T - t

taahap   a’soc acvesey’ (quel.). ceniza. Taahap acvesey’ angco’ ayenyem’a alhpongha nahan yamta’a molvatnama. Taahap eeca’ actomha acmopoy’. ¡Mop’ooc meemong taahap ac! Yetneec nahan nengmaycam’ yaamet taahap ac, acnoo nac taayet taahap ac yo’yaam’ angmom’ nengvet’a nlhoho’ nengmasqueem nengelyensapommalhca’, nataamen angacnaam’ engyempehec as taayet taahap ac.

taalha   a’soc acvesey’ (quel.). fuego. Taalha actomha engmooc. Engvanquec angelhtec actamha nlho’ eequey. Nengmaycam’ nahan maata’a yo’yaam’ anghaanec nentom. Mongvanquehec mepque taalha angvetac eequey. ¡Elvet taalha, eeven apyaap! – ¡Quelmetquec lhaac que! Nec, pa’ayvee va’lhoc taalha, pa’at lha’ angmeetac. Paej lhaa ngcata’melooc pan-aplhangcoc engac, tepquec lhaac maata’ alhcoc taalha. Paa ngcatyenec taalha, ¡engya’asqueclhoho!

taalha-actec   a’soc acvesey’ (quel.). fósforo. Taalha-actec actomha yo’yaam’ angelvetec taalha nahan actomha acvesey’ angco’. Mooc nengeltemeem taalhe-csavhammalhca’. Taalha-actec acyetna almaasen yo’yaam’ angelmoc. Taalha-actec actomha alhnangcoc nengvetay’, nanooc taalha eeca’ ayenyem’a nalhma’ acvesey’ haapen’ molectelheem. Mooc taalha eeca’ actomha apyav’a moctemquescama ayenyem’a mataymong.

taalha-engephehec   a’soc acvesey’ (quel.). encendedor. Taalha-engephehec actomha acma yengmenec a’so yetcoc molaaney’ yo’yaam’ antepsec taalha ac.

taalha-pyettec   a’soc acvesey’ (quen.). guitarra eléctrica. Taalha-pyettec nengeltemeem lhama yaata’alhpong acma nengatquescamaclha’ ayenyem’a aacco yo’yaam’ capasmoc apa’ayvoom.

taalha-yaamet   a’soc acvesey’ (quel.). Manten nac hay’ acvesey’ taalha-yaamet actomha paana’teem. Nengleclemquec vaamlha’ acyelhna congne’ avhac, taan anteclhooc, angyemyecsec alhaaye’, taan angacnaam’ nenghaleem yeploomoo yengmenec. Quelhvooc saat anta’melvomoc nenghaleem.

taalha-yengmenec   a’soc acvesey’ (quel.). querosén. Taalha-yengmenec actomha yo’yaam’ angyatmoc caaleyvascama vocmo’ yo’yaam’ angvetec taama’ ac, nataamen catsaacse lhma’. Mooc angcoo eeca’ as taalha-yengmenec actomha tracta yengmenec. Atengyac saat taalha-yengmenec yo’yaam’ ayangquencahac alhpongha, calmeytec saat quelhvoo’. Paej eeque ngcata’melooc angyangquencahac taalha-yengmenec yeplom ayaaleeyvoom taalha, canmonghoc alhangcoc acvocmo taalha.

taalhe-cpelhmoc   a’soc acvesey’ (quel.). vela. Yetneec nahan mooc a’soc acvesey’ taalhe-cpelhmoc. Taap nengmaycam’ eeca nempayvaam „veelas“ ayenyem’a valay apayvaam.

taalhe-csavhammalhca’   a’soc acvesey’ (quel.). fósforo. Taalhe-csavhammalhca’ actamha acvaanyam’ nempayvaam, alhnangcoc eeca taalha-actec.

ta’almehet   a’soc acvesey’ (quen.). Ta’almehet actomha lhama naata apqueleeyva nalhma’. Apnooc vaalha’ay’ as ta’almehet, vaamlha yaam apquetquetsec. Sej antooc aphaapetec as ta’almehet. Apna’aymacoc eeca’ actomha quelamyaapa, vaalha’ay’ nahan sapop.

taama’   a’soc acvesey’ (quel.). hilo, piola, cable. aclha’maclha’: queltaama’ Taama’ ayenyem’a taam’aahac molaaney’ yo’yaam’ anteetec noolheng nahan semheng. Yamtaama’ actomha nengmaycam’ quelhvoo nac hay’ eeca’ ayenyem’a yaamquentem’ alyevey’ aahac. Taame etcooc eeca’ ayenyem’a yaateypeepa’ apquelvesey’ yamyaateypeepa’ yo’yaam’ angelyetna’mom’ apaava. Enlhet nanooc naat aptepquescama acvesey’ taama’ ayenyem’a quellaaney’aac naat maata’a quelvaana’a naysecsa acnaycam’ nalhma’ yo’yaam’ elmamcoc lengco. Vocmec naat maata’a quince metro oc taama’. Eeca’ ’so yenyem’a mongvetaclho apvesey’ pangcooc enlhet yamyaateypeepa’, vaamlha mocpaasemsaeclha’ ’sa acvesey’ taama’. Yetneec nahan nengeltamhaycaoc taama’ acnoo nac raatyo taama’ ac, luz taama’ ac, actomha eeque nyekhe moopeeyeen-yaamet. Nooc nahan mooc moltamhaycaoc luz alhaata’aoc. Leque eyla taam pac noolheng, masca’ma angcooc saat apatheetec. Angvetohoc maata’a peyaam’-paava calmakham’ acma taam pangca’aoc yo’yaam’ anteetec nenlhet. Yetneec nahan nengeltemeem enlhet acya’vateem taam pac acnoo nac enlhet almeyoycam’ aptaava’.

taamop   a’soc acvesey’ (quel.). Taamop acvesey’ nengmasquengvaycamlha’. As nempayvaam nac hay’ actomha nempayvaam acvaanyam’ acnoo nac: Yetneec naat taamop apac Caymaap-Va’atsam’ han’ ma’a, nekha Yaamelquet-Acyevey’. Eeca’ ’so acteemaclha cnaat nanoo’. Quelhvoo eeca’, yetneec taamop apangca’aoc payhoo paana’teem-lhangcoc. Mooc nengeltemeem apqueletsepvaycamlha’.

taan   conjunción. 1 • después, y. Pa’ayveec lhaac semheng alvetamca’a tata’a, taan sectepa tengma hac. Mooc nengeltemeem nataamen sectepa tengma hac. Tepquec lhaac yephopay’, taan acmaamec’a. Actengya’ac alhta yaamyavheene’, taan secvet’a meyva nalhma’. Acvet’aac lhaac acyeyva amyep, taan secva’actamo paala tengma yo’yaam’ angva’hec. Acya’ascasquec alhta amya’a raatyo yo’yaam’ avenam’ sa’coc angyaap, ta’ apva’actamo mooc nem’. Cat lhaac secsavhaamca’a acteeyam’ alyaave hac, ta’ svetaclho aamay ’va’lhoc talhnacmoo. Eyanhaam’ alhta soolya’yem eemooc, taan co’o smesa ’sa. Aynec saat seclhooc ca’a, taan anvempeclhac manten ahac lhaac, taan saat asaoc a taap. Engvanquec antengyac pocya’am’ apyempe’oc senga’ha nlho nengya’anma, taan anghaanec, angyenec, anta’meleclhac saat quelhvoo’. Antenyac yavhan, taan ampa’ansessec seclhoo’, nataamen angengcoc alhaaye’.

2 •  Seclha snay’, taan selaaney’a lhengaclhoho yaamelquet ahac. Apvena alhta eeven, taan aclava ngquen’.

3 •  Nengelmeec angcooc metecteng, taan angelaaneessec aplhangcoc. Elnac hay’, taan saat mokham elvoc. Cammo nneelha’ escuela, taan elahapvomhoc alumnos. Cayeesec vaetca’hac, taan caya’seclha’.

4 •  Mongenatsehec angvetac haaneng, taan calvetam’ quelhvooc hengveta’.

