E - e

e   demostrativo. 1 • aquí, acá, este. ¡Engya’lhengaoclhoho e! saat elhec mayca’a hay’. ¿Co la yengmen e? ¡Epquen’ valte e!

2 •  Pa’ ’tooc e, pan nac hay’. Co’o sa’ atnehec e, lhaa ptomhac mayca’a aplheena raatyo hac. Lha’angcooc e, lhaa ptomhac enlhet apsavha pqueltemnaycam’.

eeca’   nempayvaam-aatcoc. 1 • pero, mas. Paac lhaa nyekhe’ ayhangvomoc, mee eeca sepoctemsa. Yetnemque’ elh yec co’o lha yephescama, masom eeque nteemac. Sej lhaa nyekhe stava samanya, lhama eeca’ aclhoc’ac. Avanhe nyekhe selteemoo alyeplooc nepeyaam’ ena’aymacoc, vaamlhe eeca tes soolya’yema hac. Acmocta’ac lhaa nyekhe vaalha’ay’, paej lhaa eeque ngcanmongac yenmongaam. Paac lhaa nyekhe’ acnec seppo, paej lhaa eeque pelhquepcoc. Apcanyacpec lhaac taata etnehec mayca’a pooc, paej eeque ngcay’aacmoc. Acvet’aac lhaac alhnangcoc acyevey’ almaasen, paej eeque va’lhoc. ¿Lha’ apya’sa taata? – Savaaya-Amyep que, paej que v’acta’. Almaasen lhaa pya’sac taata, paej eeque v’acta’. Aclheenalhque’ elhta alhong elhapcoo’, apekhaam’ que nhan taata. Actengya’ac lhaac vaalha’ay’, paej ca’ ’ta’ac. Yahapo’ actomha anaata acpaasyam’, acmopoy’ eeca’ angquenyec.

2 •  Paac lhaa nyekhe’ amoc aapetec, eeca paej lhaa ngcalhnooc soolya’yema hac. Paac lhaac amoc aapetec, eeca’ savhaalhqueec lhaac. Alhong saat yekhe’, eeca paej senamteem. Al-halhnaam’ lhaac taata, eeque paej ev’acta’. Eequey angco’, eeca yetneec co’o peyaam’-paava. Altamhooc lhaa nyekhe’ alpatmentac cinco samanya, eeca’ aclhoc’aac lhaac vaamlha lhama. Elannaam’ lhaac enlhet cancha, eeque c’o paej hey’aacmoc.

3 •  Eeven, hevaclhees ca’a. ¡Pat eeque tne! Cahaneclha eeca’, la’onse ntamhac, maec co’ eya’hac. Eya’paas eeque yengmen, halh apyempehec.

4 •  Angaanec maata’ engmooc: „Eya’paas yengmen“. Taan hengaatengmohoc sengnelhtaaclho: „Quey eeca’“. Eyhangvom’, paej nengco’o yengmen. – Acyampa’voo eeca’.

5 •  ¡Sejjj eeca’! lhaa ntamhac yaaya acyespaamcoo yaamyavheene’.

6 •  ¿Paa nlho ynec ca’a? – Lheep eeca’. ¿Paa nlho lhque’ ecnamcoc quelayque? – Eeca’ a taata, movanquehec co’ alheenec ahangco’. Cay’amehec alhta etnaham’ enlhet apya’yeem nac a, eeque nyekha’ a, apyaalheng’. Alan’ooc lhaac secleeta lhnangcoc, taan calca’ eva’lhoc. „Eeca’ as’e“, lhaa ptomhac eeven. ¿Makheetec lho peheya nac hay’? – Paej, eeca hay’.

7 •  Lheep nec lhaac nahan aplhengaam. – ¡Eeca’ acyetna secvesey’ que! ¿Paac lheep elhong? – Eeque ngcamaamec’a. Mooc nengeltemeem eeque nteemac camaamec’a. ¿Paac lheep emoc aptalhnama? – Eeque svet’a pta’malma.

8 •  Acleng’aac lhaac apteyacmo lhquep neeten yaamet. Eeca’ ’so yenyem’a secva’actamo apnaclha’. Eyaapahasquec lhaac taata. Eeca’ ’so secva’actamo seltemnasca’actamo haavoc acnooclha payvaam taata.

9 •  Eeca’ ’so apcanya lhcaa pvesque’ angelaanac nentamhaycam’ nac hay’. Eeca’ ’so sengeltemnasa lhcac lengco hay’, a’soc nac hay’.

10 •  Eeque lha, makhetquec nentom, quelhvooc saat antavaoclha’.

11 •  Too l-halhnaam’ tracta, mooc aamay eeque nhan ampeyvoo’. Too pquetsapam’ haavoc aptalhnesa peloota, quelmetque eeque nhan. Too plheena cnec taata peheya’, lengco pac que nhan paa paatavata’. Mongenatsehec actomha halh yephopay’, paa eeque nhan camaamaa’. Maalha manten eeque nhan catnehec peheya’ altecteyapma. Paej angcoo eeque nhan ma’a, lhaa ptomhac aplheena pooc enlhet aplava.

12 • pero, mas. Aplheenacpec alhta lhquep elhengsec nengmenaecmascama. – Haave eeque la c’o, ¡apnam’ avesca’ angca’aoc que! Caaas eyla naatekhet aphanma. – Soc nahan, sej que la c’o atooc. Yetneec maata’a nengya’asquesqueyaam’ engmooc: „Ampasmom’ saat nentom poco“. Taan hengaatengmoho’: „Haave eeque la lhquep. Lhapcooc nec lhaac co’o stom hay’“. Evaclha yephescama, lhaa cpequeenac lha, aatong. – Paej naec la hoova. So nyekhe coh apquelhta taalha. – Quey que la c’o eyempehec. ¿Ca nlho lhne’ elhta apya’saamcooc maestro nac hay’? – Haave lhne’ elhte eeque la m’a, eeca’ a, escuela avasca’ ac. Caasooc etyeengvomoc vayca. – Acvet’aa eeque la c’o. ¿Paa nlho lhquep etengyac alaahac paana’teem-lhangcoc? – Peenaasque eeque la c’o semaana alhta.

13 •  Sej que la peyem, lhaa ntamhac meeme seyaasepsa stava.

14 •  ¿Lheep lho pocoo pac hay’? – Haave’, que la a pooc. ¿Ca nlho raatyo nac hay’ aplheena alhta lhquep? – Haave’, eeque la acyetna nac a.

15 •  ¿Paac lhe’ etnaham’ manten talhnaam’? – Saate eeque la’ moyampa’a.

16 •  ¿Lha’ apya’sa seta lhcac? Ya’, ca nac lhaa eeque la ’ha amyep. ¿Co la acya’sa queltaalhquescama lhcac? Ya’, acpequenque nac lhaa eeque la a neeten meesa.

eeco   a’soc acvesey’ (quel.). calor. Paej capvaanac eeco as enlhet. Eeco eyla ngca’hac lheep. Mooc nengeltemeem maahat eyla ngca’hac. Eeco eyla’a. Nooc mooc coh eyla’a. Eeco lhcac alhta’a lhcac, paej co’ ’teenac. Eeco lhcaac taava’pac secmongvocmoo, taan akhala eemec. Eeco paa ngcatnehec, va’ac neeten acnem’.

ee’es   a’soc acvesey’ (quel.). 1 •  Nempayvaam „ee’es“ actomha nengmaycam’ yo’yaam’ angaacse nseca’ a’soc acnoo nac: „¡Eeven, ee’es aa’e!“, taan caa’, acnoo nac mayca’a.

