M - m
ma’ interjección. Ma’, veeneec seca’a, teyacmec lha’a secleeta. Ma’, quelvetam’ tata’a, appoc ye lhmoc. Ma’, tamha’ apvetacpoo. Ma’, lheep laaye, quempamquec saat. Cinco cvesey’ aptaoc vaalha’ay’.
ma’ yaamnempayvaam-aatcoc. Quelyamaasaalhqueec yengmen. Paej antemhec ma’, quenteec lhaac yaamelquet. Paac alhta nyec maata’ atyenec yetsecsooc-nem’. Paej ca’ atnehec ma’, quelva’ ’sa maata’a mayca’a hac. Seclhengaam lhaa nyekhe’, paej antemhec ma’, maamec’aa ye’. Paac lhaa nyekhe’ anaclhec soolyaatectama netnoo nac a, paej eeca’ atcaammoc ma’. Mooc nengeltemeem paej atnehec atcaammoc ma’. Aplheenquec lhaac seta’ etalhocsec apquelvesey’ enlhet’aoc. Paej que mom’ ma’, lhengaanyacmec vesey’ laapes ’pac. Aptaaven’ ne’ elhta pmenyelhmac. Yavseec enlhet nac a, paej capasmoc ma’, paej pooc.
ma interjección. Ma actomha angcoc nentecnaycamcoo engmooc nahan mepque yavseec angelaanohoc engmooc acnoo nac: Ma, lhooya’ apquenamta ’sa secleeta acvaanyam’ amnec, tamha’ apyeengentamo. Eeca’ as nempayvaam actomha acvaanyam’. Ma, na’ metecpaa nac quelhvooc peloota, tamha’ aptecpaacpo. Ma, yampa’ac lha’a nseca’a nac hay’, lhaa ntamhac seema’ aclheena ataaven’. Ma, tamha’ aya’ha maec. Na’ aptavasa nac lhacnem’ vaalitas.
ma’a demostrativo. 1 • allí, aquel. Eeven, evaclha mahaycoc alhcahayaam’ lhaa cpataam. ¿Pa’ apenteyhassoho’? Han’ acyetna m’a. Seepe’, hevaclhees queltaalhquescama congne tengma. – ¿Lha’ acyetna m’a? ¿Lha’ ey’acsehec ma’a? ¿Lha’ apquenehec volsa m’a? Acmoctengvocmec lhaac popyet ma’a nalhma Seenavacpo’oy’. Acyav’aclha lhnec lhaa ngmaamec’ac ma’a Quenekha-Pa’at. Quelnaapommacpec nec lhaac ma’a makhay’. Saat ey’aas ma’a taap aamay. Aclavsam’ lhaac eeven: „¡Elnaayo m’a!“
2 • Paej altamhooc alheeneclhohoc mokham hay’. Eeca’ anglengac saat ma’ engmamye’.
3 • ¿Paa nlho’ amoc ma’ aplheena lhcac? Quetsepquec nec lhaac noolheng ’pac Juan, vaamlha paej mokham elna’ac. ¿Paa nlho’ angeltemnacsec ma’a? Acmasom ne’ elhta sengellhaanma lengco pac haavoc. – Paej ne’ elhte eeque la nenghaalhenmoo m’a. Lha’angcooc ma’a, lhaa ptomhac enlhet apsavha plhaanma.
4 • Sas angelmeesec yenmongaam actec Enrique. Apquelnapmoo lhne’ elhta vaalha’ay’ enlhet nac ma’a. Secleeta lhcaa ngyetnac almaasen, teema nac Juan secleeta pac ma’a.
5 • Paac co’ ’lhong emamye’. – Nooc ma’a. Noc, antengyamcoc saat vaalha’ay’. – Nooc ma’a.
maa’e demostrativo. 1 • allí, aquel. ¿Co lha’ apteyacmo vaalha’ay’? – Han’ maa’e, mooc amyep. ¿Co lha’ apquenehec valte? – Epquen’ maa’e, taap tengma. Valte m’aa’e, ¡evaclha’!
2 • Paej apangcooc maa’e, paej capvaanac peloota, etepques maa’e. Ya’acmoc emqueesec secleeta m’aa’e, etvacsohoc ne’ elhta.
maahat a’soc acvesey’ (quel.). calor. Maahat eyla acnem’ nac hay’, motyesam’ehec halhca saat la’a. Mooc nengeltemeem eeco angco’. Acva’actaac acnem’ alhta naysecsa cmaahat. Paej yaapsesooc antooc samanya maahat aato’. Epayseclhohoc aplhempenec acnem’ yaptec yo’yaam’ engyelhtec maahat. Paej cavaanac maahat tata’ ayetcoc. Maahat ca’hac seyanma. Nengvocmec mokham maahat pelten’ agosto nac hay’.
maahat-ascoc a’soc acvesey’ (quel.). Maahat-ascoc actomha angves, eeca moocteemaclha’ acpa’ayvaam, paej calhnooc acpa’ayvoom angves angcooc as maahat-ascoc.
maaho a’soc acvesey’ (quel.). Maaho acvesey’ lhama naata acpaasyam’ angco’, maalha naate-cpaasyam’ as maaho.
maalempaaha’ a’soc acvesey’ (quel.). Maalempaaha’ actomha lhama ascoc ayempay’. Quelan’aac maata’a taalha nataan acmaamay’. Nataamen engvanquec angyakham’ neyaava taalha yo’yaam’ angyelhnaamac, nataamen antooc ayenyem’a aptoycamquec nec naat enlhet nanoo’. Nooc mooc maalempaaha’ nempayvaam maalengpaaha’, maanengpaaha’ nahan maanempaaha’.
maaleng a’soc acvesey’ (quel.). zorro. Maaleng actomha a’soc-navhac. Lhengcaasoo ngcalhohoc semheng as maaleng. Maaleng angco’ actomha yaam acyelhvaseem aava’, yamaaleng eeca yaam acpaasyam’. Avanhec nec naat actengyay’ acmovaan maaleng, quelyaasepcasquec nec naat maata’ angna’aymacoc.
maaleng-aasa-pcapoc a’soc acvesey’ (quen.). Maaleng-aasa-pcapoc aptomha yengmen-ascoc maalha mpenec, eeca’ apquetquetsec. Alcahaycam’ eeque pyempehec. Aplom pangcooc nahan, tema nac peetempoc.
maaleng-ascoc a’soc acvesey’ (quel.). pulga. Maaleng-ascoc actomha lhama ascoc atqueetsec acnelhtengaamoo aleeyva nalhma’. Nooc mooc semheng ascoc, tata’ ascoc, pomaap apascoc nahan lhaapen apascoc. Lha’mooc alhta maaleng-ascoc secvaclho tengma hac, ellaplhengquec sectalhnengveeclho. Avanquec ne’ elhta hengya’mongeclhac maaleng-ascoc mongna nac tengma engac. Lha’alhta’a lhcac sellaplhengaam maaleng-ascoc.
Maaleng-Saanga apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Maaleng-Saanga actomha enlhet tengma pac nanooc payhoo Savaaya-Amyep. Yetneec naat pangcalhva as tengma nac hay’.
maaleng-yaamet a’soc acvesey’ (quel.). 1 • Maaleng-yaamet actomha lhama manten acma am’aoc nahan elhnamoc. Maaleng-yaamet nenganquescama nengyemseem. Engvanquec ne’ elhta anglecoc ayquepmenec, nataamen anglecoc ayquepmene ysecsec yo’yaam’ angelcactec actomha acmopey’ooclha’. Nataamen angna’tamoc aanec naatengva nengyemseem.
2 • Yetneec nahan mooc manten acvesey’ maaleng-yaamet actomha angcoc quelvaana’ acyevey’ eema ac. Avanquec caynec acmaaya’ aava’ lhoyquela ayquepmenaoc, taan saat quelhvooc camascoc acyevey’ eema ac.
maalha preposición. 1 • como, parece que. Maalha melon eyla semheeya nac lha. Acvet’aac lhaac lheep. Maalha sevhen lhaac selan’o. Acvet’ac lhaac secleeta maalha secleeta hac alhta acmenyelhammalhca’. Acvetaclhee ya lhmoc. Tootcasquec lhaac pelten’ yengmen. Maalha ayaapongmateem entamhac. Maalh mepque soolya’yem pac enlhet nac a. Mooc nengeltemeem queltamhammacpoo mepque soolya’yem pac. Maalh acpekhay’ eva’lhoc co’o ntamhac. Maalh sengyetnakhay’ eeque nhan enlhet nac a.
2 • Alnapquec lhaac maalha cincuenta vaalha’ay’, paej eeca’ alyepsaatoo’.
3 • Maalha aplhengquec lhaac seta’, tooc pa’ ’mongcalhnec yaasec. Paysacmec yephopay’, maalha saat camamaa’. Hay, sej eyempehec, maalh paac heya’hec nengmasqueem. Maalha lhcac camaamaac Compocya’am’. Makhay’ halhca la nyekhe’. Maalha lhcaa ngcatnaham’ tracta amyep. Maalh lhaac eveenec eeven a makhay’. Melevque lhca la ngca’hac apmenec. Maalh paej cay’aacmoc elhong seta’, apyampa’vooc lha’ aptamhaycam’. Maalh acsavhommalhco soolyaatectama ac seema’, menyelhammalhquee lhca la ngcalhna alhta. Maalh apteyapvocmo seepe’ escuela pac, ho’sa’ apteyaasaamca’a lhacnem’ aamay. Maalh apaasyacmo lhquep. Maalh que nhan paatay seca’a nac lha.
maalhec a’soc acvesey’ (quel.). pozo. aclha’maclha’: malhca’a Maalhec acvesey’ acmetmommalhca lhoop’actec. Yetneec maata’a mocmetaam maalhec yo’yaam’ calhec allha’tamamco a’soc apaoc. Peyem aplhangcoc actomha maalhec. ¿Lha’ apteema plhangcoc savaaya-te’te’? – Maalhec que. Apqueleeyveec malhtentep congne’ aplhangcoc maalhec. Almeetemsamquec malhca’ ayetcooc poste. Paac lhaa nyekhe’ angva’hec acyeyva. Epoctemcasque eeca’ actalhnengveeclho maalhec. Lha’mooc lhaac malhca’ aamay ava’lhoc. Mooc nengeltemeem congna’vooc lhaac aamay ’va’lhoc.
maalya adjectivo-ngyaalheng’. Apneec maata’ enlhet apquelaana’tama ayenyem’a apquelteemoo emensooc, taan etengyac mooc quelvaana’a, so nyekhe’ acna aptaava’. Taan elheenacpoc maata’ enlhet nac hay’ maalya pyettec, nooc nahan quelvaana’a maalya yettec.
maama a’soc acvesey’ (quen.). 1 • Lhama naata navhac apvesey’ maama actomha alpaasyam’ apva’. Elyeeyhohoc neeten maama apquelsavheeycam’ a’soc aapac yo’yaam’ etavamcoc. Yetnee eeca’ a’net apteemaclha’, maama pya’yeem nahan maama pyevey’.