5 •  Ay’acsec saat almaasen talhnaam’, taan saat nahan almalhnaam’ lengco yo’yaam’ atnaham’. Talhnaam’ saat ay’acsec almaasen, taan amoc aapetec, taan nahan acyepetcay’. Maamec’aac saat angco’, taan saat angveneclhac quelhvooc samanya pactec, taan nahan peheya’. Ayanayquec lhaac etaasatac vaalha’ay’ hac seta’, taan nahan haavoc.

taap   preposición. 1 • detrás de, detrás. Yetneec lhaac vangco taap tengma, saat angnam’ ma’a. Noc, angelya’acsec aa’e, taap tengma, yetneec pesquesca m’a. Yetneec co’o selcakhaam ma’a, taap nac lhyeenep a. Acvet’aac lhaac popyet, Savaaya-Amyep taap. Cat lhaa cya’anmongaam raatyo, 100 000 taap. Taap lamengco-cyevey’ maata’a nentengyay’aclha’ alenmongaycam’, haave’ amamye lamengco-cyevey’, lhaa ctamhac seclavsamca’ eeven.

2 •  Apva’ac lhaac cooco’ naysecsa nengnaycam’, nataamen sectomha selyaataamca’a: „Engya’lhengaoc ma’a taap, cooco saat nahan elhec as’e nav’a“. Angvakhac tata’a, ey’aas lheep a taap. Eeven, ey’aas ma’a taap, elya’asque lhma’.

3 •  Yetneec apquelaoclha’ enlhet acnoo nac Ya’alve-Saanga nahan Na’teema-Amyep nahan lha’mooc a taap. Sas ne’ elhta angelcactec pocya’am’ apyempehec senga’ha nac nengya’anma a, taan anghaanec, taan angyenec a taap, quelhvooc nec anta’meleclha’.

4 • más. Taap sas pesquesca pac yetsene-ptom, paej calhnooc para’iso. Taap acvena’teem yaamet acvesey’ eucalipto, cooneng nempeena. Taap apya’sengveyaam’ enlhet nac a, cooneng nengyav’aclhoho. Acyav’aclha lhnec lhaa pquelmaam soolya’yem haavoc. – Taap angcoo nac lhaa eeque la seta’. Taaap eyla amyep hoova, Ya’alve-Saanga. Taap nengmaycam’ nengyaam as yengmen, selhteec sej a mooc. Taap co’o smovaan maahat, taan selhteec eequey. Taap sas ne’ elhta raatyo pac haavoc, ho’sa’ apmasmoo nengmaeclha’. Taap sej antekhaanec acpa’neyaam’ vomtep apelhnamoc, makhay’ anglenga’. Taap sas mokhetma nac hay’, acmaamay’o cvesey’. Taap eyla acmaamay’ anyo nac hay’. Acvet’aac lhaac enlhet taap apmopvaan peloota, talhneesam’ooc lhaac maata’a. Taap maata’a c’o stamhaycam’ yav’aclhoho anyo. Taap sengaasekhay’o Tyos ayenyem’a sengmeescama acmaamay’ nahan alaanaalhcoo a’soc.

taasec-amya’a   a’soc acvesey’ (quel.). biblia. As nempayvaam nac hay’ „taasec-amya’a“ ayenyem’a nempayvaam ta’se’, mooc nengeltemeem sas. Taasec-amya’ eeca’ ayenyem’a neeten apayvaam apangcooc Tyos apmeescama apqueltemesseeycam’ nahan apqueltaamseeycaoc. Yetneec maata’ apquelmaycam’ soycam’-amya’a as taasec-amya’a moya’ansaeclha’ aava’ acvesey’ vaetca’hac. Sas angcooc maata’ elyepsetec Tyos apquetquec as taasec-amya’a. Yetneec taasec-amya’ apangca’aoc apqueltomha enlhet, sevhen, lengco nahan valay.

taata   a’soc acvesey’ (quen.). padre. Taata engac nengeltemeem engyaap. Aplhengquec lhaac taata apnempa’veyaam’. Taata lhcaa plheenac atnehec seclhaalhma selcakhaam amyep. Caymaalhqueec maata’ angelyeheclhohoc taate engac ayenyem’a engelpasmee’. Paej que ngcata’melooc mepque nengelyahayqueclhoo taata engac. Paac nec lhaa yaavseclhac taata tengma pac. Tetaa, ¿na’sooc lheep apquelmalhnaamca’a lengco secya’ascama escuela agricola? Yetneec maata’a mocyetepquescama nempayvaam taata acnoo nac: Taa, paej yengmen ’pac metecteng, ¡eyhamques nec! Taa, lavquec lhaac haavoc. Taa, co’o nhan soolyaatectama pac.

taava   a’soc acvesey’ (quel.). hacha. Taava acvesey’ nengmaycam’ yo’yaam’ angengcoc yaamet nahan yo’yaam’ angelpa’alhcaatec alhpongha. Taava ayenyem’a taava’pac molaaney’ payhoo nepeyaam’. Yamtaava actomha a’net ahamtooc. Yetneec nahan yaamet ac alhangcoc as yamtaava, eeca’ actomha acvena’teem. Sas angcooc as yamtaava yo’yaam’ angengcoc pehen apquetcooc nahan altecteepaeclha’. Alaanac saat taava lhangcoc ayenyem’a yaamet yamhaapen’.

taava-lhangcoc   a’soc acvesey’ (quen.). chico, niño. Taava-lhangcoc apqueltemeem enlhet nanooc seca’ apquetcoc quelhvooc apvaaneeycaam. Taava-lhangco’ ptomha nseca’a.

taava’pac   a’soc acvesey’ (quel.). hierro, metal. aclha’maclha’: taava’paoc Acvesey’ angcooc taava’pac acnamco alaanammalhquelha caalo nahan caamyon. Lha’mooc alteemaclha’ alvesey’ as taava’pac actomha nyekhe’ alhnangcoc, haave’ aapac. Yetneec molaaney’ taava’pac caalo mancoc, aatong alaspomaclha’, vayca, nengeltahaneem, laava, moopeeyeen-yaamet, mahaycoc alyevey’ nahan mooc a’soc acnoo nac sovov, sovov alhpehec nahan taava. Yetneec nahan taava’paoc alyemmmtalhnamoo nahan alelhhhyavay’ acnoo nac teele taama’ ac. Taava’pac acsavhaam’ yo’yaam’ alaanac caalo amnec. Acmeec lhaac mahaycoc taava’pac molaaney’. Acmom’ taava’pac yo’yaam’ alyepetsam’ raatyo.

taayet   a’soc acvesey’ (quel.). Taayet actomha lhama yaamet acma acyelhna ayemha yengman. Acyelhna actomha alvena’teem. Engvanquec anghaanec seclhooc acyelhna as taayet, nataamen antooc alhaaye samong ac. ¡Sejjj antooc samong ac as taayet! Eeca’ yetneec am’aoc alvena’teem. Angna’aymacoc eeca’ alvesey’ moctec, aycaaha, pehen nahan teves.

Taayet-Aatcoc   apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Lhama yengman helep Poy’sesqueya acvesey’ Taayet-Aatcoc. Enlhet naat apcaoclha nanooc naat as Taayet-Aatcooc.

tac   adjectivo-ngyaalheng’. mucho. Tac lhaac actec soolya’yem acnengquenammalhca congne nempayvaam-lhangcoc. Tac alhta nentom caaya-cyelhna. Tac lhaac aapetec ahac secyamascama. Tac apataam enlhet aptom, quelhvooc vesey’ pva’acta’. Tac lhaac appoc tata’a, paej na’see kham cayeetecpaac. Tac eyla pmaam aapetec. Taaac alhte pyelhna samanya hac, taan secpatma Lhaapangcalvoc. Mooc nengeltemeem aplha’moo’.

tactayman   a’soc acvesey’ (quel.). Tactayman acvesey’ lhama naata maalha meepop, eeca’ actomha atqueetsec. Mooc nengeltemeem alcactama-yengmen.

taej   adjectivo-ngyaalheng’. 1 • fuerte, duro. Taej apangcooc maaset angengcoc. Taej yekhe lhoop’actec secmetma, cahaney’ eeca secvomsa congnoo’. Taej lhaac sectava aapetec, angvetec halhca la nglecalhca’. Taaeejjj yekhe teema nac valte lha, cantehec quelhvoo’. Taej lhaac vulon, mongvanquehec lhaac anglecoc. Taej lhaac evaahe’oc alhta’a, naapnaclhama cvesey’ eya’heemac. Taej nahan eyespoc, movanquehec amnaecmacsec talhnaam’. Taej lhaa ctomhac secteteem taama’ ac seecoc. ¿Taej eylaa kham aatong? Que’esla lhcac elcac. ¡Taej eeque tne! lhaa ntamha’ apcanyacpo apyeengacpo aptavascama peloota. Taej apmenec etecpong peloota Adolfo. Taej nooque la apyempehec lheep. Mooc nengeltemeem poj apyempehec. Taej yekhe maata’ apayvaam maestro, catlhengsec angnathoho’. Mooc nengeltemeem alyemna’aclha payvaam.