2 •  Ee’es nahan moltamhaycaoc mayca’a apquelenyemay’ makhay’ acnoo nac: ¿Quelta’haclhee nlho ee’es alhta?

eehe   interjección. 1 • sí. Eehe actomha angcoc nengaatengmaycam’ masengelmalhnaycam’ acnoo nac: ¿Calayvee nlho taalha? – Eehe, calayvee’. ¿Noo ya lhquep neplhet caanson nac hay’? – Eehe, noo lhca la’a. ¿Vangquepque eyla taata? – Eehe, vangquepquec lhaac. ¿Makhetquec nentom akhanma? – Eehe, caaat acmakheta.

2 •  ¡Eya’paas eeca yengmen! – ¡Eehe! Paa eeque la ayhangvomoc seclho’.

3 •  Yetneec nahan maata’a nengelpayveesommalhca’: Lheep nac. – Eehe co’o, lheep nac nahan lha.

eehem   a’soc acvesey’ (quel.). Eehem acyetnamaclha pangcalhva neeten yengmen. Eehem actomha aptom pac metecteng nahan pelvaapa’. Lhengcaasoo ngcalhohoc ca’ aanec angelaanohoc as eehem. Mooc angcooc aateng nahan metecte’-ptom, vaamlhe eeque lyevey’ aava’, eehem eeca’ atqueetsec aava’.

eema   a’soc acvesey’ (quel.). sangre. Yetneec nengco’ eema engac. Pelhcae ngcatyapoc nengyemsa nlhoho’. Yetneec maata’ allhengaam eeme engac congne’ enghahac nahan alennamaam. Paej calhnooc eem pac enlhet eema ac a’soc-navhac acnoo nac semheng, noolheng nahan mooc a’soc-navhac aleeyva nalhma’. Casaclhooc maata’ eema lhanaoc engac acpoc engmec. Mee cyootassoo molyeplha’lheem eema aamay ac. Yemseec alhta apmenec Simón, nataamen alyemna’amca’a eem pac yo’yaam’ cavaana’meclhac apyemseem. Nelhtengquec lhaac eem pac enlhet acyemsessa ma’aoc apmenec. Nengco’ eema engac, cavanquehec camascocsec melya’ascaalhma’ enlhet, eeca’ eem pac Jesus actomha acmascooscama mongelya’ascaalhma’. Teyaasaam’ maata’a pooc enlhet alpalhquemmalhca’ eem pac ayenyem’a apquelaana’tama.

eema-ascoc   a’soc acvesey’ (quel.). Eema-ascoc actomha lhama ascoc acyaamoo eeme engac. Eeca’ ’so cteema cvesey’ eema-ascoc. Eema-ascoc acteyaascamca’aclha nalhma’ nahan tengma engangca’aoc. Sas anga’hec angvetac as eema-ascoc ayenyem’a yetneec ne’ elhta nengmasqueema ac.

eeque nteemac   yaam’atverbio. cuando. Paa eylaa lha’ hepasmoc taata amyep. Eeque nteema’ apva’actamo, taan almalhnaam’. Alhong saat lha’ sec’aaseclha’, eeque nteema’ ayetsac’a. Amoc saat raatyo hoc, eeque nteema’ acva’a soolya’yema hac. ¡Ema saat aapetec! – Saate eeque nteemac seclhenga. Avaclhac saat tengma pac, saate eeque nteema’ molhna.

eequey   a’soc acvesey’ (quel.). frío. Eequey nengeltemeem peyaam’ apva’lhoc nahan acmalhqueemoo lhma’. Eequey lhaac eemec secmamca’a yengmen appoc. Mooc angcooc quey lhaac eemec. Aclhengquec alhta yeppploomoo eequey. ¡Elvet taalha! eequey paa ngcatnehec. Cahannney’ co’ angvempeclhac escuela hac, mongvacyehec eequey. Catnehec eequey, cahaney’ co’ atengyac vaalha’ay’.

eeten   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • humo. Eeten ayenyem’a taalha molvatnama. Pa’neec eeten ac quentem’ nalhma’. Sammm eeten ac meemong, pelhcaec catamaac engyempehec. Eeca’ ’so yenyem’a melteemoo enlhet apcahammacpoo elhec amamye’ eeten ayenyem’a ayay’o pneenyec elheenacpoc: „Eeten angcooc apyempehec“. Sej cvesey’ socmaatse pyempehec. Yetneec nahan acpa’anmaclha’ eeten ac tracta. Mongenatsehec ne’ elhte ngcapa’nohoc eeten ac mooto, paa eeque nhan catsapoc.

2 •  Eeten angcooc lhaac mokhanma, paej lhaa ngcaatsoo’.

eeven   a’soc acvesey’ (quel./quen.). criatura, niño, niña. Eeven actomha alhnangcoc nempayvaam, eeca’ actomha acpasmaeclha’ nengmaycam’ seepe’ nahan sa’coc. Angcoc angcooc acteemaclha nengveeneeycam’ nempyavaam eeven, acnoo nac: „Eeven, ya’acmoc engyenamtec soolyaatectama, etyamoc, engyentec“. ¿Lha’ apya’sa eeven angyaap? ¿Tenque nlho’ eeven? – Eehe, tenquec lhaac.

e’ey’   interjección. no. ¡Hevaclhees ca’a! – ¡E’ey’! ¡Etav lheep lha mokhanma! – ¡E’ey’! cas ca naatekhet. As nempayvaam „e’ey’“ actamha caasooc vaamlha’ apquelmaycam’ seca’a, eeca’ actamha angcoc nengyeengaeclha’ engmooc.

eeyo’   adjectivo-ngyaalheng’. Eeyo’ actamha angcoc acnoo nac nengaascama nseca’a catecpong mooc yaamet: ¡Eeyo lha! catnohoc angquen’ calavsa’ ayetca. Eeyo c’o eemnec, lhaa ptomhac enlhet coo-nalhma’. Mooc nengeltemeem cas co’ eemnec.

elhnamoc   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • flor. nengellhengaanemseeycaoc: elhnamoc; apelhnamoc Yetneec elhnamoc almaases acpa’neyaam’ acnoo nac vomtep apelhnamoc, napoolheng-yaamet apelhnamoc, pome pelhnamoc nahan soolyaatectama elhnamoc. Pa’lhee eyla elhnamoc malhtengyava’. Mooc nengeltemeem tepque eyla elhnamoc. Sas angelaanohoc elhnamoc aahe, maalha acpehec elhnamoc. Antengyamquec maata’ elhnamoc quelvaana’a yo’yaam’ cacneclha’. Sas eyla elhnamoc tengma pac lheep. – ¡Sopcanyaye! Yetneec enlhet apquelvaanyam’ sengaascamaclha’ elhnamoc ayenyem’a yetneec ne’ elhta paana’teem ac senga’heem, mooc elhnamoc eeque paej.