2 • pavo. Yetneec nahan apvesey’ yaatemaama, eeca’ actomha moctooscma nahan camopvaan engyempa’, teema nac tata’a. Taap eeque pyevey’ yaatemaama nahan aplom. Nengyecpelcoo eeca’ apquelvaan nahan apquennaavo’, paej calhnooc maama, mongyecpelquehec aptomha pquelvaan.
maama-yaamet a’soc acvesey’ (quel.). Maama-yaamet actomha nengya’anma paana’teem.
maamon a’soc acvesey’ (quen.). mamón. Maamon aptomha moyanma alyevey’ pyelhna acyaatectama apyesecsec. Pooc maamon eeca’ acyelhvaseem aysecsec apyelhna. ¡Sej antooc apyesecsec maamon! Yetneec alpaasyam’ apactec maamon. Sas angeneclha’ ayenyem’a pelhcaec evanaamoc. Nempayvaam nac hay’ „maamon“ ayenyem’a valay apayvaam.
maaneng a’soc acvesey’ (quel.). 1 • Maaneng actomha yaamet ayemha nalhma’ acma acyelhna. Hengvohoc maaneng antooc angvetec acyelhna. Caymaalhque eeca’ anghaanec lhama cnem’, nataamen engvanquec antooc. Engvanquec angmom’ maaneng ayquepmenec. Anghaanec seclhoo’, angyatmoc yengmen, nataamen alhaaye’ angyatmoc saat enghaycoc yo’yaam’ camasco cmasca.
2 • Maaneng apqueltemeem enlhet nanoo’ acteemaclha’ apquelaaney’ caaya pac nahan nengmenaecmascama nanoo’. Apqueleltaycam’ naat maata’ enlhet nanooc elmenaecmacsec. Mooc nengeltemeem apquenyahaycamquec nec naat maata’a maaneng. Masquemque eeca’ ayenyahammalhca maaneng, ya’mongsaeclheec mooc apquelmenaecmascama enlhet’aoc.
maanengcapaec a’soc acvesey’ (quel.). riñón. Maanengcapaec engac acyetna payhoo engcapoc. Mooc nengeltemeem eeca’ alya’yeem engac. Paej cata’melooc antecpong engmooc apcapoc, nenga’tooc vesey’ acyetnamaclha maanengcapaec. Yetneec allhaalhma’a maanengcapaec engac congne’ engva’lhoc acnoo nac yepheem engac, cohoj engac, enghekhec, engvocmo’ nahan engye’. Sej antooc vaetque maanengcapaec ac.
maapa’ a’soc acvesey’ (quel.). 1 • Maapa’ acvesey’ angcooc a’soc-navhac ayetcoc aleeyvaam congne lhoop’actec. Yetneec alvena’teem am’aoc maapa’ yo’yaam’ catooc peheya’. Mooc angco eeca soomcom, queleeyveec nahan congne lhoop’actec.
2 • Yammaapa’ eeca’ acvesey’ a’soc-navhac aleeyvaam yengmen acnoo nac va’atsam’.
Maapecmentec apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Maapecmentec acvesey’ apcaoclha’ enlhet ayeenmooclha mesyon payhoo Meesmaclha-Plhaapen. Lha’mooc naat enlhet as Maapecmentec. Quelhvoo eeca’ apnam’ enlhet’aoc Na’teema-Amyep apqueltomha cnaat coo Maapecmentec, quelhvoo eeca coo Na’teema-Amyep.
maaquina a’soc acvesey’ (quel.). máquina, aparato, camión. As nempayvaam „maaquina“ actomha nengelya’mongaam ayenyem’a valay apayvaam nahan actomha acpasmaeclha’ alvesey’ acnoo nac caamyon, acyetna’teem apaava, teclheclhamoo se’he’, actaalhoseeycamcoo vaetca’hac nahan mooc. Maaquina nyekhe’ nengeltemeem acma ayelhtengyavaam apcaatec lhoyquela acmovaan calaanac a’soc acnoo nac apaava nahan vaetca’hac. Engyahayvees saat amamye maaquina, lhaa ntamhac meeme ayanya yetca.
maaset a’soc acvesey’ (quen.). quebracho colorado. aclha’maclha’: masta’a Maaset apvesey’ pangcooc yaamet apquemha amyep. Taej angengcoc maaset. Yetneec maata’a nengmaycam’ maaset apyesecsec acnoo nac yaamelquet actomha nengmaycam’ maaset apyesecsa’aoc. Yetneec nahan molaaney’ maaset apyeyva’aoc yo’yaam’ calhe’ ecmomca’a mocyeela’aquescama vaetque yempe’oc. Aplom pangcooc angvetec maaset aphaapac. Caasooc elhohoc maaset tayneng, eeca’ yetneec maaset apangcooc nahan yaatemaaset, apyevey’ pangco eeca yaatemaaset. Tepquec apelhnamoc maaset, nataamen allom catnehec angyapmooc acmaamay’.
maasqueec adjectivo-ngyaalheng’. enfermo. Maasqueec naat apyempehec seta pvaanyam’. Mooc nengeltemeem acmasca pyempehec naat. Maasqueec ayempehec tata’a nac a, caamquetque ngcatsapoc. Maasqueec co’ eepa’tec nentaan alhta. Mooc nengeltemeem acmellaneem alhta acmasca eepa’tec.
maata’a nempayvaam-aatcoc. 1 • siempre, permanente. Masquemquec co’o steyaascam’, acnee’ ’sa maata’a tengma hac. Paej alh maata’ ata’ac haavoc, lhengamque eylaa lha’a. Actepquec lhaac maata’ alhta’a secyesva. Quelyeetapamquec lhaac maata’a acpa’ayvoom raatyo. Aplheenamque’ elh maata’a hengelpasmoc valay. Paej lhaac maata’a helmalhnaam’ lheep apquelaaneeclho secleeta pac, apasmoc lhaa nyekhe’. Elelmalhnaam’ lhaac co’o lha’ maata’ enlhet.
2 • Apveenaamquec maata’a valay apakheem vaetque. Caymalhqueec maata’ enlhet angeltemnacsec amya’ acpeyvomoo. Maamec’aac maata’ alhta’a, selhtee eeca’ acnem’ angco’. Etavhoc maata’a malhtentep yaamet aava’. Calvohoc naat maata’a sectooscama semheng elvac mayca’a. Caymaalhqueec elvascaapoc maata’ alumnos escuela, etengyacpohoc maata’ alumno acyetna apya’sengveyaam’. Quelpekhay’ maata’a, lhaa ntamhac haatem selvangcacmo ca’a secmaam.
maateycaap a’soc acvesey’ (quen.). 1 • Maateycaap actomha lhama ’soc acteyapma acnoo nyekhe yaamet, eeca paej calhnooc apelhquepcoc nahan apva’. Apva eeca’ actomha alyemtalhnama nahan alvena’teem apma’aoc. Yetneec nahan apyelhna. Sej eeca’ antooc apyelhna as maateycaap, mongvanquehe eeca’ anto’ ’sa apyelhna ayenyem’a yetneec nahan apma’aoc atqueetsec, hensa’vatamcohoc mongleca nlhoho’.
2 • Yaatepmaateycaap aptomha nahan maalha yaamet apquemha nalhma’. Yaatepmaateycaap aptomha pooc apangcooc maateycaap, ya’mehe’, soolpayheeycaoc nahan mooc.
maateyempehec a’soc acvesey’ (quel.). Maateyempehec actomha lhama ascoc maalha acpong, acyelhvaseem eeca’ aatong nahan acmopoy’ ayempehec. Mooc angcoo eeca’ quelpa’loom, ya’le’ nahan acpong. Taej ayempehec as maateyempehec, paej calhnooc acpong, caasoo ngcalhohoc quelpa’loom, acyevey’ angcoo eeca’.
maaya’moc a’soc acvesey’ (quen.). Ascoc acpaasyam’ apvesey’ maaya’moc. Maalhec aplhangcoc as maaya’moc, eeca’ etyesam’ohoc lhapco’, paej elhnooc malhtentep. Cas apyettec hengmoctac as maaya’moc. Apna’aymacoc eeca’ malhtentep, yeeta’, pascongcong nahan mooc.
Maaya’moc-Amyep apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Maaya’moc-Amyep actomha lhama amyep taap Poy’sesqueya. Metlaycaoc nec naat maaya’moc as amyep nac hay’. Enlhet nec naat apvetay’ as nahan aptemesquescama acvesey’. Apcaoclha lhnec naat nahan enlhet as Maaya’moc-Amyep nac hay’.
maaya’moc-yaamet a’soc acvesey’ (quel.). Quelvaana’ acyevey’ eema ac nac a, taan yetneec nahan paana’teem ac quelvaana’a yo’yaam’ camascocsec eema ac. Han’ a, acyena nac maaya’moc-yaamet a. Alyaatectama elhnamoc ma’a, manten nac ma’a.
maayet a’soc acvesey’ (quen.). Maayet acvesey’ nemesma aleeyvaam nalhma’. Apyevey’ nac maayet, aplom pangcooc nahan. Paej eeca paana’teem pac hentaclhec. Sej antooc aphaapetec as maayet. Lha’moo eeca’ angna’aymacoc as nemesma nac hay’.
maayet-apcaatec a’soc acvesey’ (quel.). alicates. Maayet-apcaatec actomha lhama ’soc taava’pac alaanammalhca’ yo’yaam’ ampathetsec moopeeyeen-yaamet nahan angyetepsec. Mooc angcoo eeca queltaalhquescama.
Maclha-Nempeena apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Maclha-Nempeena acvesey’ lhama pcaoclha payhoo cooneng-acnem’. Mooc acvesey’ Lhenempeena. Enlhet nec naat apcaoclha’ as Maclha-Nempeena.
Maclha-Ngya’alva apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Maaclha-Ngya’alva actomha lhama amyep ayetcoc nekha Ya’alve-Saanga. Acvetay’aac naat maata’a ya’alva as amyep nac hay’ apmakhamaamooclha cnaat ya’alva.
Maclhavay apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Maclhavay actomha lhama pcaoclha helep nepeyaam’. Maclhavay actomha ayeenmooclha’ angcooc mesyon nahan nempayvaam-lhangcoc. Yetneec apquelpayvaam pangcooc coo Maclhavay, paej calhnooc apquelpayvaam enlhet coo nelhqueyha. Eeca’ apqueltomha apqueltemeem pooc apangco’ ayenyem’a enlhet lhamoo’. Yetneec yaamet acvesey’ vaaya. Nataamen temeec acvesey’ ayemhaclha vaaya Maclhavay.
macva a’soc acvesey’ (quen.). 1 • maní. Macva apvesey’ pangcooc yaamet eeca’ acyemna’teem apyelhna acnoo nac ayvompeena. Nalhma eeca’ apquemhaclha’ as macva.