2 •  Taej apneenyec ta’va pquetcoc, mengyetsepehec quelhvoo’. Mengyetsepehec saat lhaapen apquetcoc, taej cvesey’ apneenyec. Popyet eem pac antoomac seecoc, paej eeque ngcatsepmac, taej cvesey’ angquenyec.

3 •  Taej lhaac apva’lhoc enlhet sectahanya’a, lavque lhca la’a.

4 •  Taej maata’a naapa’at enlhet aptomha nac sengenmelheeycam’ a.

tah   interjección. doloroso. Tah, cas eemnec, meec vesey’ actaacmoo. Tahhh, lhaa ntamha nseca’a alyensapa cames. Tah, nooc mooc nempayvaam cas.

tahalpom’   a’soc acvesey’ (quen.). Tahalpom’ actomha lhama naata cyevey’ maalha maama. Angvetohoc tahalpom’ nalhma’ nahan amyep. Paej nengvennaam engyempac as tahalpom’, cahaney’ evomoc apya’saclha’. Apna’aymacoc eeca’ casmeecpa, yenec nahan maama.

tahan   a’soc acvesey’ (quel.). Tahan acvesey’ lhama yaamet molaaney’ acta’heem nav’a yo’yaam’ angaasepsec teves actong nengnaclhama acyelhna nahan antaava. Elmam’ohoc nahan quelaancam’-nepqueesec as tahan.

tahanma-plhaapen   a’soc acvesey’ (quel.). Tahanma-plhaapen actomha pa’at ayemha amyep. Yaam ayectengaamoo, acmomhaape eeca’ avhac nahan alhquepcoc, almopoy’ nahan elhnamoc. Mengyacsehec etooc noolheng as pa’at nac hay’. Angna’aymacoc eeca’ alvesey’ paapeyo, av’aoc, quelapmaaneng, pomaap-yaamet nahan mooc.

ta’heec   yaam’atverbio. repetidas veces, reiteradas veces. Ta’heec co’ ay’acsec a, haavoc tengma pac, lhama pangcooc secyahangvaycamlha ca’a pac. Ta’heec catvasamcoc quelvaana’a peloota a, Pa’alya tengma pac. Cata’heec canyeemac quel’apa a, laalha’ acpayhoo tengma ac. Ta’hee ngyenyeemac peya’ apvaanyam’ a, nepeyaam’. ¿Co’ alhtee lha’ aplheena laanac tengma pac apepma’? – Ta’hee lheenec elaanac tengma pac haavoc hay’. Martes nac hay’, ta’hee vatac lengco hac. Ta’hee ngcamamaa cyav’aclha’ pelten’ nac hay’. Ta’heec co’ almalhnaam’ lengco nac a, paej pooc.

Ta’heem-Acteco’   apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Ta’heem-Acteco’ acvesey’ lhama yengman helep Lhepelhpaa’alh actomha acyetnamaclha yengmen.

ta’hescamaclha’   a’soc acvesey’ (quel.). curva, esquina. Yetneec acta’hescamaclha’ aamay actomha nenta’hesqueeycamlha’ nenlhengaam. Acvet’aac lhaac nemesma ta’hescamaclha’ aamay, payhooc a, Hoons tengma pac.

ta’lelhcapoc   a’soc acvesey’ (quel.). carro. Ta’lelhcapoc actomha alvaanyam’ amya’a, alhnangcoc acvesey’ eeca’ caalo.

talhnaam’   Compare: actalhnaam’. a’soc acvesey’ (quel.). tarde. Talhnaam’ saat anga’neclha’. Talhnaam’ paa vatac seta’. Talhnacmoo eyla apva’actac lheep. Talhnacmoo saat avata’. Talhnaam’ nec lhaa plhengac taata. Paej alhta antavcaoclhac talhnaam’, paej alhte cvesey’ pelhmoc. Paej alhta tengma nempayvaam-lhangcoc talhnaam’ alhta. Talhnacmoo cnaat nengeleelhyaecmo Lhaapangcalvoc. ¿Quelhvoo nlho pva’acta’? – Paej, talhnaam’ alhta. Paej alhta ata’ac lheya talhnaam’ alhta, tooc alhte cvaclhac tengma ac.

talhnengvaamlha-cnem’   a’soc acvesey’ (quel.). oeste. Talhnengvaamlha-cnem’ actomha acmeyaeclhelha’ acnem’ yo’yaam’ catnehec alhta’a. Yetneec nooc-nekha’ alteemaclha’ alvesey’ acnoo nac acteyapmaclha-cnem’, nepeyaam’, talhnengvaamlha-cnem’ nahan nelhqueyha. Quenyem’ooc lhaac yengmen actalhnengvaamlha-cnem’.

talhneyoo’   adjectivo-ngyaalheng’. sin miel. Talhneyoo’ nengeltemeem quelhvooc actalhnengvay’ acnoo nac: Ayengqueec lhaac yavhan, talhneyoo eeca’, ho’sa’a ngcapco pyengmenec. Talhneyooc lhaa yengcac yaamyavheene’, ho’sa’ sva’actaamoo. Mongenatsehec saat avataamoho’, talhneyoo eeque nhan yavhan.

tamam’a   a’soc acvesey’ (quel.). Tamam’a ayemha nalhma’. Yetneec aahac as tamam’a yo’yaam’ angelaanac queesec ac, alhaaye eeca’ angootec saat aayen’, yaama’yen’ nahan mooc a’soc. ¡Sas angcooc as taam’aahac! Angna’aymacoc eeca’ alvesey’ quentem’ nahan hang.

tamamhet   a’soc acvesey’ (quen.). Tamamhet actomha lhama naata aleeyva nalhma’. Yetneec apteemaclha tamamhet apnoo nac yaptec. Tamamhet eeca’ actomha alyelhvaseem apelhquepcoc nahan apma’aoc. Yetneec na’atque popheoc as tamamhet, apvanquec nahan engyempa’. Apna’aymacoc eeca’ apquelvesey’ yaptec, lhaapen nahan mooc a’soc.

tamha’   yaam’atverbio. 1 •  Tamha’ metena quelhvoo’, quela’ apekhesa nac lhaa ytec. Tamha’ apva’actamo escuela, so lhne’ elhta mevatae’, lhaa ptomhac selheena Sergio. Tamha’ apquelmenaecmasa alhta, so lhne’ elhta melmenaecmacsehe’. Tamha’ aplhengaanemquescama queltaalhquescama hac, so lhne’ elh melhnaanemsehe’.

2 •  Tamha’ paa ngcapensangvac nentavaascaoc peloota lhnec lhaac. Maamec’aac vesey’. Na’ melhna nac quelhvooc neeten, tamha’ apvetacpoo. Tamha’ aleeyvaa kham seleclec aamay. Tamha’ astahanya’actamo, lhaa ctomhac seyanya enlhet secyeecahangva’actamo. Tamha’ apteyacmo, cat seclavsamca’a elquenamtam’ soolyaatectama.