2 •  Yetneec maata’a nenlhaanma acnoo nac pome pelhnamoc, nempeena elhnamoc, vomtep apelhnamoc, malhtengyva’ elhnamoc nahan mooc. Eeca’ yo’yaam’ angya’samcohoc acteemaclha’ anyo allanteyapmaclha’ elhnamoc nahan pelten’ acnoo nac malhtengyava’ acteyapmaclha maata’ elhnamoc alyepvay’aclha’ pelten’ setiembre. Pome’ apelhnamoc eeca’ actomha acmaamay’aclha yengmen-’yetcooc. Angvetac nempeena elhnamoc, nataamen mongenatsehec nengaamquetveeclheec maahat. Eeca’ ’so ctomha enlhet naat pelten’ pangca’aoc acvaeclhoo acnem’ nac hay’.

empaahac   a’soc acvesey’ (quel.). talón. nengellhengaanemseeycaoc: epaahac; apaahac; apaahac; empaahac; epaaha’aoc; apquelpaahac; apquelpaaha’aoc; apaaha’aoc Yetneec empaahac nengco’o. Empaahac eeca’ acyetnamaclha nav’a cooneng engmenec. ¿Cas lheep apaahac? – Eehe, cas angcooc maata’ epaahac. Empaahac naat nengco’o nengellhengaam nengenyahaycaoc. Chicle eyla ngyepetca’ac lheya’ apaahac, ¡caltetam’ eeca nteyaype’oc! Meec naat quel-haneem apaahac enlhet. Quelpaysacmec apquelpaaha’aoc apqueltaammeeycam’ yelpa’. Elmeyaaseclha neeten apaaha’aoc acta’melaclha’, lhaa ptomhac maestro sengelanya. Epaahac lhaa ctomhac seyena samanya pactec. Mepque paahac nengeltemeem quelvaana’a camovaan cacnec. Yaptaalhqueec empaahac eslaara hac, alhnangca’aoc saat atengya’.

empa’pehec   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • cavidad bucal, prótesis dental. nengellhengaanemseeycaoc: epa’pehec; apa’pehec; apa’pehec; empa’pehec; apquelpa’pehec Yetneec empa’pehec congne’ engva’lhoc payhoo engaatong actomha engma’aoc alhanaoc nahan acyetnamaclha’ engalhcoc. Quelvalhca’ac apa’pehec sa’coc. Mooc nengeltemeem quelvalhca’ac ava’lhoc.

2 •  Empa’pehec nahan nengeltemeem molaaney’ engma’aoc. Apa’pehec ne’ elhta paa tengyac seta’ paana’teem-lhangcoc, paej cvesey’ apma’aoc.

empa’tec   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • cabeza. nengellhengaanemseeycaoc: eepa’tec; apcaatec; apcaatec; empa’tec; apcatcoc; engcatcoc; engcatca’aoc Empa’tec acyetna nengyav’aclhoho yeplom aava’ empa’tec aclhaalhma enga’ta’aoc, engvaahec, engaatong, enghayca’aoc. Yetneec nahan empa’tec alhcapoc nahan enghapamcoc. Mayhaamquec eepa’tec. – Etav paana’teem que. Acvet’aac lhaac enlhet acmopoy’ pcaatec, apvaanyam’ apteemac. Eyemyekhe pcaatec nemesma. Actaacmooc lhaac apcaatec cames ahac. Teengvocmec lhaac noolheng apcaatec yaamelquet yaamet ac. Apcaatec naat apteetac vaetque valay. Acsaasquec lhaac soolya’yem taata yo’yaam’ emoc vaetque pcaatec. Yetneec maata’ amya’ apcaatec nempayvaam acnoo nac taasec-amya’a. Paej cav’actac tracta va’lhoc, vaamlha pcaatec. Vulon actomha taava’pac acpeyvomoo acma aamay angca’aoc yo’yaam’ angatsec apcaatec, nataamen camamcoc yaamet-nekha’ nahan mooc a’soc alyemna’teem acnoo nac taava’pac.

2 •  Epquen’ apcaatec nengmenaecmascama yo’yaam’ caltamaac quelhvoo’. Yetneec eepa’tec versiculo alhta. Paej mokham cayetnac apcaatec seca’a nengelmaayay’ nengelaaney’ nemesma-’tong, so nyekhe cat seltemnaascaoc.

empengqueptec   a’soc acvesey’ (quel.). codo. nengellhengaanemseeycaoc: epengqueptec; apengqueptec; apengqueptec; empengqueptec; epengquepta’aoc; elpengquepta’aoc Empengqueptec acyetna cooneng engectong. Empengqueptec eeca’ actomha alyeptetaclha’ engectong. Yetneec nahan empengqueptec al-halhteengvay’aclha’, cas angcooc catyeengvomoc yaamet.

empettec   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • escápula. nengellhengaanemseeycaoc: epettec; apettec; apettec; empettec; empetta’aoc Empetta’aoc acnamco payhoo engaptec. Calyephongvohoc angeleyvesalhcac as empetta’aoc.

2 • choclo. Apettec nahan apqueltemeem enlhet nanooc se’he cyelhna yetcooc lapamca’a.

empoc   a’soc acvesey’ (quel.). vágina. nengellhengaanemseeycaoc: eepoc; aapoc; aapoc; empoc; aapa’aoc Yetneec aclheenammalhca vaamlha quelvaana’a acyetna aapoc, paej calhnooc quelennaava’a. Empoc actamha acyephongvaeclhelha’ aase engac. Apquelan’aac naat Tyos quelvaana’ acma aapoc yo’yaam’ eyephongvaclhac seca’a amamye’ apteeyam’. Engeltemnasquec maata’a paana’teem-engyaap yo’yaam’ anta’melsec empoc mepque nengvetay’ nengmasqueem sengvay’ lhoyquela mooc a’soc.

empopoc   a’soc acvesey’ (quel.). testículo. nengellhengaanemseeycaoc: eepopoc; aapopoc; appopoc; empopoc; apquelpopoc; apquelpopoc’a Enlhet apqueltomha apquelennaava’a, yetneec apquelpopoc. Meec saat angcooc alhacsa appopoc enlhet apquennaavo’, etnehec saat yaamquelvaan, paej eeca calhec alhaquescama appopoc enlhet. Vaetque eeca nahan noolheng, meec maata’ alhacsa aapopoc, nahan noolheng appopoc. Engaasquec paana’tee-ngyaap henga’hec nengmasqueem acvesey’ papera ayenyem’a calyephecsohoc engalhca’avhooc, nataamen camyantac ne’ elhta empopoc, taan meetay’ apquetca saat etnehec enlhet. Appopoc lhaa nteengva’ac peloota haavoc, ta’ apnantamo ’sa, cas nec lhaac.

en   yaamnempayvaam-aatcoc. entre. As nempayvaam nac hay’ „en“ yo’yaam’ angmom’ acnoo nac: Nengellhengquec alhta en tos Lhaapangcalvoc. Mooc nengeltemeem nengellhengquec engcaanet. En quince alhta nengeltamhaycam’ manten. En cuatro lhnec lhaac pa’ angelmenaecmacsec nengco’o.