2 • Macva aptomha nhan lhama moyanma aclha’maclha pyelhna acnaycaoc congne lhoop’actec, maalha manten as macva. Yetneec macva pquetqueetsec nahan macva pquelyevey’. Macva moyanma apyelhna actomha nentom nahan molaaney’ pelhmoc. Meec alaaneeclho maata’ apnec macva pmopses. Apnaclhaacpec maata’a macva apyelhna, nataamen apva’actaac nahan vaalha’ay’. Mengyacsehec etooc vaalha’ay’ as macva.
maec a’soc acvesey’ (quel.). hambre. Maec acvesey’ mepque nentomaclha’. Quelenlha’am’ lhaa nseca’a: „Mee, maec eya’hac, hemees sectom“. Acvet’aac lhaac enlhet apva’a tengma hac maec aato lhnec lhaac. Que elyoho, quepvaamaamquec yoonges nac a, maec apac halhca la’a. Pooc enlhet, melheenehec maata’ acteemaclha’ aya’heem maec ayenyem’a sengelnavaam anlheenec as maec. Pooc enlhet eeca’ etepsec apayvaam „maec nengco’ engelnapmac“. Maeccc lhaac co’o, ayahapveeclhoo eeca’ almaasen. Quelenlha’amcoo pvetep noolheng. – Maec halhca la mpekheesam’, paej eeque ngyaapeeycam’ apvetep.
maha’ a’soc acvesey’ (quel.). Maha’ acvesey’ angcooc ascoc acyaatectama acmovaan hengmocta’. ¡Cas angcooc hengmoctac as maha’! Angna’aymacoc eeca’ alvesey’ samaama, quenaavet, va’he nahan mooc.
mahaycoc a’soc acvesey’ (quel.). taza. Mahaycoc acvesey’ nengyacveycamcoo yengmen. Eeca’ as nempayvaam nac hay’ mahaycoc ayenyem’a pathapayaam’ acma ahaycoc. Mooc nengeltemeem enghaycoc. Enlhet coo nalhma eeca’ apqueltemeem yetsoome-etcoc. Esavham’ mahaycoc, paac co’ alyatmoc ca’a. ¿Lha’ acyetna mahayco cyevey’? Paac co’ ayemyecsec yaampa’at-yengmenec.
malaamong a’soc acvesey’ (quel.). 1 • rendija, ranura. aclha’maclha’: malangva’a Paac atlhec malaamong moopeeyeen-yaamet yo’yaam’ cayelhnengvac seya’mascama vaetque. Quey angcooc tengma hac. Alyevey’ cvesey’ malangva’a. Angmeec lhaac malaamong apcaatec semheng. Talhneec lhaac nemesma tengma hac. Yav’ooc vesey’ malaamong aatong. Vah lhaac malaamong seyanma yaateypeepa’, calhoec saat naysecsa’a. Tes lhaac malaamong secnaclha’. Mooc nengeltemeem tes lhaac alhma’.
2 • Paej nengvennaam acvesey’ acyevey’ malaamong yoonges nac a, cahaney’ apmopvaan peloota. Engmooc maata’ elheenacpoho cyevey’ malaamong, engmooc maata’ apca’anma.
malh adjectivo-ngyaalheng’. lleno. Malh eyla vayca vaalha’ay’. Actaasacmec lhaac vaetque khaoc. Matlh quelhvooc evocmo’. Mooc nengeltemeem lan’ooc evocmo’. Malh eeca’ actomha nempayvaam acvaanyam’. Matlhhh lhaa cpataam tracta yaateypeepa’.
malhtentep a’soc acvesey’ (quen.). Malhtentep apvesey’ ascoc actomha pcaoclha’ amyep, aplhangcoc eeca maalhec. Apmopsom nac malhtentep ayenyem’a aptavquec moyanma. Apquelsaclheec maata’a yamta’ aava’ congne’ aplhangcoc. Yetnee eeque vaamlha’ a’net apma’aoc actomha apmaleem. Apna’aymacoc as malhtentep apquelvesey’ haapong, maya’moc, yeeta’, alyevey-pcatcoc, toome-enghapamcoc, na’tamaaleng, pascongcong, ya’yempe’oc nahan lha’mooc a taap.
malhtengyava’ a’soc acvesey’ (quel.). paratodo. aclha’maclha’: malhtengyav’a Malhtengyava’ actomha lhama yaamet ayemha amyep. Alyaatectamoo elhnamoc as yaamet nac hay’. Malhtengyava’ actomha paana’teem aava’ acmasom, mongvanquehec antooc. Malhtengyava’ aysecsa’aoc, engvanquec ne’ elhta angmom’ nengelaaney’ nentahaneem, quelelhyavaam’ooc aysecsa’aoc as malhtengyava’.
malva a’soc acvesey’ (quel.). Malva actomha manten ayemha amyep. Engvanquec nec angengcahac ca’a malva aahac ayempe’oc. Cacsehec cactong malva amyep engac. Taej alhcapoc, paej cata’melooc catlhec engmenec.
manta a’soc acvesey’ (quen.). manta, frazada. Manta actomha nengelya’mongaam apvesey’ ayenyem’a valay apayvaam. Yetnee eeque nhan nempayvaam engangco’ apvesey’ nenga’lammalhca’ apyemtalhnama. Taap eeca’ apquelmaycam’ enlhet as nempayvaam „manta“ ayenyem’a payhooc apalhcoc elyaataam’ enlhet.
manten a’soc acvesey’ (quel.). 1 • hierba, yuyo. Manten actomha lhama nempayvaam acpasmaeclha’ aclha’maclha’ alemha amyep nahan nalhma’ acnoo nac malva, alleeva, popcooya, pomlhec, pengca, nemta, yangvocma’ nahan lha’mooc a taap. Henga’hec nengmasqueem, sas maata’ antengyac manten actomha paana’teem.
2 • Manten pa’ atnaham’, avanhec mokham. Quelhyavaam’oo eeca’, paej cvesey’ melevque, vaamlha manten angco’. Toc eeca’ antamham’ manten acyetna melevque. Avanhec alhtee kham manten yaateypeepa pac. – Eehe, sec’aaseclha saat alcaoc.
mangcactama-yaamet a’soc acvesey’ (quel.). Mangcactama-yaamet actomha lhama manten atqueetsec aava’ nahan acma ayeyva’aoc. Quelhvooc capathapeclhac aava’ angmongvomho’. Sas ne’ elhta angelyensepsec seca’a yo’yaam’ camangcaa’.
mangco a’soc acvesey’ (quel.). mango. Mangco acvesey’ yaamet acma aahac acyelhna maalha actam acyelhna. Mangco actec actomha maata’a moyanma yo’yaam’ cootaalhcac lhama yaamet acma acyelhna nentom ayenyem’a paej camhac nalhma’. Pelhcae que ngya’hec peyaam’ as mangco apteyacmo nlhoho’. Eeca’ as nempayvaam „mangco“ ayenyem’a valay apayvaam.
masca’me adjectivo-ngyaalheng’. complicado. Masca’ma angcooc selyataam ca’a ayenyem’a mahayco cyevey’. Masca’me lhcaac seclhengaam ayenyem’a mayca’a semaycaoc. Masca’me elhta selteetaeclha nteyaype’oc ayenyem’a paej oota’ac mooc alhaata’aoc. Masca’ma angcooc angya’passec yengmen seca’a. Masca’me maata’ angelcaoc melevque. Paelhcaec vesey’ cactengeclha’. Masca’me etalhneclha ptalhnama as enlhet, mepenacsehec quelhvoo’.
mascohoy a’soc acvesey’ (quel.). Mascohoy acvesey’ laapang na cmasca a ayemha nalhma’.
Mascovaapa’ apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Mascovaapa’ actomha apcaoclha’ enlhet nanoo’. Quelhvoo eeca’ apnam’ sevhen. Payhooc Mascovaapa m’a nenga’tooc Campo Alegre.
mascooscama a’soc acvesey’ (quel.). goma de borrar. Mascooscama acvesey’ a’soc alaanammalhca’ yo’yaam’ angmascosamcoc nenlhenganmeeycaoc nentaalhoscama.
masma-naave-etcoc a’soc acvesey’ (quel.). Masma-naave-etcoc nengeltemeem quelvaana’a almasma anaave etcoc monemquescama yo’yaam’ melquenaatvomehec apquelennaava’a. Eeca’ ’so ctomha nengnayvoom aclhaalhma yaanmaan, eeca masma-naave-etcoc actomhaclha maalha nneelha caaya. Callacsehec calmeyooc quelvaana’ as naave etcoc, cahaney’ naat ellenlhanmoc apquelennaava’a, taan elelyeplha’acpoc maata’a popyet apquepet’aoc apyaaya’aoc mepque molaasqueyaam’ acvaeclhoo yaamaamoc apelhcapoc molelyeplha’aycaoc apquelta’la’aoc. Lheem naat apquenaatvomehec lhama enlhet, taan acya’yena naave etcoc. Capquec naat apneenyec enlhet nac hay’, ta’ acteema pvesey’ Naave-Etco-Pneenyec ayenyem’a caaya apquelnayvoom yecpentama nneelha caaya apvesey’ yaanmaan.
mataymong a’soc acvesey’ (quel.). 1 • piedra, roca. Mataymong actomha acvesey’ angcooc a’soc acyemna’teem. Paej cayetnac as nengaoclha Chaco mataymong, eeca nepeyaam’, yetneec ma’a. Yetneec maata’a molmaycam’ mataymong nekha’a acvesey’ yam’aatelh naysecsa molaaney’ tengma pva’lhoc.
2 • Mataymong aanec acpaasyam’ actomha mocmaycam’ tengma moyootma mocpaalha’aquescama lhoop’actec. Mataymong aanec acmopoy’ eeca’ yo’yaam’ calhe’ ecmoopesa tengma. Maestro eeca’ apmaycam’ mataymong aanec almopoy’ yo’yaam’ etaalhosamoc a’soc-paasyam’.
3 • Enlhet apquelvaanyam’ nanoo’, apqueltemeec naat maata’a pooc aphaapac mataymong yo’yaam’ engyetsapoc enlhet aptomha apcavneem. Haave eeca’ actomha na’sooc mataymong apquelmaycam’, vaamlha’ aptaalhquescama nemesma apa’tec aptomha enlhet aphaapac nahan mooc a’soc.
Matna-Maaleng apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Matna-Maaleng actomha lhama pcaoclha’ enlhet nanoo’ taap Lhaapangcalvoc. Matnemquec nec naat maaleng as acvesey’ nac hay’, nataamen acteema cvesey’ Matna-Maaleng. Apnam’ quelhvooc lengco nahan sevhen as Matna-Maaleng.
matquen a’soc acvesey’ (quel.). Matquen actomha lhama naata aleeyvomaclha nalhma’. Yetneec acteemaclha’ acpa’ayvoom maalha nengveeneeycam’, eeca lha’alhta’a ngcapa’yo’. Vocmec angcooc alyepvay’aclha’, nataamen calpa’yoc hay’, anaata nac hay’.
mayca’a a’soc acvesey’ (quel./quen.). 1 • visita. Mayca’a nengeltemeem enlhet apquelenyem’a makhay’ nahan sengeltahaneeycam’ engmooc. Mayca’a nhan nengeltemeem acva’a nlhoho nempongcanma tengma engac. Mayca’a c’o pa’ atnehec haavoc, quelhvooc saate eeca’ ’vata’. Mayca’a lhcaac etnahac haoc’ay’, cat yec mehetneem mayca’a. Mayca’a lhcaa pquelva’ac, coo Lhaapangcalvoc nec lhaac. Yetneec co’o mayca’a hac, movanquehec co’ atyesam’. Nooc mooc apneec co’o mayca’a hac. Que elyoho, quel-hayva’ac mayca’a lhnec lhaac. Epenacsoho silya, nataamen elha’tem’ nahan ca’a. Crasyas actomhac mayca’a, lhaa ptomhac heyanya enlhet secta’haclho.