3 •  Tamha’ angqueleeyveec almaasen allhengaam alhta nepeyaam’. Tamha’ apnam’ valay apquelmenaecmascama alhta hay’, cat cvesey’ apquellhenga. Tamha’ apquelmenaecmasquec apquellhengaam lhaac.

tamnavsa   a’soc acvesey’ (quen.). 1 •  Tamnavsa aptomha lhama naata maalha ta’va’, eeca yaam apquetquetsec. Etavhoc tamnavsa yaampa’at nahan nempeena cyelhna nahan malhtengyava’ elhnamoc. Yetneec alpalhquemmalhca’ apva’ akhaana’teem nahan moclham’a alyelhvaseem. Sas antemhec nentooscama as tamnavsa, apvanquec apayvaam, tes eeque pyespoc elyaataam’. Apna’aymacoc eeca’ apquelvesey’ saatavaaya, caasec, ta’va’ nahan angna’aymacoc anaata.

2 •  Yaateptamnavsa actomha moctooscama apquenyem’a mooc nekha’. Apva eeca’ actomha alyaapa’mateem nahan alvena’teem aava pyettec. Avhooc aplhempancoc alyaatectama nahan alyelhvaseem. As yaateptamnavsa nac hay’ actomha taap apmopvaan elyaataam’ nahan taap acmasquepme apveeneeycam’ nahan apmovheeycam’.

tampeye’   a’soc acvesey’ (quel./quen.). viudo, viuda. aclha’maclha’: lhentampa’a; queltampeye’ Tampeye’ nengeltemeem quelvaana’ acta’peeycaoc apquetsepma taava’ nahan apquennaavo’ ayetsepma ptaava’. Nooc nahan mooc tampee’. Tampee pangcooc nengeltemeem enlhet aletsepma pna’taamca’a. Tampee cvaanyam’ nengeltemeem quelvaana’ actamhaclhoho cvaanyam’ apquetsepma taava’.

tamsava’   a’soc acvesey’ (quen.). 1 •  Tamsava pangcoo pquemha nalhma’, paej ca’ antoomac apyelhna. Mooc nengeltemeem paana’teem.

2 •  Yaateptamsava’ actomha lhama moyanma maalha yaamet nahan acma pyelhna. Sej antooc mokhanma apyelhna as yaateptamsava’. Apna’aymacoc eeca’ as yaateptamsava’ alvesey’ quelayque, pa’anmaecmoo-neme nahan mooc.

tap   adjectivo-ngyaalheng’. amarillo. ¡Tap ayengmenec mangco! Mooc nengeltemeem yatcooc ayengmenec. Tap eeca’ actomha enlhet apayvaam nanoo’, yatcoo’ eeca’ actomha alhnangcoc nengmaycam’. Tap apyesecsec maamon. Tappp lhaac elhnamoc malhtengyava nekha’ ’may nahan mootohom moyanma. Tap apenmo yavhan, naate tnohoc enlhet nanoo’.

ta’paoc   a’soc acvesey’ (quel.). cosas. Ta’paoc nengeltemeem a’soc engac alvaanyam’, haave eeque na’sooc apaoc. Ta’paoc eeca’ actamha acpasmaeclha nenlhaanma a’soc engac nahan nengelna’taam. Nooc mooc taama’paoc. Peenaasooc lhaac secna’tamomca’a ta’paoc ahac, seclhengaam cvesey’ lengco.

ta’se’   yaam’atverbio. 1 • está bien. Ta’sec nec lhaac emyaclhac Aayat payhoo Lhaapangcalvoc ayenyem’a apcanyommaap. ¿Ta’se nlho’ angelcaoc amyep nac a yo’yaam’ angenec yaateypepa’? – Sas que. Ta’sec nec lhaac angelpenacsohoc nenga’alhnascama neyaava nempayvaam-lhangcoc, lhaa ptomhac apvesque’. Ta’sec nahan angaanec quelmopvanca’ apquelmenaecmascama elva’, lhaa pqueltamhac enlhet’aoc. Ta’sec saat lheep maata’ elyeheclhohoc apyaap, taan saat cata’melec apnaycam’. Meec lhaac almalhnaamca’a soycam’-amya’a: „Ta’se ya angelmenaecmascamoc nengco’o payhoo nepeyaam’?“ Mooc nengeltemeem ¿sas ya angelmenaecmascamoc? ¿Paa nlho’ asaclhac hay’? lhoyquela lha? – Ta’sec nahan.

2 •  Ta’sec angcooc apva’actamo, cat sel-halneeycam’. Ta’sec angcooc secvet’a lhquep, altamhooc lhaac almalhnaam’ lhama ’soc. Ta’sec angcooc acmaamec’a, caasoo ngcatsapoc seyanma. Ta’se pva’actamo, lhaa ptomhac enlhet secta’haclho.

3 • eso no más. Acsavhocyec lhaac sectom lhama poco, nataamen seyacvaaseeclho mokham meeme. „Ta’sec lha“, lhaa ctomhac seyanya, „acyepcanacmec co’o“.

tata’a   a’soc acvesey’ (quel.). gallina, gallo. Tata’a actomha nentooscama aleeyvoom tengma engac. Yetneec alteemaclha tata’a acnoo nac tata’ alyevey’, tata’ atqueetsec, eeca’ altomha atqueetsec angco’. Pelhcae ngcalha’meclhac tata’a cayeetecpong. Engvanquec nahan antooc aapetec as tata’a nahan appoc. Avanquec calmeyoom’ ayetcooc tata’ angna’laava. Yaamtata’a actomha alsekhay’ aava yetsecsa’aoc nahan acmovaan campamcoc, paej calhnooc tata’ angco’.

tatac   a’soc acvesey’ (quel.). Tatac actomha naata atquetsec. Alhangcoc eeca’ actomha am’aoc. Catavhoc nenganma yaampa’at as tatac. Angna’aymacoc eeca’ actomha yaatepekhang, quellectectec, moope’, casnapyettec, sa’apyeyec nahan mooc anaata.

ta’va’   a’soc acvesey’ (quen.). Ta’va’ aptomha lhama naata nahan aptomha nentooscama apquenyem’a nalhma’. Apvanquec engyaecmacsec nempayvaam as ta’va’. ¡Saaasss angcooc antemhec nentooscama! Yetneec aplhangcoc ta’va yaamet a’alhva, yemtelhe eeca’ ansavham’ apquetcooc ayenyem’a netnooc aplhangcoc neeten yaamet, nenghalneeycamque eeca’ apquelpa’ayveeycam’. Pooc apangcooc ta’va’ apvesey’ tamnavsa, saatavaaya, caasec, yaateptamnavsa nahan yaatepta’va’.

tavalya   a’soc acvesey’ (quen.). toalla. Tavalya actomha lhama pvesey’ pangco’ yo’yaam’ anglecam’ engmeoc nahan nengaa’at. Eeca’ as tavalya apquenyem’a apaava yaateypeepa’ molaaney’. Caymaalhqueec maata’ antengyac tavalya yo’yaam’ angmom’ naysecsa nengya’pascama yengmen. As nempayvaam nac hay’ „tavalya“ ayenyem’a valay apayvaam.

Tay’aclha-Popyet   apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Tay’aclha-Popyet actomha acvesey’ lhama amyep payhoo Samaclha-Popyet congne Ya’alve-Saanga.

tayneng   a’soc acvesey’ (quen.). 1 •  Tayneng aptomha yaamet acyevey’ apquemha nalhma’. Yetneec acyelhvaseem apyesecsec as tayneng acnoo nac maaset. Caasoo lhohoc apteemaclha maaset, eeca cooneng apyemna’teem tayneng, maaset eeca taap apyemna’teem. Apna’aymacoc eeca maaset nahan yaatemaaset. Yetneec nahan apelhnamoc as tayneng, allom ne’ elhta ngyapmooc acmaamay’ as tayneng apelhnamoc.