enlhapco’   adverbio. solo. nengellhengaanemseeycaoc: elhapco’; anlhapco’; aplhapco’; enlhapco’; aplhapca’vo’; aplhapca’aoc Yemtelhec antamham’ enlhapcoo’. Apquelmeec alhta lhapcooc taata yaateypeepa’, paej mocpasmoom. Acvet’aac lhaac lhapcooc lheep apakheem vaetque. ¿Ta’se nlho’ ’pasmoc? Elhapcooc lhaa clhengac. Lhapcooc lhaa ctamham’. Lhapcoo eyla pquectengmom’, laalha’ apcasmesa ye. Lhapcoo pquelyaataam’, canayquec lha’ mepque tengma. Aplhapcooc naat apnac cooco’ amyep. Va’actaac lhaac seepe lhapco’. Talhnaam’ nec lhaac saat evatac naha’ apyaap. Acmeyaclheec lhaac lhapcooc seema tengma ac. Lhapcooc co’ apyephongvaecmoc seepe’ escuela, caymaalhquee lvascapoc nahan apquellhaalhma’a. Apquellhengquec lhaac moc aplhapca’aoc apquelennaava’ enlhet apquelya’sa apqueltamhaycam’. Ampequeenec saat moc enlhapcooc tyes mil. Aplhapcooc seta’. Mooc nengeltemeem paej aptaava’.

enlhet   a’soc acvesey’ (quel./quen.). 1 • enlhet, lengua, varón, hombre, indígena. nengellhengaanemseeycaoc: enlhet’aoc; enlhetoo’; enlheta’voo’ Enlhet apangcooc nengeltemeem enlheta’voo’ acyetna apquelpayvaam enlhet. Acvet’aac lhaac enlhet aamay, haave lhcac sevhen. Enlhetooc naat Caymaap-Va’atsam’. Ay’ay’ naat apvesey’ enlhet nanoo’ aptomha enlhet apangco’. Acteyaasaam’ lhaac Lhaapangcalvoc enlhet tengma. Quelyamhapquec lhaac sevhen lhama quelvaana’ enlhet.

2 •  Quela’neeclheec lhaac vaamlha’ enlhet. Mooc nengeltemeem vaamlha’ apquelennaava’a. Quelyamhapquec maata’ enlhet nahan quelvaana’a.

3 •  Enlhet nahan nengeltemeem acpasmaeclha’ acyetna apquelpayvaam acnoo nac valay, lengco nahan enlhet apangco’. Aplha’mooc naat enlhet apqueleeyvaam nalhma’ acnoo nac enlhetoo’, sevhen, quenmecpeyem nahan mooc apquelpayvaam. Yetneec nahan apqueleeyvaam coo Africa, coo Israel nahan coo nelhqueyha. ¡A, queyvesacme’! popyet ya lhmoc. Ya’, enlhet nooque la pqueyvesam’.

4 •  Alemania, paej elhnam’ apqueltomha enlhet. Estados Unidos eeca’ apnam’ apqueltomha enlheta’voo’.

5 • idioma enlhet. Enlhet apayvaam acvesey’ angcooc apayvaam pangcooc enlhet. Too cmaasac enlhet apayvaam sectahanya’a lhcac, taan secyecpelca meheyaatengmaamca’a, sevhen nooque la’a. Paej eyla lhquep capvaanac enlhet, so nyekhe cat seltemnasa mepque apquelquenamteeycam’ soolyaatectama.

enlhet-neeten   a’soc acvesey’ (quen.). ángel. Enlhet nanooc apqueltemeem enlhet-neeten apqueleeyva neeten nahan naalhpop. Mongvetyehe eeca’ eleeyoc naalhpop. Apquellhengquec nec naat nanooc enlhet apquelyoholhma’ neeten yo’yaam’ etengyamcoc yengmen. Nataamen apquelvetangvocmec naat enlhet-neeten apna yephopay’. Apquelyeengeeclheec nec naat ayenyem’a enlhet apquelmopsomca’a lhnec naat. Apnam’ nec naat enlhet-neeten teyapmaclha-cnem’, nelhqueyha, talhnengvaamlha-cnem’ nahan nepeyaam’ yo’yaam’ elmamcoc alhcahayaam’ acyemna’teem. Enlhet-neeten actomha Tyos apquelaasennaycam’ yo’yaam’ elaapahacsec maata’a naalhpop nahan neeten. Angvet’aac nec naat Maria lhama enlhet-neeten nahan Zacarias. Yetneec nec naat aplhempancoc as enlhet-neeten yo’yaam’ engyempac maata’a. Taap nec naat apquelyemna’teem as enlhet-neeten acvaeclhoo acnem’ nac hay’.

ensangcalve’   adjectivo. izquierda. nengellhengaanemseeycaoc: esangcalve’; asangcalve’; apsangcalve’; ensangcalve’; engelsangcalva’a; esangcalvelha’; apsangcalvelha’/nepsangcalvelha’ Asangcalve pmec seepe’. Apsangcalve eyla lhquep etecpong peloota. Tavaasaamquec lhaac vaamlha quelsangcalva’a. Paej nengya’ascama asangcalvelha’, caymaalhqueec ampeyvohoc vaamlha’ acta’melaclha’ yo’yaam’ angyephongvomhoc Savaaya-Amyep. Sangcalve lhcaa pmaycam’ vanteeta seepe’. Paej cata’melooc ampeyvohoc sangcalvelha’ aamay, cahalhalhquehec hengyohog caamyon, eeca’ acta’melaclha’.

enselhyo’   adjectivo. 1 • menor. nengellhengaanemseeycaoc: eselhyo’; anselhyo’; apselhyo’; enselhyo’; anselhya’voo’ Enselhyooc nengco’o, haavoc eeca’ aphapquennenga. Apneec eyaalheng’ apselhyoo pangco’ apvesey’ José. Eyaalheng’ anselhyooc naysecsa eeca’ acvesey’ Queeti. As quelvaana’ yetcoc actomha lhnec lhaa nselhyo’. ¿Acvaanyam’ lho sa’coc? – Haave’, anselhyoo’. Acvaanyam’ eeque la ’ha mooc.

2 •  Selhyooc engephehec acvesey’ angcooc lhama engephehec atquetsec acyetna nekha’ angcooc engmec.

ensescoc   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • ombligo, bilis. nengellhengaanemseeycaoc: esescoc; asescoc; apsescoc; ensescoc; apquelsescoc; apsesca’aoc; apquelsesca’aoc Ensescoc actomha acvesey’ angco’ acyetna amyep payhoo engvocmo’ maalha acyepvateem, mooc nengeltemeem eeca’ entalhna’.

2 •  Yetneec nahan ensescoc congne’ engva’lhoc. Paej cata’melooc angyemyekhohoc popyet apsescoc nengelangca nlhoho’ ayenyem’a avanquec cay’acsec aphaapetec nahan cas angcooc ne’ elhta antooc. Nooc mooc yav’aclhoho a’soc-navhac acnoo nac tata’a, yetneec asescoc acyetnamaclha nekha’ ahekhec, nahan vaetque.