2 • Mayca’a actomha lhama ascoc acvesey’, aptaalhamaavo eeca’ apquelyelhvaascaoc. Acvena’teem apyettec sengmoctay’aclha’, paej eeque plom.
mayvac a’soc acvesey’ (quel.). Mayvac acvesey’ a’soc acyelhna mocyamascama acnoo nac ya’teepa, antaava nahan seppo. Nataamen apmayveescama ena’tamoc alhtem’ yo’yaam’ etavamcoc acvaclho saat mepquelha nentom. Sejjj naat antooc ya’teepa cmayvac nahan semheeya cmayvac.
makhay’ adverbio. 1 • lejos. Makhay’ Lhaapangcalvoc as’e nengnaycamca’aclha’. Nooc mooc cat Lhaapangcalvoc as’e.
2 • Makhay’ nooque la tengma pac valay aplheena lhcac. Co lha’ apquenyemay’a sevhen nac a? – Makhay’ ne’ elhta apquenyemay’ac. Yetneec alaanammalhquelha raatyo ma’ makhay’. ¿Lha’ ayenyem’a laaney’oo-cnem’ pac? – Makhay’.
3 • Makhay’ nengco’o nentengyeeycamcolha’ alhpongha, mongvataec quelhvoo’. Eeven, ya’acmoc eyenyooc makhay’ peloota pac, meeteeclhehe’. Makhay’ lhaa khalhnooc apqueltemnaycam’ mayca’a. Acpayvaasquec lhaac eemooc makhay’. Makhay’ lhaa ctalhnaasac peloota.
4 • Haave nengco’o makhay’ Enrique, ho’sa’ sengelaapeeycamca’a maata’a.
makhaylaalh adverbio. en toda parte, sin fin. Makhaylaalh seclheeneeycaoc alaapongmaateeycaoc apcaatec. Mee eeca sey’ascacmo. Mooc nengeltemeem mepque nneelha slheeneeycaoc. Makhaylaalh selcakhaam manten ahac, paej eeque ngcatsepmac melevque. Makhaylaalh cay’acsohoc engyempehec paana’teem. Mooc nengeltemeem casavheclhoho’. Makhaylaalh lhaac selyaataycam’ naysecsa nenlhengaam aamay. Quelyaataam’ lhaac makhaylaalh seclhaalhma nentengyeeycaoc popyet, nataamen apquenyaha maata’a engmomye popyet.
meec yaamnempayvaam-aatcoc. nengellhengaanemseeycaoc: calhec/lheec; calhehe’; calheho’; meec; mooc; paej calhe’; ma’; mo’ Calhec saat almalhnaamca’a seta’ yo’yaam’ etnaham’ almaasen. Lheec saat alya’sa caaya. Lheec saat acmaclhoo aptamhaycam’ maestro. Calhehec nec lhaac saat acmetmeeclho ya’a-lhangcoc alhnangcoc ayenyem’a sas mokham acvaanyam’. Mooc nengeltemeem coopquehec saat acmetmeeclho. Calheho’ ctengyassa pyeseem emacpoc enlhet apmenyelhmoo. Meec lhaa cpeenesa tengma phalhnangcoc. Meec alhta sengelyeplha’amco alaahac payhoo paana’teem-lhangcoc vaamlha’ engelennaava’a. Me’ ’sa seyantav’actamo, cat yekhe seyanya ngcahaneclha’. Meec nec lhaa cyantavaclho nengenamteem, nenlhengaam nec lhaac. Nataamen apquelmenaecmascama valay meec lhaac altecpaamca’ engmeoc. ¡Mee ctepsa eeven escuela! lhaa ntamhac amya’a secvaclho tengma. Meec naat acvatnaeclho nekha seyanma peheya hac yeploomoo sas aava’. Meec naat maata’ acnaycamca’ ’sa naalhpop cavay’aclha nengeltahaneem. Ma’ acpeeneessa secleeta pac, engyenaat. Mooc nengeltemeem meec lhaa cpeeneessa. Juan nooque la alhta ma’ actengya’a, haave nooque la pepma’. Mooc lhaac alta’haclho neptaan caaya. ¿Mee nlho’ alya’sa Paeclha’pe lhne’ elhta? – Eehe, mo’ alya’sa. Quelhvooc nec lhaac mo’ ’lmalhnaamca’a taata yo’yaam’ elhong. Paej calhec aya’hengveeclho vaetque lhnec lhaac alyamhapma ’to’. Paej lhaac calhec selyenma sectalhnengveeclho nempayvaam-lhangcoc apva’lhoc sectalhnama. Lomquec alhta maestro, nataamen ma’ actepsa quelhvoo’. Ayahapvocmooc lhaac ma’ semquesa sectahaneem acma nenteyanmeeycaoc, cat seltecmetsa valta ’pac. ¿Co lha’ mo’ ’lya’sa m’a? Calhehec saat mokhanseeycaoc mayca’ ayenyem’a mevhehec apvesque lhnec lhaac. Mooc nengeltemeem coopquehec saat mokhanseeycaoc.
meelhenquescama-yengmen a’soc acvesey’ (quel.). hervidor. Meelhenquescama-yengmen actomha acvesey’ angcooc pathapaayam’ molaaney’ yo’yaam’ angmeelhensec yengmen. Enlhet apqueltemeem nahan paava-pcaatec, eeca’ acyetna vaahec, nahan hanme-naatelh.
meelya a’soc acvesey’ (quel.). media. Meelya acvesey’ lhama ’soc alaanammalhca’ yo’yaam’ angelatsec engmancoc amamye nengelteetaeclha teyaype’oc engac. Yetneec a’net alteemaclha’ as meelya, alya’vateem nahan alvena’teem actomha peloota angcoc. Molaaney’ eeca’ ayenyem’a apaava. As nempayvaam nac hay’ „meelya“ ayenyem’a valay apayvaam.
meeme a’soc acvesey’ (quel.). madre. Meeme engac nengeltemeem quelvana’ actomha sentemquescama nahan sengvaanemquescama. ¿Lha’ aa ye acva’a nac a? – Co’o meeme. ¿Co lha’ acya’sa meeme lhcac? ¡Eyeplav meeme, eeven! vaalha’ay’ co’ pa’ ’tengya’. ¿Yahangvocme eyla meeme? ¿Lha’a lhque’ ecvesey’ angquen’? – Co’o meeme cvesey’ Hilda. ¿Lha’ akhana meeme ye? – Vaetque tapnaoc. ¿Vanque nlho ngcalaanac pan meeme? – ¡Vanquec que! lhaa ntamhac yaaya seyaatengmaavoo. „Mee, sectom“, etnohoc maata’a nseca’a eltemhe ptom. Mee, ¿paej lho lhca ngcayemyaasac sectalhnama apyelhvaseem?
meemong a’soc acvesey’ (quel.). palosanto. Meemong acvesey’ yaamet ayemha nalhma’ actomha sengelpasmoom yo’yaam’ angelhtec nengelvatna nlhoho’ ayenyem’a pelhcaec calmeytec nahan taap alayvoom meemong aapac. Meemong actomha nhan nengmaycam’ poste yo’yaam’ anghalhtamoc amyep engac nahan angelaanac tengma engac. Meemong aysecsec angco’ actomha lhne’ elhta paana’teem nengengcahay’ ca’a. Yetneec naat apquelaaney’ enlhet nanooc meemong aysecsec alya’yeem yo’yaam’ elnaayoc maalha peloota engmenec, acvesey’ angcoo eeca ya’yeem.
meemong-anye’ a’soc acvesey’ (quel.). 1 • botella, vidrio. Meemong-anye’ actomha a’soc molaaney’ yo’yaam’ angyatmoc pelhmoc nahan mooc a’soc ayengmenec. Ayatmoc saat pelhmoc meemong-anye’. Acmeec lhaac nengyaamoo cmaases lhama meemong-anye’, aa ye, plastico na lhangcoc a. Semaa’, ¿paej lho meemong-anye’? Caaleyvascama yengmenec pa’ ’tengya’.
2 • Meemong-anye’ alpayheem eeca’ yo’yaam’ ampequeenec aatong-’yetcooc. Paej cavaanac antecpong yaamet as meemong-anye’ ayenyem’a ayelhpokheem, nataamen capa’lhec nentecpaa nlhoho’. Paej cata’melooc angnengquenec aamay angcooc meemong-anye nekha’a, pelhcaec hengelpelhyekhec. Acmeec alhta va’alhva meemong-anye molaaney’ yo’yaam’ angyatmoc makhetmoo yengmen.
meepa a’soc acvesey’ (quel.). A’soc-navhac acvesey’ meepa actomha sam aasa ac. Cacsehec hengelhpa’hec anye’ as meepa sengvet’a nlhoho’, makhay’ hentekhansec. Mengyacsehec ne’ elhta eya’passe pyempehec neptaana as meepa anye’, maalha socmaatse pac. Teyaasaam’ meepa nalhma’, acta’mela nhan actaalhamaavo’, olimpya angco’.
Meepa-Anye’ apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Meepa-Anye’ actomha lhama pcaoclha’ enlhet nanooc congne Ya’alve Saanga payhoo Nazaret. Pa’anmaycamcooc nec naat meepa anye’ as amyep nac hay’.
meepa-yaamet a’soc acvesey’ (quel.). Meepa-yaamet actomha lhama manten yo’yaam’ angmom’ senga’ha nlho nengya’anma.
meepop a’soc acvesey’ (quel.). 1 • murciélago. Meepop actomha yaam anaata. Alhangcoc eeca’ actomha a’alhva yaamet nahan aalha ava’lhoc. Ameoc actomha maalha engmec nahan amancoc. Paej calhnooc anaata alhempancoc. Yetneec nahan avaahec meepop maalha semheng avaahec nahan ahayca’aoc. Yetneec acpetsesma meepop eem pac noolheng nahan vaetque. Cacsehe ngcatyesam’ alhta’a actengyay’ eema acyaam. Enlhet apyoholhma’, yetneec nahan meepop apac yo’yaam’ engyaasennaam’.
2 • Yameepop eeca’ actomha yaam acyevey’, noo eeque mooc meepop angco’.
meepop-yaamet a’soc acvesey’ (quel.). Meepop-yaamet actomha lhama manten ayoholhma’ nenganquescama nengyelhpongveyaam’ yo’yaam’ caytec nengeltongcama lhoyquela nengmovaan anglecvaclhohoc apvanmongcama meta’malma engmooc.