2 •  Tayneng actomha lhama nengmasqueem acmavsay’ alyepheem engyempehec. Vaclheec angcooc nentomaclha samanya, nataamen angvetac as tayneng, eeca’ alyepheem atqueetsec engyempehec. Elvohoc tayneng apleng’a nlhoho cmaahat, taan cavseeclha’. Engvanquec ne’ elhta angmom’ tayneng apva’ acyemsellamoo nengvet’a nlhoho’ as alyepheem atqueetsec, nataamen emascoc ne’ elhta tayneng.

takha’   a’soc acvesey’ (quel.). Takha lhne’ elhta apqueltemeem enlhet’aoc coo nepeyaam’ acnoo nac anaata alpa’alhamaycam’oo nac naysecsa acmaamay’ a.

takha’   adverbio. 1 •  Tavcooc lhaac takha quelvaana’a yaamyavheene’, nataamen actomha acmasom acteyanma alhta’a.

2 •  Acmeec lhaac takha mayca’a apvay’ nengyesecsa. Mongvanquehec angmoc takha mongyecpelca nlho valay. Elmeec alhta takha coo Peesempo’o domingo alhta. Engvanquec maata’ angmoc takha mayca’ engac yo’yaam’ ampayseclha pva’lhoc. Quelmeec naat takha’ enlhet yo’yaam’ calhec aya’ansaclho nengelpayvaam.

3 •  Apquenamteec lhaac soolyaatectama haavoc, naatamen almeec lhaac takha’ apquelhaantamo soolyaatectama cyelhna naalhpop. Mooc nengeltemeem almaatekha’voo’ nahan almamcoo’.

takhaalhop   a’soc acvesey’ (quel.). tumba, cementerio. aclha’maclha’: takhalhpopaec Takhaalhop acvesey’ enlhet apquetsepma moyaatoonmaclha’. Mooc nengeltemeem amyep Tyos apcanmaclha’. Eeca’ ’so ctomha pquelmaycam’ enlhet nanooc alhta. Yetneec takhalhpopaec payhoo Canavsa. Talhnaam’ saat angelya’acsec takhaalhop yo’yaam’ angvetamcohoc enlhet apcaatoongnammaap.

takhamayettec   a’soc acvesey’ (quel.). bolsillo. Takhamayettec actomha acvaanyam’ acvesey’ apquelmaycam’ enlhet nanoo’. Alhnangcoc eeca’ nempayvaam aayen’ nahan na’haapa. Quelhvoo eeca’ acya’mongsaeclha na’haapa yaamsongsenghe’. Hemquees caha takhamayettec ahac, atengyac co’o yavhan, naat etnohoc enlhet nanooc elpa’metam’.

takhoo’   adverbio. 1 • poco profundo. Paej lhaac angvaasennaac sectoyqueclha’, takhooc vesey’ poco secmaycam’. Takhooc lhaac secvetay’ pangcalhva, quelhvooc lhaac acmetaam tracta. Takhooc mokham maalhec apmetaam seta’, aya’mongsec saat. Apmetmeec nec naat enlhet aalha ava’lhoc, takhooc nec naat yengmen. ¿Takhoo nlho yengmen acyetnamaclha nekha’ aamay nac a? – Paej, congnoo’, mongvanquehec antelhec.

2 •  Takhoo plom as enlhet nac hay’. Mooc nengeltemeem pelhcae lvoc. Yetneec nahan maata’a nengvetay’ engmooc takhoo pyangvactama nahan takhoo pnathaam a’soc.

tecyavaa-ngyaap   a’soc acvesey’ (quen.). asesino. aclha’maclha’: tecyavaa-ngyapmaec Enlhet apquelmopsomca’a apquelvesey’ pangco’ tecyavaa-ngyapmaec. Apmacpec nec lhaac tecyavaa-ngyaap payhoo nepeyaam’.

teco’   a’soc acvesey’ (quel.). Teco’ acvesey’ lhama anaata aleeyva nalhma’. Aava eeca’ actomha yaam acyelhvaseem, am’aoc eeca yaam acta’heem. Yetneec nahan lhama yengman acvesey’ Ta’heem-Acteco’ ayenyem’a aclengammalhco lhnec naat acpa’ayvoom as teco’, taan acteema cvesey’ ayenyem’a naata. Angna’aymacoc eeca pelhye, yaatepelhye nahan seye.

teelengvay’   a’soc acvesey’ (quel.). Teelengvay’ acvesey’ anaata tquetsec acteyaasaamca’ amyep. Tamhac maata’ acpa’ayva teelengvay’ hay’: „Cats eeyapoc aclaalh, cats eeyapoc aclaalh“. Teelengvay’ actomha naalhpop aclhengaam nahan ayempay’. Angna’aymacoc angcoo eeca’ actomha anaata yav’atam’aoc, sapop, penlha’pang nahan mooc anaata. Acvay’aclha maata’a teelengvay’ acnem’ alyepvay’aclha’ nahan nengelcakhamaclha’.

Teena’avhat   apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Teena’avhat acvesey’ lhama pcaoclha’ enlhet nanooc taap Vayna’. Nenga’tooc naat mooc apcaoclha’ acvesey’ Lhenha’vat.

teeneeycaoc   a’soc acvesey’ (quel.). Teeneeycaoc actomha lhama ascoc acmasqueeycaoc ayaapongmateem aleeyva nalhma’ nahan amyep. Angvetohoc maata’ alhta’a teeneeycaoc ayaapongmaateeycam’, acnem’ angcoo eeca mongvetyehe’ nahan mongyecpelquehe’. Angna’aymacoc eeca’ altomha peyem-’pascoc, aasec-ascoc nahan mooc ascoc.

teeyam’-eeten   a’soc acvesey’ (quel.). neblina. Tepquec lhaac teeyam’-eeten alhta’a lhcac ayenyem’a pangcalhva nahan ya’alya. Camyaclhohoc neeten as teeyam’-eeten, nataamen angelaylhec moclham’a cnem’, taan camamaa’. Mongvetangvomhoec engmomye’ anlhong aamay as teeyam’-eeten.

Teejela’   apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Teejela’ nahan acvesey’ mooc apcaoclha’ enlhet nannnoo’ taap Teena’avhat, taap nahan Lhaapangcalvoc. Yetneec naat lhama yaamelquet maalha pangcalhva as Teejela’.

tehe’   yaam’atverbio. ¡qué sorpresa! Tehec selan’o volsa lhcac selmaam, vayveentaa nac, laalha’ actava netaan que. Tehe’ svaclho tengma, quellhengalhquee nac. Tehec saate vata’, quela’namquec poste, caymacsec saat apva’lhoc haavoc. Tehe’ svaclho amyep, savhaacpec samanya hac apmenyelhammaap. Tehe’ svaclho, ca nac apsavhaacpo yaateypeepa’ acmoc molmaam a. Tehec selan’o Lengua-Pyevey’ mangco pac alhta, alyevey’ nac acyelhna. Tehec lhaac selan’o seyanma nataan apteeyam’ peyaam’, quetsepque nac.

teme’   yaam’atverbio. 1 • por suerte. Quey angcooc acnem’ nac hay’, teme’ epyentelhvocmo alhta, lhengelpelhyennemquec mepque lhpongha. Toc lhaac volsa seya’ayna lhapcoo’, teme’ epva’actamo taata, taan sepasma. Teme’ eplhenga lhquep. Acnoo la tooc aapetec. Teme’ estahanya’voo lhquep, toc lhaa spataam, taan secmeesaclho nekha’. Teme’ epsavhongvaecmoo escuela seepe’, acnoo la tnaham’ almaasen. Teme’ epquelyahayqueclhoo maata’a maestro pac alumno, acnoo la ngyaasekhohoc maata’a. Teme’ esyahamsa metecteng ahac, lheyetsepque’, maahat angcooc vesey’. Teme’ epvay’a pmopvaan elaanac a’soc, acnoo la angelya’sengvomoc. Teme’ ecteetseeycaoclhoo mooc acmaamay’, lheletsepmeec seyanma cmaahat alhta. Teme’ ecyetna yengmen, akhaalhaalhcooc vesey’ ayhangvomoc.