3 •  ¡Asescoc angcoo eyla phanma! Mooc nengeltemeem cas angcoo phanma yaasec lhoyquela naatekhet.

enseta’   a’soc acvesey’ (quel.). Enseta’ actomha lhama manten acyelhnama maata’a neeten yaamet. Cavanamyohoc angcooc enseta’ neeten yaamet ayenyem’a yetneec ayquepmenaoc almaycaoc. Enseta’ actomha paana’teem acnoo nac senga’heem yaamnaapnaclhama, nataamen antepelqueclhac alhquepcoc yo’yaam’ angyenec. Meec maata’ acya’passa apcaate nseca’ as enseta’ ayengmenec capco nlho’ aava’, nataamen cactengseclhohoc nec as manten nac hay’. Mongenatsehec angvetac neeten yaamet maalha yaampa’at aava’, eeca’ ’so ctomha enseta’.

entaapa   a’soc acvesey’ (quel.). nuera. nengellhengaanemseeycaoc: etaapa; ataapa; aptaapa; entaapa; aptapaec; apqueltapaec Entaapa actomha engquetca aptaava’ nahan entaaven’ aptaava’. ¿Quelhvoo eyla yetca aptaapa? Lha’maeclheec aptapaec enlhet’aoc coo Ya’alve-Saanga. Caamquetque lhca laa kham angvetac mooc entaapa. Mooc nengeltemeem alhnangcoc entaapa.

entaava’   a’soc acvesey’ (quel./quen.). esposo, esposa. nengellhengaanemseeycaoc: etaava’; ataava’; aptaava’; entaava’; apna’taamca’a; apquelna’taamca’a Entaava’ ayenyem’a pooc enlhet apquetca lhoyquela apquenyem’a pooc enlhet apquetca. Entaava’, mooc nengeltemeem nenlhaalhma nahan sengyeploycam’ nahan nengmoolhama nahan sempasmoom. Aptemeec aptaava’ enlhet apquetcoc sevhen ayetcoc, nataamen aplheenacpec quelhvooc maata’a sevhen ataava’. Quelanyacpec alhta enlhet acvaeclhoo pna’taamca’a calpaasengvomoc lhama cooro. Paej quelhvooc angvet’ac enlhet a’net apna’taamca’a. Aclhengquec alhta nepeyaam’ seclhaalhma etaava’. Paej cata’melooc nengyaamasma entaava’ yeploomoo nentemeem enghalhnangcoc. Caymaalhquee eeca’ eypetcam’ enlhet aptaava pangco’ acnoo nahan quelvaana’a acyepetqueeycam’ ataava’ angco’. Aptomhac alhta enlhet aplheena aptaava’: „Nengmasqueem co’ angca’hac seclhaalhma“. Ala’naeclha lhnec lhaac quena’taamca’a mooc semaana payhoo Mascovaapa’. Mooc nengeltemeem quelvaana’ yetcooc.

entaaven’   a’soc acvesey’ (quel./quen.). nieto, nieta. nengellhengaanemseeycaoc: etaaven’; ataaven’; aptaaven’; entaaven’; etavaana/etavaan; aptavaana; apqueltavaana/apqueltavaan Eyetca apquetca actomha etaaven’, nooc nahan etaaven’ ayetca. Paac nec lhaac elvac lheep aptavaana. Enlhet naat apvesey’ Moosay’ay’. Apqueleeyvee eeca vaamlha’ aptavaan neptaamen. Quelaanaalhcooc co’o ngquelvaan etavaan. ¡Lheep nac, etaaven’! etnohoc maata’ epayvecsec enlhet apvaanyam’.

enta’la’   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • trasero, por detrás. nengellhengaanemseeycaoc: eta’la’; ata’la’; apta’la’; enta’la’; apta’la’aoc Enta’la’ actomha angcoc yo’yaam’ anlhec. Caasqueec co’ eta’la’, cat cvesey’ secna. Quepta’la eyla enlhet nac a. Quelteepahancasquec lhaac eta’la noolheng apyamhongcama.

2 •  Yetneec ayapma ata’la tracta yo’yaam’ monteymehe’. ¡Emaoc lha ta’la volsa! Yangcalhque eyla ta’la valte. Quenteec co’ ata’la secleeta hac. Apleque eyla lhquep ata’la secleeta pac.

3 •  Ata’looc lhaa cnac nempayvaam-lhangcoc. Engya’lhengcahasaoclha ta’la tracta.

entalhna’   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • cordón umbilical. nengellhengaanemseeycaoc: etalhna’; atalhna’; aptalhna’; entalhna’; atalhna’aoc Entalhna’ acvesey’ angcooc acyetna payhoo engvocmo’ maalha acyepvateem, mooc nengeltemeem eeca’ ensescoc.

2 •  Yetneec maata’ acvetammalhca’ atalhna seca’a seclha’ acteeyam’, nataamen calhe’ ecya’temena nav’a. Alhaaye’, catyamoc saat angcooc atalhna nav’a.

entamnec   a’soc acvesey’ (quel.). huella. nengellhengaanemseeycaoc: etamnec; atamnec; aptamnec; entamnec; aptamnooc Lha’mooc lhaac aptamnec enlhet amyep ahac. Acyeplavquec vaetque tamnec secyephongvocmo amyep. ¿Lha’ atamnec hooye? – Nengco’o lhcaac entamnec. Nooc mooc nengco’o lhcac entamnec que. Quelpa’ayveec vaetque tamnec alpakhaalhco. Que elyoho yengmen atamnec neeten yephopay’, caecmasquec ayenyeem yengmen. Angvay’ooc naat maaquina tamnec Haalhama-Teves. Mooc nengeltemeem tren atamnec.

entapnec   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • rodilla. nengellhengaanemseeycaoc: etapnec; atapnec; aptapnec; entapnec; aptapnaoc; apqueltapnaoc Entapnaoc altomha alyeptetaclha cooneng engyaaya’aoc. Entapnaoc actomha nhan alyemna’teescamaclha nengyav’aclhoho. Peyaam’ apva’lhoc eeque cas entapnaoc ayenyem’a nengelyangcanmaeclhoo anteynec. Yetneec nahan atapnaoc a’soc-navhac acnoo nac vaetque, napoolheng, lhaapen. A’soc atapnaoc acnaycamcolha’ cooneng ayaaya’aoc, haave eeca’ amamye’. Vaetque tapnaoc eeca’ actomha nentom acmaases. Yetneec nahan maata’a nenlhanma caalo tapnaoc acnaycaoc eeca naysecsooc caalo amnec, molaaney’ eeca teves aysecsec nahan taayet aysecsec.