Meesmaclha-Plhaapen apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Meesmaclha-Plhaapen actomha nahan amyep helep Maapecmentec. Ayenyem’a apmeesma lhnec naat lhaapen. Eeca’ ’so cteema cvesey’ amyep Meesmaclha-Plhaapen.
Meesmaclha-Quelpa’at apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Meesmaclha-Quelpa’at acvesey’ apcaoclha’ enlhet nanoo’ payhoo Vellejey. Seca’a lhnec naat apquelvatnamac quelpa’at neptaan apyapmaec, nataamen acteema cvesey’ Meesmaclha-Quelpa’at. Pa’at eeca’ apqueltemeem enlhet nanooc tengma pac.
Meesmaclha-Semheng apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Meesmaclha-Semheng acvesey’ amyep ayetcoc congne Ya’alve-Saanga helep Samaclha-Popyet.
Meesmaclha-Vaj apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Meesmaclha-Vaj acvesey’ nahan amyep ayetcoc payhoo Ya’alve-Saanga. Sevhen quelhvooc apangcoc hay’.
meeyac a’soc acvesey’ (quel.). Meeyac angco’ actomha manten angco’ ayemha amyep. Maalha yaampeheya’ ayetcooc acyelhna, nooc nahan acnaycaoc congne lhoop’actec, eeca meeyac acyelhna atqueetsec. Sej antooc as acyelhna nac hay’.
mehec a’soc acvesey’ (quel.). Mehec acvesey’ lhama manten ayemha nalhma’, eeca’ alvena’teem alhquepcoc. Elhnamoc eeca’ altomha almopoy’. Yetneec nahan acyelhna, aptomquec nec naat enlhet nanooc as mehec acyelhna. Masquemque eeca’ quelhvooc aptoycaoc enlhet. Mooc angcooc mehec acnoo nac heeyamac, yangvocma’ nahan mooc yaamet.
melaatem’ a’soc acvesey’ (quen.). Melaatem’ acvesey’ lhama yengmen-ascoc alcahaycam’ apyempehec, maalha yaamecyeyva aptaalhamaavo pyempehec, sas angelaanoho’. Apna’aymacoc eeca’ vohong, peetempoc nahan penec.
melanma a’soc acvesey’ (quen.). Melanma actomha aplhangcoc neeten yaamet. Eleeyvohoc aplha’maclha melanma, elyeplaclhohoc taam pangca’aoc. Pooc eeque maata’ etyesam’ohoc lhapcoo’. Apya’yeem nac melanma aptomha apaasyam’, pooc eeca’ apyaatectama, han’ apteyaasaamca’a nac maata’ aplhapcooc a. Cas hentaclhec melanma. Apna’aymacoc apquelvesey’ savaalac nahan yavayque’.
mel’aoc a’soc acvesey’ (quel.). gusanos. Mel’aoc acvesey’ ascoc aleeyva engvocmo’. Talhneec maata’ engmenec, nataamen camyantac engvocmo’. Caymaalhqueec maata’ etengyac paana’teem enlhet mel’aoc aato’ yo’yaam’ caletsapoc apva’lhoc mel’aoc, ayenyem’a mel’aoc actomha acpetsesma eeme engac. Mel’aoc almopoy’ eeca’ actomha sempasmoom nentom. Mel’aoc ac eeca’ acyetna nhan yav’aclhoho a’soc, haave vaamlha’ enlhet.
melevque a’soc acvesey’ (quel.). Melevque acvesey’ manten maalha pa’at vaetque-ctom acpayhengvaecmoo. Avanhec acteyapma melevque amyep engac, pelhcaec nahan cactong, taej nahan avhooc angelcaoc. Yetneec nahan acyelhna melevque, eeca’ acyeplom am’aoc. Cas ca’hec engmenec as melevque am’aoc. Melevque actomha maalha catnaha engmooc. Yetneec na’atque cteemaclha melevque: melevque ayemha amyep actomha melevque angco’, melevque lyevey’ ayemha nepeyaam’ nahan helep nahan melevque ayemha nalhma’ acpayhengvaecmoo acyeploycam’ lhoop’actec.
Menlhanmaclha’ apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Menlhanmaclha’ acvesey’ angcooc lhama pcaoclha’ enlhet nanooc taap Lhaamsengyavan’. Quelhvoo eeca’ apnam’ lengco nahan enlhet coo Menlhanmaclha’. Yetneec quelhvooc nempayvaam-lhangcoc nahan escuela, sas quelhvooc apnaycamca’aclha’ enlhet. Alhnangcoc eeca’ acvesey’ San Loeven.
menlhay a’soc acvesey’ (quel.). Menlhay actomha lhama quelasma aleeyvaam yengmen aaso nengaoclha’. Lha’mooc alhquepcoc atqueetsec as menlhay. Yetneec nahan alaahac angca’aoc nekhav’aec menlhay. Angna’aymacoc eeca’ alvesey’ quelvaanmaat, loolaj, mompeehe, comaata’ nahan mooc quelasma.
menme’ a’soc acvesey’ (quel.). Menme’ actomha angcoc yo’yaam’ angmetmoc maalhec nahan peheya’, maalha paala, menme’ actomha paala pac enlhet nanoo’. Eeque paej calhnooc acteemaclha menme’ as paala ayenyem’a vaamlha meemong aysecsec molaaney’ mepque taava’pac.
mentamaycam’ a’soc acvesey’ (quel.). 1 • escoba, rastrillo. Mentamaycam’ acvesey’ a’soc alaanammalhca’ ayenyem’a maalha yaampa’at yo’yaam’ calhe’ ecmomca’a moya’alhnascama tengma nepyaava’. Mentamaycam’ nahan acvesey’ taava’pac molaaney’ acma apheoc alvena’teem yo’yaam’ anga’anseclhac manten. Paac lhaa nyekhe’ amentamam’ tengma, paej eeca’ ataaclhac mentamaycam’.
2 • Mentamaycam’ nahan actomha acvesey’ lhama moyanma maalha yaampa’at, eeca’ alvena’teem alhquepcoc. Engvanquec anga’anseclhac alhquepcoc yo’yaam’ angelaanac mentamaycam’ engac yo’yaam’ angmentamam’. Engvanquec nahan angaamac tata’a mentamaycam’ actec yo’yaam’ catavamcoc.
mepque verbo. 1 • sin. Coopquehec saat lha’ acmaamay’ pelten’ nac hay’. Coopquehec saat moya’naeclha’ acmaamec’a nlhoho’. Coopquehec saat aapetec sec’aaseclha’, savhaalhqueec vesey’ soolya’yema hac. Capquehec saat nenlhengaam nec lhaac, paej cvesey’ nengenamteem. Mongvanquehec coopquehec yengmen nengyaam. Cac’ooc lhaac engquenyec coopquehec nentom sec’aaseclha’. Avatac saat capco syampay’. Avaclhac saat tengma pac capco selan’aclha’. Quelengyahavoo ngcapco ca’a. Aplheenque’ elhta seta’ capco soolya’yem pac. Paac lhaa nyekhe’ atengyac veelas almaasen, taan capco, aalhtooc lhaa almalhnaam’. Tamha’ ngcapco nengellhengaam. – Paej na ngcav’ac nengelquenamteem que. Saat apco caanson almaasen, taan saat atengyac valay. Lhaanmeec alhte moc lhama volsa seppoyoompac enlhet nac a, taan camapco. Mepque saat nengaymommalhca’ anga’neclha’. Avatac saat mepque seclhaanma. Actamham’ alhta mepque stoyqueclha la’onse. Ayenque’ elhta mepque selyepsaateeycaoc amyep, taan aplheena lengco: „Paej calhnooc as’e, engyeneclhoho kham taap“. Mepque pcay’ nooque la seta’ etyesam’ alhta’a. Amoc saat vaamlha ca’a, mepque mooc. Va’ac lhaac quelvaana’ yetcoc mepque taava’. Angva’hec saat lamengco tata’a nac mepque aava yespoc aha. Mepque aava pyettec eyla ptamhaclhac vaalha’ay’, savaaya lha’ apquengquetac. Apvaanaamyec quepyaap. Mooc nengeltemeem seca’a mepque pyaap. Quepayca’aoc que nhan yoonges nac a. Ca’ta’aoc eyla lhquep, lhaa ptomhac eeven selheena moota’a vaalha’ay’ apteeyam’. Callacsehec calaanac yoonges quena’taamca’a. Elhcac ne’ elhta saat manta pac enlhet capcolha manta pac, capcolha pangcoo nac a. Ayenquec lhaac sa’ha’ actec capquelhoho acmaamay’. Aclheenalhqueec lhaac secma mepquelha tengma. Acvaecmec naat escuela mepquelha laapes ahac. Actengya’ac alhta vaalha’ay’ mepquelha cnaat vanteeta nahan yenmongaam, vaamlha pelhpaa’alh. Ayenyectaac naat Lhaapangcalvoc naalhpop mepquelha secleeta, quelhvoo eeca’, yetneec senamteem. Apqueltemnam’ alhta seta’ acteemaclha’ apqueleeyvaam enlhet nanoo’ mepquelha lengco. Anamteec lhaac naasa mepquelhoho nyekhe soolya’yema hac.
2 • Acpoosquemhoc saat ca’a hac yo’yaam’ capquehe cvet’a. Mooc nengeltemeem yo’yaam’ calhehe cvet’a. Paac alhta avaclhac raatyo hac mollaanqueclhelha’, taan capco alaaneeclho. Lhenganacmec alhta seca’a nalhma’ mepque mocvetaeclha’. Calheenec alhtee lha’a raatyo capco acvetaclho nseca’ aclhengaanyam’, mee eeca’ acvetaclho. Nenlhengaam ne’ elh yekhe’, taan eeca camapco hengeltemnascama. Vayveentaac mokham almaasen. Ne’ elhte ngquenyemay’ac mepque ngcalnapamcoc quelmaycaana’sa. Quellhengque’ ’sa mepque ngcalaanohoc apquelquenamteem, catsepvomoc saat naalhet aamay.
mes a’soc acvesey’ (quel.). gato. Mes actomha nempayvaam acvesey’ yo’yaam’ angmom’ acnoo nac: Mes, mes, mes, mes, mes, lhaa ctomhac seyev’a sectooscama cames. Yetneec nec lhaac acvesey’ cames pac Evaristo acnoo nac Mes-Tes. Eeca’ ’so ctomha vaamlha nengmaycam’ nengeeveeycam’. Mooc eeca nengmaycam’ nengaapentaycam’ angcoc acnoo nac: ¡Meees, caya’anvom’ ma’a!
mes’a a’soc acvesey’ (quen.). Mes’a actomha apvesey’ yengmen-ascoc apquetquetsec maalha semye’. Mongenatsehec epa’yoc as mes’a, apa’ayvoom actomha maalha pito acpa’ayvoom, maalha nengmovheeycam’. Apna’aymacoc eeca’ semye’, napnecteng, pooyet, paha’, penec, maaleng-aasa-pcapoc nahan mooc yengmen-ascoc.
mesquey a’soc acvesey’ (quen.). Mesquey actomha lhama ascoc ayenyem’a maaleng ascoc . Apvanquec maata’ etlhec engmenec mesquey, eeca vaamlha’ engyempohoo’. Mongenatsehec hentelhec mesquey, maalha am’aoc catnehec maata’a naysecsa nenteyaascam’. Lhengcaasooc mongvetyehec paana’teem pac as mesquey yo’yaam’ angelnaapoc.
metaasec a’soc acvesey’ (quen.). Metaasec aptomha anaata acyaatectamoo aleeyvoom nalhma’, acpaasyam’ eeca’ apcaatec. ¡Sas metaasec! Paej cayetnac apa’ayvoom metaasec, vaamlha’ apmovheeycam’ teema na nyekhe vasapcatcoc.
metecteng a’soc acvesey’ (quen.). 1 • pato. Metecteng aptomha anaata apqueleeyvomaclha yengmen. Yetneec apteemaclha metecteng moctooscama nahan nepvahac. Pooc eeca’ aptomha pelvaapa’, vaateesa’ nahan mooc anaata aleeyva yengmen.