2 • si. Teme’ elhta ngcatnehe cyevey’ vaetque, taan heya’hec, alhte ptomhac enlhet ayengquetma vaetque. Teme’ elhta hengelyeplooc, lheyepcaanecmooc tata’a. Teme’ elhta ngcay’acsec escuelita eeven, lhemnaecmasquemque’. Teme lhca’ amoc aapetec, lhentavcamque’. Teme’ elhte lhec lhapcoo’, lhetavque’ elhta lhapcoo ptom, lha’moo eeca’ alvay’. Teme’ elhta helmalhnaam’ aamay, alhecmocsec alhta. Teme’ elhta ansaavoho’ ’sa, aclhengaama angco’ ’lhte ngcatnehec. Teme lhcaa lyepsetohoc Sergio, eyephongvomhoc lhaac examen. Engelmalhnaam’ alhta maestro: „¿Lha’a cvaam’ camamaayehe’?“ alhte ptamhac. Teme’ elhta alheenec sec’aaseclha’, apeyvamcohoc alhta, maamec’aac alhte cvesey’, lhaa ptomhac seepe’. Caasooc lhaac etalhnecsec eyaalheng’ peloota. Teme lhcaa tecpong na’sa, sevhen lhaa eeca’ apquella’tamac peloota, taan metalhnesa.

tempela’   a’soc acvesey’ (quen.). Tempela’ actomha anaata acyevey’ yengmen-ascoc. Alyelhvaseem apelhquepcoc nahan apmancoc. Saaasss nahan apva’ as tempela’. Angvetohoc a’net alpa’aynamaam am’aoc aplhempancoc as tempela’. Engvanquec nahan antemhec nentooscama. Apvanque eeque lhong apangcooc antemhec nentooscama. Mongenatsehec nec naat elpa’yoc as tempela’ neeten, netnoo’, paac ne eeque nhan camamaa’. Apna’aymacoc eeca’ altomha cala’, tetet, yaaho, metecteng nahan seyaana’.

temyeescama   a’soc acvesey’ (quel.). vía láctea. Temyeescama acvesey’ angcooc acyetna neeten. Angvetohoc catemyecsec alhta’a as temyeescama. Mooc acvesey’ eeca pelten’-aplhaata’aoc.

tengma   a’soc acvesey’ (quen.). 1 • casa. Tengma actomha nengmaycam’ yo’yaam’ angyelhanmoc naysecsa acmaamay’ nahan naysecsa nenteyanma. Tengma actomha molaaney’ acnoo nac molmaycam’ meemong nahan chaapa. Nanooc tengma eeca vaamlha yamta’ actengaoc nahan paapeyo neeten mokhalhtaam. Yetneec maata’a molaaney’ tengma pvahac yo’yaam’ meya’yenehe’, nataamen nahan mokhalhtaam naapokhav’aec. Taej eeca tengma moyootma yaatephaymaca’aoc, capvanquehec etlhec peyaam’ nahan alhcahayaam’. Yetneec nahan maata’a molaaney’ tengma acma a’net apva’lha’aoc. Eeca’ ’so apqueltomha tengma mocyelhanmoom nanooc nahan quelhvoo nac hay’. Taa, heleeques aatong tengma, paej co’ ’vaanac. Acyevey’ eyla quelhvooc apva’lhoc tengma pac haavoc. Acyepetcasquec lhaac Olimpia naapa’ta’a congne tengma pva’lhoc. Epquen’ pelhmoc tengma pvahac, lhaa ntamhac meeme seyanya. Caymaalhqueec maata’ antemhec sas tengma apmaasengvaycamlha’ ayenyem’a actomha acmaycaoc apvahac. Yetneec nec naat lhama tengma apongquenammaap payhoo Jerusalén han’ ma’a israel apcaoclha’. Eeca’ ’so ptomha tengma apongquenammaap apca’naeclhelha maata’a enlhet nahan Tyos tengma pac. Yetneec nahan tengma apongquenammaap nengnaycamca’aclha’ acnoo nac Naava’-Amyep, Efesio, Lhaapangcalvoc nahan mooc. Alhnangcoc nempayvaam eeca’ nempayvaam-lhangcoc acyetna mokham nengvaamlha nac hay’. \sn

2 • aldea, ciudad. Nengco’o Ya’alve-Saanga, yetneec lhama tengma apvesey’ Naoc-Amyep, pooc tengma eeca Canavsa, Compocya’am’, Efesio nahan Savaaya-Amyep. Yetneec tengma pvaanyam’ ma’a nepeyaam’ ayenyem’a nenga’tooc pooc tengma molaaney’. Tengma pvaanyam’, yetneec maata’ mollaaney’ tengma aclha’maclha pva’lhoc apya’ascama neeten acnoo nac Hotel Guaraní, Terminal nahan pooc tengma.

3 •  Acteyaasaam’ alhta tengma pva’lhoc secyakheessamca’ a’soc yo’yaam’ angelmeesec mayca’a. Mooc nengeltemeem nepyesecsa tengma.

4 •  Acteyaasaam’ alhta Lhaapangcalvoc enlhet tengma.

5 •  Yetneec quelhvooc enlhet tengma pac apqueyvaeclha’ acvaecmoo nepva’a tengma. ¿Lha’ acpayhoo Juan tengma pac? – Aa ye, nepva’a tengmoo nac a.

6 • gente. Paej lhaac tengma secvomlha’, cancha lhnec lhaa ngquelya’saalhca’. Paej lhaac tengma secya’saclha’. Paej catalhnooc cancha capco nac tengma a. Mooc nengeltemeem capco nac enlhet a nahan aptamha nac apcaanetooc enlhet a. Coopquehec maata’a tengma elhong enlhet. ¿Tengma nlho pnac ya’a-lhangcoc? – Eehe, seta lhcaa pya’sac. Lha’moo eyla tengma hay’, almaasen. – Lha’angcoo na cmayheem hooye. Mooc nengeltemeem motso eyla tengma. Lha’mooc tengma nepeyaam’. Mooc nengeltemeem aplha’mooc apnaycam’ nepeyaam’. Nengco’o nengaoclha eeca’, caanetooc tengma. Mooc nengeltemeem engcaanetooc nengco’o. Queltaam’ lhaac engquenyec seltemnamca’ apyevey’ tengma. Angmangcaayohoc angeltemnam’ apyevey’ tengma.

tep   interjección. Nempayvaam „tep“ actamha angcoc nengeeveeycam’ nengna’tooscama tata’a, acnoo nac: „Tepteptepteptep“, lhaa ctamhac seleevamca’a tata’a hac, taan acna’teymantamo, seyamco ctoycaoc.

tepa’pa’   a’soc acvesey’ (quel.). Tepa’pa’ actomha acvesey’ lhama a’soc acpayheem nav’a ayenyem’a yaamet aysecsec molaaney’ yo’yaam’ calhe’ ecvaycacmo mokhanma nahan moyacteem yempehec. Eeca’ ’so pquelmaycamca’a cnaat enlhet nanoo’, alhnangcoc eeca yecvoom-nentom.

teppo   a’soc acvesey’ (quen.). Teppo aptomha lhama pa’at alyevey’ alhquepcoc maalha yaampa’at, apcaoclha eeca yengman acnoo nac nekha va’atsam’. Quenmeec teppo nekha’ aamay-neeten. Angna’aymacoc eeca’ altomha camoc nahan mooc pa’at.

tepquescama-yengmen   a’soc acvesey’ (quel.). bomba. Tepquescama-yengmen acvesey’ angcooc lhama ’soc acmovaan catepsec yengmen, nengmaycam’ eeca payhoo yaamelquet nahan yamyaamelquet.

tes   adjectivo-ngyaalheng’o. 1 • pequeño, chic. Tes lhaac mooc teyaypehec ahac, ya’haapooc lhaac eemnec. Mooc nengeltemeem atquetsec. Tes yekhe’ aptalhnama taata. Tes lhaac apneenyec vaalha’ay’ sectom, apquetcoc halhca la’a. Tes eyla nentom alyamhapma, melhoec saat enlhet. Tes lhaac aptom yavhan seyengqueem. Tes yengmen valte, calhoec saat sekhanma, ¡eyhangvom’! Tes lhaa slhoy’ soolya’yem, a’netooc vesey’ acnem’ sectamhaycam’. Tes soolya’yema hac amoc aapetec.