2 •  Apneec naat enlhet mepque ptapnaoc camopvaan elhong naalhpop ayenyem’a alyelcammalhca’ aahac aptapnaoc. Ca nlhoyquela nhan calyemna’teem aahac alyeptetaclha ptapnaoc. Neec naat lhama ngquelvaana’a Menlhanmaclha’ quetapnaoc camovaan calhong amnec lhapco’.

entecvahan   a’soc acvesey’ (quel.). ceja. nengellhengaanemseeycaoc: etecvahan; atecvahan; aptecvahan; entecvahan Entecvahan acyetna takhaalhet enga’ta’aoc. Yetneec aava’ engeltecvahan yo’yaam’ cata’melec nengaa’at. Yetneec nahan apquelteemaclha’ enlhet nanooc apcaptama aava’ apqueltecvahan yo’yaam’ elhnaanemsacpoc. Aptalh’aa eeca vaamlha’ aatelh.

entelhla’ a’soc acvesey’ (quel.)   pene. nengellhengaanemseeycaoc: etelhla’; atelhla’; aptelhla’; entelhla’; aptelhla’aoc; apqueltelhla’aoc Entelhla’ actamha acteyapvaeclhelha’ aase engac. Yetneec vaamlha’ apquellheenammaap apquelennaava’a enlhet acma apqueltelha’a. Tyos naat apquelaaney’ apquennaavo’ enlhet yo’yaam’ cayecpelcohoc quelvaana’a apquennaavo’ acma aptelhla’, paej calhnooc quelvaana’a. Mongyecpelquehec ne’ elhta catlhec nengmasqueem yaamsengvay’ entelhla’.

engaatong   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • boca. nengellhengaanemseeycaoc: ahatong; aatong; apaatong; engaatong; apatna’aoc Engaatong angnac nengco’o yo’yaam’ angelyaataam’ nahan nengmaycam’ yo’yaam’ antooc nentom. Yetneec nahan vaetque aatong, semheng aatong, noolheng apaatong. Actengya’ac lhaac sectooscama semheng acyevey’ aatong.

2 •  Engaatong ayempehec angnac nengco’o. Elmayacsohoc peyaam’ engaatong ayempehec. Que nneelha’ actepelcammalhca paatong ayempehec enlhet nac a. Nooc mooc que nneelha’ actepelcammalhca paatong.

3 • abertura, puerta. Etheeteclha’ aatong volsa. Engyahapques poco apaatong vayca, pasmeec yaapa. Engyaapeclha’ aatong ya’a-lhangcoc. Engyaapeclha’ aatong tengma, quey angco’. ¿Lha’ acpayhoo aatong almaasen? – Payhooc aatong ma’a nekha’. Yetneec vayca moyapma apaatong. Yangcaalhengva’actaac lhaac secleeta hac amnec payhoo Antonio aatong ’pac. Yetneec nentalhnama apatna’aoc yo’yaam’ angelatsec yaamomaatec. Apaava apatna’aoc actomha yaamomaatec nengelatquescamaclha’.

4 • tapa. Aatong acvesey’ angcooc nengapma yo’yaam’ angaapoc a’soc acnoo nac vayca, tengma, valte, meemong-anye’, pan-aplhangcoc, va’alhva. Engyatseclha’ aatong meemong-anye’. Elec vayca paatong. Elec aatong tengma. Taej lhaac aatong tengma. Sas eylaa lha’ angmom’ aatong acvaanyam’ pac seta’ naysecsa nengelaaney’ nengya’pascamaclha yengmen. Pa’lheec lhaa paatong va’alhva hac, seca’a lhcaa ptahanac.

engac   partícula posesiva. 1 • nuestro. ¿Nengco’o nlho secleeta engac hay’? Paej aclom nengco’o seecoc engac, lhee’, mee. ¿Yetnee nlho’ apquelcaycaoc amyep apangca’aoc? – Eehe, yetneec nengco’ amyep engac nengelcaycaoc. Nengelmeec lhaac alhnangcoc raatyo engac eyaalheng’ nengelpasmeeycam’.

2 •  Meeme engac actomha sengvaanemquescama ayenyem’a nentom nema ac. Seta’ engac naat sengellhecmooscama acteemaclha paana’teem, manten nahan yaamet. Sas anta’melsec maata’a tengma engac acnoo nac nengmentamaycam’ nepyaava’. Caymaalhqueec maata’ anga’alhnacsec tengma engac yo’yaam’ mongvetyehec manten.

engalhcoc   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • lengua. nengellhengaanemseeycaoc: ahalhcoc; alhcoc; apalhcoc; engalhcoc; apalhca’aoc Engalhcoc actomha nengmaycam’ yo’yaam’ angelyaataam’, acyetnamaclha eeca’ engva’lhoc. Yetneec apalhcoc enlhet, eeca’ aya’alhnay’o. Acpa’alyey’ eeca’ alhcoc vaetque, cames nahan popyet. Antepsam’ohoc maata’ engalhcoc nengyemnemsamca’a nlhoho’ engmooc: „Cien co’ alnaapac vaalha’ay’“. Mooseec ne’ elhte ngcatooc seca’a popyet apalhcoc. Calvalhcohoc nec naat seca’a.

2 •  Palhcoc angcooc elyaataam’ enlhet nac a ayenyem’a pmaleem.

3 •  Yetneec nahan nenlhaanma maata’a taalha alhcoc naysecsa alayvoom. Va’vooc lhaac taalha alhcoc secnaclha’, calayvooc vesey’.

4 •  Engalhcovhac actomha acvesey’ angco’. Engalhcovhac actomha avhac engalhcoc. Calyephehec eeca’ engalhca’avhooc senga’ha nengmasqueem.

engangco’   pronombre. 1 • mismo. nengellhengaanemseeycaoc: ahangco’; angco’; apangco’; engangco’; apangca’voo’ Aplhengque’ elhta pangcooc haavoc, haave’ alhta apcanyommaap. ¿Lheya nlho ngmaasac vaetca’hac eeven? – Paej, aplequec lhaa apangco’. ¿Paa nlho ngcatooc samanya? – Paej, etav pangco’, actavquec lhaac co’o. Hevaclhees mahaycoc. – Evaclha eeque pangco’. Noc, angelya’acsec amyep. – Ey’aas apangco’. Noc, angellantelhec congne paana’teem-lhangcoc. – Catelh angco’, alhaaye saat co’o. ¿Na’sooc lheep paa y’acsec almaasen? – Temee eeque la c’ ahangco’. Tata’a pac pa’ ataasaclhac talhnaam’. – ¡Temee pangcoo ye’, mehengeltahanam’ehe’! Temeec angcooc paa ngcamaamaa’. Haave’ actemeem angcooc secva’aecta’ hay’, ca’a pac que nhan acmongcalhnac. Quelan’aac nec lhaac angcooc aayen’ ac meeme. Alcaquec lhaac ahangcooc amyep, mepque sepasmoom. Mooc nengeltemeem elhapco’.

2 •  Apmoctacpooc alhta pangcooc valay. Ta’sec anta’melsalhcohoc engangco’ naysecsa nenteyaascam’. Caymaalhqueec maata’ angaasennalhcohoc engangcooc nentamhaycam’. Sas maata’ angelmalhneessalhcohoc engangco’, eeca sas nahan angelmalhneessec nengmoolhama. Paej elmeyavsacpooc apangcooc aptom as enlhet nac hay’. Paej emyommacpooc apangcooc Jesus.

3 • propio, muy. Enlhet apangcoo eyla lhque’ epteemac. Angves angcoo eeque la lha, haave maahat-ascoc. Yaamsamanya lha, haave samanya pangco’. Enlhet apangcooc co’o. Nooc mooc enlhet ahangcooc co’o nahan enlhetooc co’o. Emeetem’ no avhac angcooc soolyaatectama. Mooc nengeltemeem avhoo’. Sensa’ap apangcooc enlhet nac a, pekhay’ pangco’. Yengggmen angcoo eyla mocyemyescama yaampa’at-yengmenec nac hay’. Mooc nengeltemeem paej cataamec’ac yaampa’at-yengmenec. Yehemeec saat atnehec yengmen angco’, lhaa ntamhac meeme alyemyeesalhco.