2 • Yaatemetecteng aptomha apyevey’ apqueleeyva mooc yo’oclhelhma’. Yaatemetecteng, nooc mooc nempayvaam yaatmetecteng.
metecte’-ptom a’soc acvesey’ (quel.). Metecte’-ptom actomha lhama manten ayemha acyetnamaclha yengmen. Mengyacsehe tooc metecteng as metecte’-ptom. Engyacsohoc naat apquelvaanyam’ elmom’ seca’a as metecte’-ptom ayenyem’a pelhcaec nec calyensapalhcac seca’a acvaeclhoo nengvaanyam’. Alyevey’ eeca’ aava’ as metecte’-ptom. Mooc angcooc aateng, tes eeca’ aava m’a.
metsej a’soc acvesey’ (quel.). Anaata acvesey’ metsej. Tavquec maata’a yaamyavheene’ apyapmooc. Yetneec acteemaclha’ actaalhamaavo’ as anaata acnoo nac acyaapa’mateem nahan akhaana’teem.
meyva a’soc acvesey’ (quel.). 1 • puma. Meyva actomha lhama ’soc-navhac aleeyvaam nalhma’. Tavquec meyva vaetque etcooc. Aclom nac as a’soc-navhac nac hay’. Alyevey’ nahan amancoc. Nengay’aclha nyekhe’ antahanyac as meyva, eeca hengaavohoc nahan. Ca’haac angcooc meyva popyet taan taap catnehec almeyoycam’, calvoc nahan.
2 • Yetneec meyva angco’ nahan yaamecmeyva, eeca’ as yaamecmeyva actomha aleeyvomaclha mooc apcaoclha’.
meyvaama a’soc acvesey’ (quel.). Meyvaama actomha lhama anaata maalha maama, vaamlhe eeca’ alyelhvaseem aava’.
meyooyam’-neeten a’soc acvesey’ (quel.). avión. Meyooyam’-neeten acma ayelhtengyavaam actomha acmeyooyacmoo maata’a neeten, paej calhnooc a’soc alelhtengyavaam as naalhpop. As nempayvaam meyooyam’-neeten actomha acpasmaeclha’ alvesey’ almeyooyacmoo neeten acnoo nac pa’anma-yettec actomha acyevey’, avyon-akhaoc nahan yeeyhaam-ayetsecsec. Apquelya’asquec naat coo nelhqueyha neeten payhoo pelten’ apquelquenamteem meyooyam’-neeten acyemna’teem maalha sensa’ap ayempay’.
moc nempayvaam-aatcoc. cada, de ... en. Moc apcaanet’a lhcaa cmelascac vaalha’ay’. Moc engcaanet’a cnaat maata’a nengelnempa’veyaam’ yo’yaam’ melhnanmehec engmooc. Caymaalhqueec ne’ elhta elya’anmongsec 3000 moc lham’a enlhet apnaycamca’aclha’. Nengellhavamquec lhaac moc lham’a lhama lhangcoc yaampa’at-yengmenec. Ayenquec lhaac elhnamoc moc a’net’a. Moc enlhapca’aoc saat angellhong. Apvanca’ac nec lhaac elya’anmongseclha’ apquelquenamteem moc aplhapca’aoc. Paej catalhnooc antamham’ moc enlhapcoo’, caymaalhqueec antemhec nempasmeeyqueclha’ yo’yaam’ angelpasmalhcoho’. Yetneec apquelpasmeeycam’ amyep moc nooc-naapokha’a enlhet. Moc anlhapca’vooc nec lhaac paa ngcanyahamcoc caamyon, haave’ acmoo mooc. Amlascoc saat moc atqueetsec’a aapetec. Moc atqueetsec saat nentoyqueclha’. Yetneec co’o stamhaycam’ vaamlha moc atqueetsec’a. Moc nav’aec naat maata’ actamhaycam’ meeme manten, cat cvesey’ nav’a.
moc’alhay’ yaam’atverbio. demasiado tarde. Moc’alhay pva’acta’, poctacmec nengelmaam metecteng, co’o lhcaa csavhoo’. Moc’alhay pya’sac ya’a-lhangcoc eeven, peenaasque’ pyesvoo. Mooc nengeltemeem caapa’hengvocmoo pya’sa. Moc’alhay’ eyanhaam’ soolya’yem, savhaalhqueec lhaac. Moc’alhay saat emaayaha ptom, savhaalhquee eeque nhan.
moclham’a numeral. algunos, esporádicos. Quellantepquec alhta moclham’a seyanma elhnamoc, haave clha’maclha’. Apquelya’anmongcasquec nec lhaac vaamlha moclham’a enlhet apquelmaycaana’sa, haave pyav’aclhoho. Moclham’a enlhet, yetneec aptoycaoc apqueneeycaoc peheya’, quelayque nahan mooc a’soc. ¿Vanque nlho lhquep valay apayvaam? – Acya’saamcooc vaamlha moclham’a. Aya’haclheec lhaac moclham’a seyanma yaateypeepa’ ayenyem’a nenga’tooc pooc. Apvanhec yaateypeepa’, eeca moclham’a acmoc lhalhmalaalh. ¿Tac lho lhcaa cyelhna soolyaatectama? – Paej, moclham’a. Poclham’a apquellhengac enlhet lengco. Eeca’ ’so ctomha payvaam coo-nalhma’ enlhet.
mocneeten adverbio. enseguida. Maamec’ac lhaac neptaan Pedro, mocneeten eeca’ apta’haavo’. Mompenacsehec alhta mocneeten angellaaneclhac yaamelquet engac. Actenquec lhaac mocneeten apquelta’haclho mayca’a, cat cvesey’ secyenmaamca’a. Mocneeten saat avatac secya’sa saat haavoc tengma pac. Mooc nengeltemeem quelhvooc saat avata’. Apleng’ac lhaac amya’a, nataamen aplhenga mocneeten. Mooc nengeltemeem nataamen aplhenga lhengaclhoho. Ya’acmoc etecpong noolheng nac lha, mocneeten elvoc. Mooc nengeltemeem pelhcaec elvoc.
moctac a’soc acvesey’ (quel.). Lhama naata acvesey’ moctac acteyaascamca’aclha neyaava yengmen, mooc’alhma’ eeca’ amyep. Angna’aymacoc alvesey’ tetet, yaaho, haapo’, metecteng, tempela’ nahan mooc anaata.
moctay’-pooc a’soc acvesey’ (quel.). guerra. Moctay’-pooc ne’ elhte nteepac payhoo teyapmaclha-cnem’. Mooc nengeltemeem quelnaapommaap. Nanooc acvayaam’ neelha moctay’-pooc as Chaco.
moctec a’soc acvesey’ (quel.). Moctec acvesey’ lhama yaamet yaam ayectengaamoo. Acpelhpopoy’ ayempehec acyelhna as moctec, sej nahan antooc nahan aanec, paej calhnooc teves. Angna’aymacoc eeca’ alvesey’ aycaaha, teves, taayet nahan pehen.
mocya’pa a’soc acvesey’ (quel.). Mocya’pa actomha manten nengengcahay’o aapetec. Atqueetsec aava’ as mocya’pa, ¡sej angyepetsec nentom as aava nac hay’!
mohoscama a’soc acvesey’ (quen.). Mohoscama apvesey’ lhama anaata apvetay’o yetsay’ nahan aptomha apmopseeve ayenyem’a sas apa’ta’aoc. Quelyo’octaac maata’a yav’aclhoho anaata. ¡Apta’malma nac mohoscama! maata’ angqueltamhac. Apna’aymacoc eeca savaaya.
momaatec a’soc acvesey’ (quen.). perla. Engyaasepseclhohoc naat apyespoc enlhet nanooc apquelaaney’ momaatec apac, eeca’ actomha apquelpayheem ayenyem’a popyet apopheoc nahan ya’le pyempe’oc nahan mooc a’soc molaaney’.
momma’ interjección. Momma’, quelvaana’ angmenyelhac enlhet. Mamma’, popyet apmatnac, quenmongque’. Momma’, nooc mooc mamma’.
mompaanac a’soc acvesey’ (quel.). matorral. Mompaanac acvesey’ mongmovaan antelhec ayenyem’a taej yamta’ ayetcooc nalhma’. Actalhneec lhaac na’sa mompaanac nalhma’, taan secvet’a nenga’tooc ya’alva.
mompeehe a’soc acvesey’ (quel.). Lhama quelasma acvesey’ mompeehe, acpa’alyey’ ayempehec nahan alvena’teem sovov angca’aoc payhoo acpoc. Sej antooc aapetec as quelasma, selhteec nahan alhquepcoc hay’, paej calhnooc quelvaanmaat.
mongaascama verbo. 1 • muy, mucho. Mengyacsehec ta’va’ etooc maaneng. Mengyacsehec elhengsam’ caamyon ’pac lengco. Mengyacsehe tecpong pooc yaamet seca’ aplom. Paej eyla taoc vaetque vocmo’, so nyekhe mengyacsehe’ elhte tooc. Mengyaascama too ptom seta’. Caascama ayelhtengyavaam caamyon ’pac valay. Lhaa ntamhac seema’ aclheena taaven’: „Teenooc caascama lhcaac calhec naalhpop“. Mengyasa anla’ apvena eeven que, mayhaamque lhca la pcaatec. Paej lhaa ngyaasac apquenyahassa secleeta pac Velasco, taan apquennama quelhvoo’. Meyavquec lhaa cmaycam’ eeven. – Ye’ engcasa lhcaa cvena. Lhaa ngcaasa’ aclava eeven acmeyava ngyaap apnayvaacpo.