2 •  Tes ayespoc acmenaecmasa meeme.

teteepcaatec a’soc acvesey’ (quel.)    Teteepcaatec acvesey’ a’soc molaaney’ maalha payheeycaoc, vaamlhe eeca’ anaata ’va’ aclhaalhma as teteepcaatec nahan acma alhaata’aoc yo’yaam’ anteetec empa’tec. Apquelmaycam’ naat enlhet nanooc as teteepcaatec naysecsa caaya pangca’aoc nahan naysecsa apnempa’veyaam’ yo’yaam’ meyecpelcacpehe’. Mooc nengeltemeem tete’-empa’tec. Yetneec naat teteepcaatec ahac, mommalhquee eeca’. Mooc nengeltemeem yetneec naat tete’-empa’tec ahac.

teteepyespoc a’soc acvesey’ (quel.)    Teteepyespoc acvesey’ a’soc molaaney’ yo’yaam’ anteeteclhac engyespoc. Acmeec lhaac tete’-engyespoc ahac. ¿Yetnee nlho lhquep tete’-engyespoc apac? – Aa ye, acyelhvaseem nac a. – Co’o saat amom’ seclho’.

tetet   a’soc acvesey’ (quen.). Tetet aptomha lhama anaata apteyaasaamca’a yengmen ava’lhoc aptomha nhan yengmen-ascoc. Apvanquec nahan eetaammohoc acmaamay’ as tetet. Mongenatsehec elyeeyhec netnooc yeplom apquelpa’ayvoom, paa eeque nhan camamaa’. Apna’aymacoc eeca’ alvesey’ venac, metecteng, vaateesa’ nahan mooc anaata.

tetet-yaamet   a’soc acvesey’ (quel.). Tetet-yaamet actomha lhnec actemesquescama acta’malma engyespoc nahan allecneemoo naysecsa nengelyaataycam’ nahan naysecsa nengectengmaycam’.

tetpome’   a’soc acvesey’ (quel.). Tetpome’ acvesey’ lhama nalhma’ apquemhaclha pome’, acpaasyam’ eeca lhoop’actec, maalha yengman. Caytohoc nahan yengmen as tetpome’.

teves   a’soc acvesey’ (quel.). aclha’maclha’: teves’a Teves actomha lhama yaamet acma acyelhna. Aptomquec naat enlhet nanooc as teves acvaeclhoo quelhvoo nac hay’. Sej naat antooc samong ac as teves. Sej nahan angengcahamcoc teves aanec yengmenaata. Mooc teves maata’ angvetac acmomnac, mooc nengeltemeem camaases. Yetneec naat mocmaycam’ as teves aysecsec acnoo nac caalo tapnaoc molaaney’ nahan taayet aysecsec. Angna’aymacoc altomha aycaaha, moctec, taayet nahan pehen.

tevesves   a’soc acvesey’ (quel.). Tevesves acvesey’ lhama naata aleeyvoom yengmen acnoo nac setesves, tevesves eeca yaam acyevey’. Angna’aymacoc ma’a peyecyec, metecteng nahan mooc anaata.

tev’tev’   a’soc acvesey’ (quel.). Tev’tev’ actomha lhama naata aleeyva yengman nahan amyep. Avanquec hengelvetam’ anteyesam’ as tev’tev’. Almoopeeycam’ eeca’ actaalhamaavo’ nahan alsekhay’ aava yetsecsec.

teyamaata’   a’soc acvesey’ (quel.). Teyamaata’ actomha lhama anaata alepvaameeycam’o, eeca’ actomha ayaoclha nalhma’. Avanquec nahan camenyelhec as anaata nac hay’ acnoo nac tata’ aytecooc nahan anaata lhamoo’. Angna’aymacoc eeca yenec, quelyecmehet, tahalpom’, maama nahan mooc anaata.

teyapma   a’soc acvesey’ (quel.). estrella fugaz. Teyapma acvesey’ nengvet’a nlhoho’ apyav’a pteeyam’ naalhpop. Teyapma aclhengayaam’ actomha senlhecmooscama nengmasqueem amamye’ nahan apquetsepma enlhet. Enlhet nanoo eeca’ apqueltemeem yamlaycaoc.

teyapmaclha-cnem’   a’soc acvesey’ (quel.). este. Teyapmaclha-cnem’ actomha ayenyemay’aclha cnem’ nahan ayeenmooclha’ actootquescama cnem’ yo’yaam’ catsaacse lhma’ acnem’ angco’. Nengleng’aac maata’ acmaamec’a payhoo cteyapmaclha-cnem’.

Teyaycamlha-Pyepacyec   apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Teyaycamlha-Pyepacyec acvesey’ lhama amyep payhoo Vehensen. Enlhet naat lha’a nhan apcaoclha nanoo’.

teyaypehec   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • zapato. aclha’maclha’: teyaype’oc Nengeletsaeclhoo engmancoc acvesey’ teyaype’oc. Nanooc teyaype’oc eeca naayem’ ayempe’oc. Teyaypehec actomha angyapmoc nempayvaam maaya’aclha’ anlheenec alvesey’ acnoo nac teyaypehec acma am’aoc cooneng, mooc nengeltemeem fuuvol, nahan teyaypehec alyeptaaycam’ almopoy’ nahan teyaypehec nengaasepquescama engephehec, mooc nengeltemeem eslaara. Yaptaalhqueec co’o teyaypehec ahac, atengyac saat lha’ alhnangca’aoc.

2 •  Pa’ alteeteclhac teyaypehec ahac, paej cvesey’ cata’melooc quenteyaype’oc. Eeven, ya’acmoc etyesam’ quenteyaype’oc, elteeteclha eeque slaara pac.

teyen’   a’soc acvesey’ (quel.). fatiga. Teyen’ angcooc lhaac haavoc, lha’alhta’a lhnec lhaa ptamhaycam’ tracta. Nenga’neeclheec lhaac, taan sensavhoo teyen’, vangquepsamquec vesey’ apqueltemnaycam’ haoc’ay’. Ensavhooc lhaac sengelnapa teyen’. Mooc nengeltemeem ensavhooc nengelyenmaycam’. Teyen’ aato lhcaa khalhnooc apqueltemnaycam’ soycam’-amya’a, taan molquetna’ apquelvaatesa. Mopvaan teyen’ ne’ elhta as enlhet nac hay’, elanam’ lha’alhta’a vayca. ¿Vanque nlho lhquep teyen’? Quelva’ac lhaac teyen’ aata’aoc tengma hac, taan apna’tena quelhvoo’.

tejtej   a’soc acvesey’ (quel.). reloj. Tejtej actomha acvaanyam’ nempayvaam ayenyem’a ’soc acvesey’ alaanammalhca’ yo’yaam’ angelanamcohoc aclhengaam acnem’. Alhnangcoc acvesey’ eeca’ laaney’oo-cnem’. Tejtej actomha maalha minuto alyepsaateeycaoc: tej, tej, tej. Yetneec a’net acteemaclha tejtej: Lhama actomha mepque actec, mooc eeca’ acma actec. Yetneec nengelmalhnaycam’ engmooc: ¿Co lha’ acva’ actamha tejtej? nahan ¿Lha’a tejtej que? Acmeec alhta tejtej acma alecnahayqueclhoo yav’aclhoho oora, mehenteyensehe eeca’ alhta’a.

tekhenlhet   preposición. sobre, encima de. nengellhengaanemseeycaoc: tekheelhet; takhaalhet; takhaplhet; tekhenlhet Apneec nec maata’a tekhenlhet enlhet-neeten naysecsa nengna’teyanma. Queleeyveec quelvaana’a acyeplom lhanmoom-pesquesca takhaalhet yo’yaam’ calacsec maahat ayetquec. Maamec’aac takhaalhet nalhma’, paej cav’ac acmaamay’ hay’ amyep. Mooc nengeltemeem maamec’aac payhoo nalhma’. Meec alhta acnengquena engmeoc takhaalhet apyetsecsa’aoc nengmasqueem aata’aoc. Apaayaasquec lhaac almacenero apaava secmaam takhaalhet meesa. Epquen’ vayca takhaalhet taalha. Mooc nengeltemeem neeten taalha.