4 •  Apmopses apangcooc samanya. Acvaanyam’ angcooc raatyo nac lha. Acmeec lhaac apaava apyelhvaseem pangco’. Apyeeevvey’ pangcooc lhaa cvet’ac valay. Olimpia angcooc co’o seecoc ahac. Secmaseeve hangcooc seyanma peheya’, alyevey’ cyelhna. Yetneec naat sengelaasekhay’o lengco nac a, sengaasekhay’o angco’. Mongvanquehec antemhec nengelpeyvomoo angco’. Cinco engangcooc lhaac nengco’o nenga’neeclha’. Apppaoc lhaac chaapa, almeeta angco’. Yelhhhvaasoo pangcooc samanya apyesecsec. Quelhyavaam’ooc angcooc angyeploom’ alhcahayaam’ nengenamteem secleeta. Sas angcooc lhaac apayvaam maestro. Casaclhooc angcoo eyla teele acnem’ nac hay’. Netnooc angcooc apyelhnac vayca. Caaatt angcooc Lhaapangcalvoc as’e secnaclha’. ¡Paejjj apangcooc noolheng, savhocyec samanya hac apyelhna! Quelengyahavooc angcooc mev’actamo lhquep. Elhcac lhaac samanya. Yetneec alhta soolyaatectama hac. Quelengyehemooc angcooc mev’aectamo lhquep. Acyennnmaam’ooc angco’, lhaa ptomhac seta’, nataamen apteyanveeclho. Aptamhac alhta apta’melaclho seta’: „Quelhvoo ctaaveeclhooc angco’’.

5 •  ¿Ca nlho’ angcoo pmac Juan tengma nac hay’? ¿Aplhengque eyla angcooc taata? Soomcom’-Yelpa lhcaa pya’sac taata. – Nac lhaa eeca’ angcoo pya’sac ma’a. Paej lheep eya’paasac socmaatse. Nooclhe la etnoho pyemnaanec, lhaa ctamhac secnayvesa nseca’a. – Lheep eeque angcoo pyemnaanec, ta’ aptomha aplava. Halh ca’ angcoo lhma paa ngcatyesam’, nemesma saat antaacmoo’. Yeeseec caanson ’pac, paej ca’ angcooc pooc caanson ’pac. Na’soo eeque angcooc pa’ angellhong.

6 •  ¿Tengma pa’ apaangcoo nlho lha? – Eehe, tengma hac ahangco’. Lheenacpec lhaac apmenyelha tata’a taata, tata’a pa’ pangca’voo eeque nhan. Apquentaasooc nec lhaac secleeta pa’ apangcooc eeven. ¿Apangcoc apangcoo nlho lhquep noolhe’-epyespa’aoc nac lha? Apyaap apangcoo plhaalhma apquelya’sa Quenekha-Pa’at. Yetneec maata’a nengmasma engquetca engangco’. ¿Quelna’taam pangcoo nlho lhquep hay’? – Eehe, selna’taam ahangco’. Apyaalheng’ pangcooc nec lhaa plhaalhma Juan apya’sa nepeyaam’. Toova, yetneec apayvaam pangco’, paej calhnooc enlhet apayvaam.

engangcoc   adjectivo. 1 • perteneciendo, propiedad. nengellhengaanemseeycaoc: ahangcoc; angcoc; apangcoc; engangcoc; ahangca’aoc Quellheep eyla pangca’aoc as amyep nac hay’. ¿Lheep lho pangca’aoc laapes nac hay’? Ahangcoc ahangcooc co’o meesa nac hay’. Angca’aoc angca’vooc quelvaana’a lamom. Peyaam’ eeque pangcoc as apaava nac hay’. Ya’acmoc etalhneclhac quelhvoo’, elaalhques peyaam’. Angcoc angcooc soolyaatectama as paana’teem nac hay’. Ahangca’aoc ahangcooc as nentahaneem nac hay’. ¿Quetsantaa nlho lhquep alyaave almenyelhammalhca’ lengco lhne’ elhta pangca’aoc?

2 •  Moo pooc eyla caanson apangca’aoc quellheep. ¿Quelsoom’oo nlho quellheep poco pangca’aoc? ¿Valte angca’aoc lho ngnac quellheya’? Tac yekhe c’o laapes ahangca’aoc.

3 •  Engangca’aoc nengeltemeem nengelna’taam engangco’. Apangca’aoc angnac valay. Paej alhta calyeplaayacmoc angca’aoc secleeta hac secmoma.

engaptec   a’soc acvesey’ (quel.). espalda. nengellhengaanemseeycaoc: eyaptec; ayaptec; apcaptec; engaptec; engapta’aoc Engaptec acyetnamaclha neeten engcapoc cooneng nengenyeetec. Engaptec actomha lhama acvesey’, am calhnooc engectengaoc. Engcapoc eeca’ actomha acpasmaeclha’ acvesey’ engaptec nahan engcapoc.

enga’tec   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • ojo, ojal, foco. nengellhengaanemseeycaoc: aha’tec; a’tec; apa’tec; enga’tec; aha’ta’aoc; apquelpa’tec; apa’ta’aoc; apquelpa’ta’aoc Enga’tec actomha yo’yaam’ angmom’ nensekheeycam’. Yetneec enga’ta’aoc ayempehec yo’yaam’ angeletsapam’. Yetneec maata’ acteyapma enga’te-yengmenec nengvena nlhoho’. Yetneec nahan enga’tec aysecsec acmopoy’ nahan acpaasyam’. Talhnengvocmec angcooc acnem’, cavanquehec calaapongmaatec enga’ta’aoc, eeca’ tepquec angcooc acnem’, queltootcasquec nahan enga’ta’aoc, nataamen angvetac a’soc aleeyvaam neeten nahan naalhpop. Yetneec nahan a’ta’aoc a’soc-navhac acnoo nac noolheng, vaetque, semheng nahan aleeyvoom nalhma’. Catavalhcohoc a’tec vaetque, nooc nahan apa’tec popyet. Quelmeec lhaac aha’ta’aoc caamyon sectahanya’ aamay.

2 •  Enlhet quepa’ta’aoc nengeltemeem enlhet meetaangvaecmoo lhma’ esekham’. Nooc nahan quelvaana’a ca’ta’aoc. ¡Quepppa’ta’aoc! lhaa ptomhac eeven seyemna’amcoo moota’a teyaypehec apac.

3 •  Lhammma enga’tec alhta acsavhaalhco mangco. Lhama eng’atec saat calyeeta hac. Mooc nengeltemeem quepvayaam’ taap saat.

4 •  Yetneec nahan maata’a nenlhaanma acteemaclha yengmen a’tec. Mop’ooc yengmen secyacvoom, cata’melec saat lha’ eeca’ a’tec secpequenaclha valte.