2 • Caascama acyelhna quelayque, mepque ctavaascam’ acyelhna. Mooc nengeltemeem tac acyelhna; lha’mooc acyelhna. Casa anla’ ascoc que, quelhvooc vesey’ angmaamec’ac.
mongelpa’anmaycam’ verbo. feo. Enlhet melpa’anmaycam’ nengeltemeem nenlhaanma acteemaclha’ apyav’aclhoho nahan naapa’at acmasom. Mooc nengeltemeem mopsom’ay’. Paej elpa’anmaam’ caanson ahac nepva’aec. Melpa’anmaam’ehec saat tengma nac hay’ ayenyem’a apta’heem. Ne’sa eeca’, cahaney’ saat catlhehec yengmen. Paej calpa’anmaam’ secyeseem, sas alhta seclho’. Paej calpa’anmaam’ seyanma. Poctaecme lhca la nenganmaclha’.
mongelquetnay’ verbo. no darse cuenta, no notar. Paej alquetna’ac apva’actamo lhquep alhta’a lhcac. Paej elquetna’ac eeven aplhenga pooc. Mooc nengeltemeem paej eetaamcoc. Mongelquetnehec cavac neeten acnem’ yephopay’ neeten, angaanec mokham alhto’oo’. Mongelquetnehec hengmaamongvomoc nalhma’. Mongvetangvomehec vesey’ makhay’. Ya’, paej alquetna’a ssavha stom. Too cyespaamcoo’. Mongelquetnehec angyenmaam’ acnem’ angco’ montena nac alhtaa’ a. Mongelquetnehe’ enteynec sengyeeca’voo nac nengyenmaycam’ a. Paej lhaac hey’acmoc alquetnessec alhong eeven, cacsehec vesey’ capekham’.
mongelyenmaam verbo. mirar. Paej elyenmac seca’a poco hac, maec lha’a ngca’hac. Mehengelyenmehec antaaveclhac nentooscama ta’va’, nataamen evenam’. Mehengelyenmoom enlhet nac a, antamhac maata’a ngquelvaana’a. Paej lhaac hengelyenmac apquelyeeca’a tengma engac sevhen apquelpataam yaateypeepa’.
mongya’ascaalhma’ verbo. 1 • comportamiento malo, pecado. Mongya’ascaalhma’ nengeltemeem nengelaaney’ a’soc almasomca’a acnoo nac nengmenyelhma, nengenmelhma Tyos, nentavascama mooc quelvaana’a. Mooc nengeltemeem nentamongvaecmoo lhma’. Caymaalhqueec anlhecmocsec seca’ apquetcoc seclha’ apvaaneeycaam yo’yaam’ meetehec apselhnaanammaap ayenyem’a melya’ascaalhma’. ¡Mey’aascaalhma lha! Apyayhaeclhoo ’sa raatyo pac. Molya’ascaalhma nac co’o, alhte ptomhac enlhet apquelaaneeclho.
2 • Nengya’ascamcoo lhma’ nengeltemeem nensavhongvaecmoo nengya’ascamcoo. Ya’sengvaecme lhma yoonges, savhomacyec vesey’ escuela pac. Ya’sengvaecmec lha’a quelhvoo lhma yoonges nac a, ho’sa’ acmasquema apyaam anmen. Paej elya’saamcoo lhma’ as yoonges, quelveenaam’ na’sa alhta’a, so nyekhe nenteyanmaclha’. Paej cay’aasaamcoo lhma nemesma-cpaasyam’, catavhoc tata’ ayetcooc. Paej eyla angya’saamcoo lhma nengvaanyam’. Talhnee’ ’sa vaetque lhangcoc quelaphapa mepque apcay’ vaetque cvaanyam’, venneec lha’ acvaanyam’. Mey’aasengvaecmoo lhma’ as enlhet nac apquetcoc hay’, so nyekhe cat moltemnaascaoc, apyaap naha’ angnac.
mongyelhnengvayaam’ verbo. sin vergüenza. Meyelhnengvehec hengelmalhnaam’ raatyo engac alhnangcoc enlhet nac hay’. Meyelhnengvayaam’ a’soc enlhet nac a. Mooc nengeltemeem calnavaam hengelmalhnaam’ a’soc.
mopheye’ a’soc acvesey’ (quel.). tocón. Mopheye’ actomha yamta’ avhooc ayenyem’a moyengqueem yaamet nahan ayenteem angco’. Lha’mooc mopheye’ aamay alhnangcoc nahan aleeyvomaclha vaetque. Ta’sec ansavhamcoc engmamye’ anteyesam’ amyep yo’yaam’ caasepvomehec engmenec mopheye’. Apneec enlhet apvesey’ Mopheye-Ptapnec ayenyem’a mopheye’ aya’heem. Pooc enlhet apvesey’ Mopheya’ay’.
movheem a’soc acvesey’ (quel.). 1 • espíritu. Movheem acvesey’ a’soc ayaammalhca’ actomha yaavey. Teyaasaam’ maata’a vaamlha’ alhta’a. Enlhet apyoholhma’, apvanquec maata’ engyaapahacsec movheem pac yo’yaam’ elyangvacsec apna’aymacoc ayenyem’a acmovheeycam’, eeca’ melvetyehec enlhet.
2 • Movheem nahan nengeltemeem nengnayvoom naysecsa caaya nanoo’, vaamlhe eeca’ alhta’a. Talhnooc naat calhe’ ecnayvesa as movheem ayenyem’a enlhet apcaecmaasommaap movheem, nataamen calhe’ ecnayva acvaeclhoo acmatna, nataamen cavomoc nahan neelha’ ayenyem’a enlhet caaya pac nanoo’.
3 • Movheem acvesey’ nahan ascoc alyamay’. Cacsehe ngcalaanac taalha as movheem nac hay’.
mokham nempayvaam-aatcoc. 1 • otra vez, todavía. Amyaclhac saatee kham almaasen talhnaam’. ¿Sec’aaseclhaa kham escuela? Halh mokham yephopay’, camamaac saat lha’a. Atnaham’ saat mokham manten sec’aaseclha’, paej lhaac asavhac. Aptaaveeclhoo eylaa kham lheep, so lhnec lhaac apyepcanacmoo’. Eeven, ¿co la ptomha? ¡Yekhe tnee kham! Lhama saat mokham angelmenaecmacsec hay’, paej cvesey’ mokham hengeltaamaamcoc. ¿Paej mokham ey’aasaamcoc seltemnaascaoc? Heey’, angveenvaclhohoc saat mokham. Almalhnaam’ saatee kham seta’ yo’yaam’ hepasmoc. Aplavque nyekhee kham ta’va hac. Angvempeclhac saat mokham, la dos tamhac. Apveenee eylaa kham eeven, laalha’ apnathaa quelhvooc que. Mokham saat alyetsam’, mokham saat, acvaeclhoo seltaamec’a secpa’ayvascama yaata’alhpong.
2 • ¿Lha’angcoo nlho nenganma hay’, acya’vateem nac hay’? – Paej, mokham taap. Selhteec angcooc maata’a casaclhooc mooc nempayvaam, caymaalhqueec mokham angeltaamsalhcohoc taap, acnoo nac acyaapa’leeycaoc. Lhamaa kham pa’ aynec ca’a, taan saat alvatacsec. Atooc saatee kham lhama soolyaatectama, taan saat alhong. ¡Mee, naakham! lhaa ptomhac eeven apyespaamcoo ptom.
3 • Altamhoo nyekhe’ angvanham’ soolya’yem pac lengco, paej eequee kha’ ev’acta’. ¿Paej lhoo kham elna’vooc amya’a nenlhengaam ne’ elhta? ¿Paej lhoo kham catnahac la’onse? Paej angvenaclhooc mokham peheya hac, al-halhneec acmaamay’. Haave eeca’ acmasom, yaam avanhec seyanma alhta. Apcanayque’ elhta atengyac peheya hac enlhet, paej alhte eequee kham cayelhnamac. Paej ev’actac mokham taata, caamquetque lhca la vata’. Ya’acmo tooc lha, lapamcooc mokham. Teyaasaam’ nooque laa kham Ya’alve-Saanga apephaayem, so lhne’ elhta apta’haeclhee’. ¿Cat lhoo kham neelha’? – Eehe, cat naakham. ¿Savhaalhquee nlho seelop alhta? – Paej, makhamooc mokham, yetneec a congne’. Apveenee eylaa kham eeven, paej cay’acmoc evanmeeclha’. ¿Apnee nlhoo kham seta pvaanyam’? – Paej, nanoo pquetsepma.
mokhetma a’soc acvesey’ (quel.). 1 • verano, año. Mokhetma nengeltemeem acmakhetmaclha’ acyelhna nahan nensavhomaclha pelten’. Nengelvocmec mokhetma pelten’ nac hay’. Quelhvoo ngva’ac mokhetma amamye lamengco-cyevey’.
2 • Vocmec quelhvooc singcuenta mokhetma hac. Vangquepquec mokhetma pac seta’. Laalha’ angvetyehec mokhetma nac hooye.
moo’aalha’va’ a’soc acvesey’ (quel.). acordeón. Moo’aalha’va’ actomha a’soc nengeeyveescam’o ampa’ayvacsec. Eeca naysecsa nengeeyveescam’, caymaalhqueec angelya’hapamcoc nahan. Avanhec mokham apquelmaycam’ enlhet a’soc nac hay’ naysecsa apquelmenaecmascama acvesey’ moo’aalha’va’, eeca’ aclhaalhma yaata’alhpong nahan arpa.
mooc’alhma’a adverbio. a veces. Caylhehec mooc’alhma’a nenganma. Acya’asquec naat maata’a Lhaapangcalvoc, nataamen acvet’aac alhta mooc’alhma’a ya’alva aamay. Mooc’alhma’ ay’acsohoc cancha lamengco, mooc’alhma’a paej. Mooc’alhma’a cnaat cayangcaalhec secleeta hac atengyac vaalha’ay’. Mooc’alhma’a saat movatae’. Mooc’alhma’a moy’asamquehec sengellhecmooscama maestro. Mooc’alhma’ alhta paej avaanac sectamhaycam’.
mooc-meeme a’soc acvesey’ (quel.). tía. Mooc-meeme engac nengeltemeem meeme engac angyaalho’ nahan angyaalheng’. ¿Lha’ apquenyecta’? – Mooc-meeme tengma ac lhaac ayenyecta’. Mooc nengeltemeem quen’ay’ tengma ac.
moocteemaclha’ adjectivo. 1 • diferente. nengellhengaanemseeycaoc: secmoocteemaclha’; moocteemaclha’; popteemaclha’; nengmoocteemaclha’; almoocteemaclha’; apquelpoopteemaclha’ Moocteemaclha lhcaa cvet’ac nemesma. Almoocteemaclha eyla pmancoc metecteng alpayheem. – ¡Yengmen-ascoc nac que! Acvetangvocmec naat yetsene apquelpoopteemaclha’, paej angvetay’ac nengaoclha’, acnoo nac mopoy’, paasyam’ nahan apyelhvaseem. Moooccteemaclha’ aymes aphaapetec napoolheng, quelhhhtec angco’, paej calhnooc vaetque.