Tyos   a’soc acvesey’ (quen.). Dios. Tyos aptomha engyaapam apna neeten. Apquelan’aac nec naat Tyos naalhpop nahan neeten. Apcaapahasquec naat nahan apquetca nengyesecsa apvesey’ Jesus yo’yaam’ hengeltemhec nengco’oo lha’ apquetquec. Apnam’ quelhvooc Tyos apquetquec enlhet apqueltomha melya’asqueyaam’ Jesus. Tyos eeca’ aptomha taate engac. Angvay’aac nahan Tyos apayvaam pangcooc as naalhpop acvesey’ taasec-amya’a.

toc   adjectivo-ngyaalheng’. pesado. Toc lhaac seya’ayna meemong aapac, paej cvesey’ a’alhva ysecsec. Toc lhaac secpataam, meec vesey’ acna’tama yaatephaymaca’aoc volsa hac. Toooc eyla volsa nac lha, so nyekhe c’o poj eyempehec. Tooocc alhta stamhaycam’, vaamlha selca’yenma seppoyoompac. Toc eyla lhca’ aclhenga, yepcaanecmooc vesey’. Toc angcoo nyekhe secleeta hac, alyevey’ amancoc engquenyem’ac. Toc anlhengsec secleeta nengenmelhma lhcahayaam’. Toc angcooc anlhong actahalpeyaam’ nentamha nengyevey’, calvayvamcohoc vesey’ engmancoc.

tohom   a’soc acvesey’ (quel.). Tohom actomha lhama ascoc yaam acyelhvaseem. Cas ayettec hengmoctac as tohom. Aclooma angcooc angyenhec alhangcoc. Angna’aymacoc eeca’ alvesey’ quenaavet, maha’, va’he nahan popom, taap angcoo eeque cyevey’ tohom.

tomapeeyem   a’soc acvesey’ (quel.). Tomapeeyem actomha a’soc-navhac aleeyva nalhma’. Cacsehe ngcayveclhac caleeyoc as tomapeeyem. Alpaasyam’ aava’ as tomapeeyem. Angna’aymacoc eeca paclhanma-neeten, secaayahan nahan mooc.

tomayavhan   a’soc acvesey’ (quel.). Tomayavhan actomha lhama a’soc-navhac aleeyva nalhma’. Selhteec nengvetay’ as tomayavhan, queleeyvee eeca nalhma ysecsoo’ acyav’aclha nalhma’. Tomayavhan actomha lhnec samtaj acmovaan hengya’mongeclhac nengengcaclha yavhan.

too   interjección. Nempayvaam „¡too!“ actamha angcoc nengaapenteeycam’ semheng, acnoo nac: „¡Too, pensec, cay’aas ma’a!“ Nooc mooc ¡sstoo!

tooc   yaam’atverbio. de balde. Tooc saat apya’sac almaasen, savhaalhquee lhca la aapetec. Too cmetmac maalhec, patyapquec lhaac acmaamec’a. Tooc saat engyanyacpoc apmaam secleeta alhnangcoc, vaamlha pintuura eeque engquenyem’ac actemessa lhnangcoc. Too pquelya’sac cancha, paej lhaac tengma. Mooc nengeltemeem aalhtoo pquelya’sac. Too ngvascaapac ayenyahasquescama, paej ca’aynac secleeta alhnangcoc. Tooc paej ay’aasac almaasen, mayhaa nooque la nyekhe’.

tooclhacmoc   a’soc acvesey’ (quen.). Lhama naata apvesey’ tooclhacmoc. Enlhet nanoo eeca’ apqueltamhaycaoc taava-lhangcoc. Tooclhacmoc eeque nhan maalhec aplhangcoc payhoo nalhma’. Apna’aymacoc apangcoo eeca’ altomha alvesey’ salla’ nahan savaaya, sapop, ta’almehet nahan mooc anaata.

toolhay   a’soc acvesey’ (quel./quen.). macá. Toolhay apquelvesey’ enlhet toomca’a apnamca’a nepeyaam’ aptomha maalha sevhen. Yetneec nahan apquelpayvaam apangca’voo’, actomha eeca nav’aec sevhen apayvaam. Apna’aymacoc eeca’ apqueltomha sevhen, enlhet nahan quenmecpeyem.

tooma’alhta   a’soc acvesey’ (quel.). Tooma’alhta actomha a’soc-navhac ayetcoc nahan actomha acvesey’ angco’ ayenyem’a vaamlha’ alhta’ actom, eeca’ acmenyelhma. Yetneec a’net alteemaclha’ as tooma’alhta. Lhama tooma’alhta yaam atqueetsec actomha tooma’alhta angco’, mooc eeca’ alyevey’. Eeca’ ’so alvesey’ yamtooma’alhta. Paej cata’melooc angohoc catooc pan engac ayenyem’a yetneec ne’ elhta nengmasqueem ac aypacyec. Avanquec ne’ elhta capqueneclhac nengmasqueem ac payhoo pan apyesecsec. Angna’aymacoc eeca’ alvesey’ vesetse, pomo’o nahan yecpa.

toomahang   a’soc acvesey’ (quen.). 1 •  Toomahang apangco’ apqueleeyva nalhma’ actomha alvena’teem apayca’aoc. Aptavquec maata’a toomahang quentem’ aava’ nahan quentem’ alyehengvayaam’. Nooc nahan aptom hang. Eeca’ ’so cteema pvesey’ toomahang.

2 •  Yaateptoomahang eeca’ aptomha moctooscama apmopoy’ nahan apaasyam’. Sas nentooscama as yaateptoomahang, eeca’ mongvanquehec nec antooc.

3 • carpincho. Pooc yaateptoomahang eeca’ aptomha maalha pomaap apqueleeyva yengmen nahan nalhma’. Apvanquec maata’ eylhanmoc yengmen ava’lhoc, taan calyephongvac vaamlha pvaahe’oc. Sej antooc aphaapetec yaateptoomahang nac hay’.

Toomahang-Yaamelquet   apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Toomahang-Yaamelquet actomha acvesey’ lhama amyep acyetna yaamelquet, eeca nekha Peetempoc. Quelhvoo eeca lengco pcaoclha’ as Toomahang-Yaamelquet, enlhet naat seclhoo pcaoclha’.

toomca’a   a’soc acvesey’ (quel./quen.). macá. Enlhet toomca’a nengeltemeem toolhay apnamca’a nepeyaam’. Nempayvaam nac hay’ ayenyem’a aptom ca’a.

toome-enghapamcoc   a’soc acvesey’ (quel.). Toome-enghapamcoc actomha acvesey’ lhama ascoc maalha maaya’moc, eeca’ acyaatectama. Paej eeque ngcayetnac acmasca sentaclhama nahan paej paana’teem ac. Angna’aymacoc eeca’ altomha maaya’moc, malhtentep nahan haapong.

Toopac   apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Toopac actomha lhama pcaoclha’ enlhet nanoo’. Quelhvoo eeca lengco pquelaoclha’. Toopac apcaoclha payhooc ma’a helep Mariscal, avanhec amyep as Toopac.

Toopac-Amyep   apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Toopac-Amyep actomha lhama pcaoclha’ enlhet nanooc helep Lhaapangcalvoc. Coo Toopac-Amyep naat seclhooc seta Servin nahan Seepe-Cooneng, quelhvoo eeca coo Ya’alve-Saanga.

toova   a’soc acvesey’ (quel./quen.). 1 • toba. Toova aptomha maalha enlhet, eeca’ mooc apayvaam. Apnam’ toova payhoo Quenekha-Pa’at helep nahan Neenequev’. Engelpaalha’vay’ac moclham’a toova nengaoclha Ya’alve-Saanga acnoo nac Ablino nahan Enrique. Apna’aymacoc toova eeca’ enlhet, quelya’moc nahan coo-ya’teves.

2 •  Toova nhan moltamhaycaoc apquelvesey’ aa’eey nahan yam’aa’eey apnamca’ Argentina.