2 • Acvet’aac alhta moocteemaclha nentamhaycam’, vaamlha’ engmeoc nengaptama manten, mepque sovov alhpehec. Popteemaclha lhne’ elhta lengco pac haoc’ay’ ayenyem’a mesavhomoo hengmeesec acya’anmongaam nentamhaycam’. Moocteemaclha eyla almenaecmascama quelvaana’a, paej catalhnoo’. Quelpoopteemaclha lhcaa lvet’ac enlhet, makhay’ lha’ apquelenyemay’. Popteemaclha eyla aptalhnama enlhet nac lha. Almeec lhaac teyaype’oc almoocteemaclha’. Secmoocteemaclha c’o, secpekhay’ quenyemay’ac.
moohaapa’va’ a’soc acvesey’ (quel.). ventilador, hélice. Moohaapa’va’ acvesey’ a’soc acyeeyhaam. Acnoo nac tracta, yetneec acyeeyhamaclha moohaapa’va congne’ naysecsa ayelhtengyavaam. Moohaapa’va’ nengeltemeem nahan a’soc yo’yaam’ hengmaalha’teessec nengmaclha’. Moohaapa’va’ nengeltemeem nahan acyeeyhaam neeten alyacvoom yengmen. Yetneec nahan moohaapa’va’ ac meyooyam’-neeten. Mooc’alhma’a lhama, mooc’alhma’ a’net, meyooyam’-neeten alyevey’ eeca nooc-nekha’ moohaapa’va’ angca’aoc. Eeca’ as nempayvaam ayenyem’a mocyetquescama haapo’ aava’.
moohaapen’-a’ta’aoc a’soc acvesey’ (quel.). armónica. Moohaapen’-a’ta’aoc acvesey’ lhama ’soc nempa’ayvascama. Nengvatnapmeec a’ta’aoc, nataamen capa’yoc acnoo nac acpa’ayvoom moo’aalha’va’.
moolhe interjección. ¡apártete! Moolhe, seepe’, engyahalec taalha. Mooc nengeltemeem yaavoho. Amoolhe, seepe’, pa’ aya’mongsec apmaclha’. Mooc nengeltemeem yenye. Moolhe, sa’coc, capelhyekhec savov.
moomeemong a’soc acvesey’ (quel.). Moomeemong acvesey’ lhama yaamet, eeca’ atqueetsec nahan alyaatectama elhnamoc. Sas angelaanac mentamaycam’ engac alhquepcoc as moomeemong. Maalha yetaava pva’ aava’ as moomeemong.
moonaayem’-aaye’ a’soc acvesey’ (quel.). cadena. Moonaayem’-aaye’ actomha acvesey’ angco’ a’soc alaanammalhca’ ayenyem’a taava’pac yo’yaam’ anteeteclhac mooc tracta acvayvaamco nlhoho’. Moonaayem’-aaye eeca’ actomha mocyetquescama naayem’ aaye’ ayenyem’a alhnangcoc as a’soc nac hay’ cootaammalhca cnaat nanoo’.
moonavsa a’soc acvesey’ (quel.). cereza. Moonavsa actomha lhama yaamet ayemha payhoo tengma engac. Moonavsa actomha nentom acyelhna altomha alyelhvaseem. Calllacsehec catavamco nseca’ as moonavsa. Eeca’ ’so yaamet actomha moyanma, haave’ ayaoclha Chaco, ho’sa’ mongvetay’a cnooclha’ angna’aymacoc.
moonay’pacyec a’soc acvesey’ (quel.). serrucho. Moonay’pacyec actomha acvesey’ angco’ yo’yaam’ angmom’ nengelya’tamanma yaamet. Yetneec alteemaclha moonay’pacyec atqueetsec, alyevey’, alvena’teem nahan alya’yeem. Moonay’pacyec lhaa cmom’ selya’temena yaamet-nekha’a.
moongquen’ a’soc acvesey’ (quel.). tía. Moongquen’ nengeltemeem meeme engac angyaalho’ nahan angyaalheng’. Mooc nengeltemeem quen’ay’ engac. ¿Ca nlho paa y’acsec a moongquen’? – Eehe, mooc-meeme pa’ ay’ammoho’.
moopaahap a’soc acvesey’ (quel.). Moopaahap ayemha nalhma’ nahan actomha acma acyelhna, eeca’ nooc alhquepcoc laapang. Yetneec am’aoc, vaamlhe eeca cavanquehec canamtec yaamet, caypetcam’ na’sa lhoop’actec. ¡Casss ca’hec engmenec am’aoc as moopaahap. Acyelhna eeca’ actomha ala’alhnay’o nahan acmaases antooc. Mooc angcooc moopaahap laapang, pang nahan acpet altomha almaases acyelhna antooc.
moopa’ang-aphahac a’soc acvesey’ (quel.). tela metálica, alambrera. Moopa’ang-aphahac acvesey’ angcooc yo’yaam’ calhe’ ekhalhtama tata’ alhangcoc ayenyem’a moopeeyeen-yaamet ayetcooc. Eeca’ yetneec a’net acteemaclha moopa’ang-aphahac, alyevey’ a’tec nahan atqueetsec a’tec. Eeca’ ’so nahan molteem mooyamta’-ayetcooc.
moope’ a’soc acvesey’ (quen.). Anaata atquetsec apvesey’ moope’, eeca’ acyaatectama pneenyec, taan yaam acpaasyam’ apcapoc. Aplheenquec as moope’ yo’yaam’ epaycacpoc peyaam’. „Eequey saat, eequey saat“, maata’ aptamhac moope’, maalha sengeltemnascama.
moopeeyeen-yaamet a’soc acvesey’ (quel.). 1 • alambre. Moopeeyeen-yaamet ayenyem’a taava’pac mocvena’atsaeclha’. Yetneec alteemaclha moopeeyeen-yaamet acmomhaape, acyemna’teem nahan acma am’aoc. Moopeeyeen-yaamet nahan acvesey’ yo’yaam’ anghalhtamoc amyep engac nenteteem poste. Moopeeyeen-yaamet saat atengyac yo’yaam’ alaanac apaava nengelquelhanmaclha’. Actemeec lhaac moopeeyeen-yaamet selleca raatyo yetcooc.
2 • Yetneec moopeeyeen-yaamet nenghalhtaam amyep engac yo’yaam’ mehentavsehec noolheng nenganma. Paej capvaanac lhaapen eyeecahac moopeeyeen-yaamet, vaamlha’ apnengcongnaam.
moopelhpaa’alh a’soc acvesey’ (quen.). violina. Moopelhpaa’alh aptomha yamyaata’alhpong acma yaamet apac yo’yaam’ ampa’ayvacsec. Nanooc moopelhpaa’alh eeca’ molaaney’ noolheng aava pyepacyec apvesey’ alhpong.
moopelyo a’soc acvesey’ (quel.). bombillo. Moopelyo actomha a’soc alaanammalhca’ yo’yaam’ angmom’ naysecsa nengyaam ca’a. Yetneec maata’ acteemaclha’ nengmaycam’ moopelyo nempetsesma aatong, nataamen calhengmac ayengmenec ca’a. Nempayvaam „moopelyo“ ayenyem’a valay apayvaam.
moosee’ yaam’atverbio. peligroso. Mooseec antooc pang apyelhna, alhaaye’ etyapoc saat hecma. Mooseec nec nahan antooc ya’alva, almopoy’ ne ngcatnohoc engva’. Mooseec hentaclhec semheng. Nooc mooc nemesma, angetsapoc hentaclhec.
mootaahap a’soc acvesey’ (quen.). harina. Mootaahap apvesey’ sava’-appoc apnec yo’yaam’ angelaanac pan nahan nengelpaayeescama. Taap eeca’ nengmaycam’ nempayvaam seppoyoompac. Mootaahap actomha molaaney’ mocteclheclhama sava’-appoc, mooc nengeltemeem mootaahap-apactec.
mootaahap-apactec a’soc acvesey’ (quen.). trigo. Mootaahap-apactec aptomha lhama moyanma yo’yaam’ calhe’ ecteclhaa. Yetneec maata’a mocteclhayqueclha mootaahap-apactec, nataamen etneclhac seppoyoompac. Caymaalhqueec maata’ antengyac mootaahap-apactec yo’yaam’ angeneclhac nengco’o lha’. Mooc angcoo eeca’ pa’at-actec. Mootaahap-apactec, nengco’ eeca taap nengmaycam’ nempayvaam sava’-appoc.
mooto a’soc acvesey’ (quel.). moto. Mooto nengeltemeem yaamsecleeta acma ayelhtengyavaam nahan ayengmenec. Mooto eeca’ actomha alyevey’ amancoc, paej calhnooc secleeta angco’. Yetneec nahan nengelhtengyavaasqueclhelha’, nataamen angempaaseclhac engmenec yo’yaam’ calhong aclhaalhma engmec. Eeca’ as nempayvaam nac hay’ „mooto“ ayenyem’a valay apayvaam. Aplheenquec lhaac haavoc: „Ayenyooc saat mooto hac, aapac vesey’ nteemac“. Haavoc nec lhaa slhaalhma nentengyeeycaoc vaalha’ay’, mooto pac vesey’ engnac.
mootohom a’soc acvesey’ (quel.). girasol. Mootohom actomha lhama moyanma acma acyelhna. Sej antooc nengyelhnaayam’ as acyelhna. Masca’ma angcoo eeca’ angelpa’alhquetamcoc ayempe’oc. Sas nahan elhnamoc mootohom angelaanoho’ ayenyem’a alyaatectama.
mooyaayet a’soc acvesey’ (quel.). uva. Mooyaayet actomha yaamet acma actengaoc alvena’teem alhquepcoc acmovaan canamtec moopeeyeen-yaamet. Acyelhna eeca’ actomha molaanqueclha’ ayengmenec vino. Yetneec acteemaclha’ acyelhna mooyaayet acvathetmoo. Sej angcooc antooc acyelhna mooyaayet altomha alpaasyam’ nahan al-haana’teem.
mooyamta’-ayetcooc a’soc acvesey’ (quel.). 1 • alambre fino, rayo, tela metálica. Mooyamta’-ayetcooc actomha acvesey’ angco’ yo’yaam’ angyespongcamoc mentamaycam’.
2 • Mooyamta’-ayetcooc nengeltemeem nahan altomha almaycaoc secleeta amnec. Quelenteec lhaac mooyamta’-ayetcooc ac secleeta hac actalhna maalhec.
3 • Nahan nengeltemeem mooyamta’-ayetcooc moopa’ang-aphahac atqueetsec a’tec. Mooyamta’-ayetcooc saat atengya’ yo’yaam’ alaaneessec aplhangcoc ta’va’.
mooyelhpong a’soc acvesey’ (quel.). Mooyelhpong actomha ascoc sengeltaclhamoo. Avanquec catlhec engyempehec nahan engvocmo’ as mooyelhpong nataamen capetsesamcoc eema engac. Mooc angcoo eeca’ mel’aoc. Angvetohoc calpelhyavam’ mooyelhpong nataan acmaamay’. Mooc nengeltemeem nemesma etcooc nahan sengeltaclhama.
mooyengmen a’soc acvesey’ (quel.). Mooyengmen actomha soolyaatectama acma acyelhna atqueetsec, maalhe eeca yengmen ayengmenec. Eeca’ ’so yenyem’a cteema cvesey’ mooyengmen.