5 •  Yetneec nahan aclheenammalhca’ a’soc a’tec acnoo nac tracta ’tec nahan lenteeno a’tec. ¿Lha’ actamha lenteeno pac que? – Metque lhca la ’tec.

6 •  Paej eyemna’ac lhamom-paaya alyevey’ pa’tec, nooya’ac atqueetsec apa’tec, meyhe’. Tes eyla ’tec quetaama nac hay’, mongvanquehec angatsec yamyaateypeepa’.

7 •  Nooc mooc nahan nenlhaanma acteemaclha’ acyetnaycam’ enga’tec. Ta’sec saat seclhooc calyetnam’ apquelpa’tec seclheena lhcac, mooc semaana saate eeca helaatengmoho’.

engcaatem   a’soc acvesey’ (quel.). tía. nengellhengaanemseeycaoc: haatem; angcaatem; angcaatem; engcaatem Engcaatem actomha taata engac apyaalho’ nahan apyaalheng’, nooc nahan mooc seta’ engac apyaalho’ nahan apyaalheng’. Engcaatem actomha maalha mooc meeme engac. ¿Lha’ acpayhoo acmaclha lhquep angcaatem? – Engneec co’o haatem ma’a Savaaya-Amyep. Calyoho, engva’actaac lheya’ angcaatem. ¿Lheep lho ngcaatem a? Lheep caatem a, ethanyem’.

engcapoc   a’soc acvesey’ (quel.). 1 •  Queyveeclheec lhaac noolheng-apcap’aoc aamay.

2 •  Quenengva’ac lhaac eeyapoc seta’. Quellectengmom’ lhaac eeyapoc yoonges congne nempayvaam-lhangcoc.

engectong   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • brazo, rama. nengellhengaanemseeycaoc: ectong; actong; apectong; engectong; actengaoc Quentemque eyla lhquep apectong. – Eehe, caalo alhta antaacmoc. Nalhta’ engectengaoc actomha alyeptetaclha’ yo’yaam’ angacteessec naysecsa nentamhaycam’. Mooc nengeltemeem empengqueptec. Engectengavhooc actomha almaycaoc engectengaoc. Aclhoc’aac lhaac popyet apectong apca’heem cooco’. Yaam acyav’aclha’ aapetec actong vaetque, acyav’aclha’ angcoo eeca’ ayvoc.

2 •  Ayengqueec lhaac yamhaapen’ actong yo’yaam’ alaanac taava lhangcoc. Taejjj lhaac meemong aapac actong selpa’alhqueta. Lha’moo eyla soolyaatectama ctengaoc. Caymaalhqueec angelya’temeenec nekha’ yo’yaam’ calha’meclha cyelhna. Pa’ atengyac pehen apectengaoc yo’yaam’ angvahalhtamoc acyetnamaclha tata’a hac. Yetneec nempayvaam-lhangcoc maalha avhac, actengaoc eeca’ altomha alhaaye’ allanteyapveyaam’ mooc nekha’.

3 •  Acvetangvocmec alhta va’atsam’ actong payhooc ma’a, naalhet aamay-acpaasyam’.

engelhcapoc   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • hueso, tibia. nengellhengaanemseeycaoc: elhcapoc; alhcapoc; apelhcapoc; engelhcapoc; alhquepcoc; alhquepca’aoc Yetneec nengco’o nengyav’aclhoho engyempehec alvesey’ alhquepcoc acnoo nac alhcapoc empa’tec, engectong alhcapoc, engcapoc alhcapoc, engyaaya’aoc alhquepcoc nahan engmancoc alhquepcoc. Yetneec nahan apquelpelhquepca’aoc noolheng, popyet nahan mooc a’soc-navhac. Nooc nahan mooc quelasma, eeca’ altomha atqueetse lhquepcoc. Pelhcaec angna’sapohoc quelasma alhcapoc nentava nlhoho’. Sej maata’ angel-haapenam’ alhquepcoc akhaanemmalhca’. ¿Paej eyla lhque’ emac aapetec angco’? – Paej, savhaalhqueec lhaac, taan selma ’sa alhquepcoc.

2 •  Engvanquec maata’ angeneclhac a’soc alhquepcoc acnoo nac peheya’ alhquepcoc, seppo pelhquepcoc nahan elhnamoc alhquepcoc. Actam altomha alpeyvomoo ’sa alhquepcoc.

3 •  Engelhcapoc acvesey’ angcooc nahan acyetna cooneng entapnec. Cas angcooc engelhcapoc calhe’ ectecpaa. Altecpaam’ naat elhquepcoc yaatepaaya-yaamet yo’yaam’ mootehec alya’saeclha’ aahac elhquepcoc.

engennaavo’   adjectivo. 1 • masculino, macho. nengellhengaanemseeycaoc: eyennaavo’; angquennaavo’; apquennaavo’; engennaavo’; apquelennaava’a Talhnaam’ nec lhaac paa ngcamaatong tata’ angquennaavo’. Apmacpec lhaac sectooscama noolheng apquennaavo’. Mongyecpelquehec maata’ apquennaavo yamvaalha’ay’.

2 • hombre.

3 •  Quelva’ac lhaac vaamlha pquelennaava’a moya’naeclha’. Nengela’neeclheec lhaac vaamlha’ engelennaava’a. Ayanayquec lhaac quelvaana’ aphayva’actamo tengma hac, quennaavo nooque la’a. Quennaavo pquetcoc nooque la pvocmoc tengma ac eyaalheng’. Apqueleeyveec enlhet apquetcooc apqueltomha apquelennaava’a payhoo Casuarina. Yetneec acyemna’teem apyempehec enlhet apquennaavo’, paej calhnooc quelvaana’a. ¿Quelvaan lho’ Antonio pquetca quelhva’ acteeyam’? – Haave’, quennaavo lhnec lhaac. Temcasquec quelvaana’ ayetca, apquennaavo lhnec lhaac.

4 •  ¡Quennaavo eyla lhquep! vaamlha cvesey’ apquelennaava’ apquetquec.

engephehec   a’soc acvesey’ (quel.). dedo, garra. nengellhengaanemseeycaoc: ephehec; aphehec; apophehec; engephehec; apheoc; apheeya’aoc Lhama engmec, yetneec cinco engepheoc, nooc nahan engmenec. Yetneec nahan alvesey’ engepheoc acnoo nac acyevey’ engephehec, nempenteyhemaclha’ engephehec, taan a’net alvena’temaclha’ engepheoc, mooc nengeltemeem engepheoc naysecsa, nahan selhyooc engephehec acyetna nekha’ angcooc engmec. Yetneec nahan engepheoc acma ahamtooc alvesey’ acmopoy’ engephehec. Nooc nahan, yetneec apheoc a’soc-navhac acnoo nac cames, semheng, ta’va’ nahan mooc. Elya’temen’ apopheoc, vas angcooc nav’aec. Acvet’ac naat enlhet alpenseem apopheoc ayenyem’a a’soc alya’tamanma. Mongvanquehec angnayvecsec sectooscama cames, vas cvesey’ apheoc. Teengva’ac alhta lhpongha eemnec, nataamen acyemsa ephehec.

engepheoc   a’soc acvesey’ (quel.). tenedor. Engepheoc acvesey’ angcooc yo’yaam’ angelya’lha’ac seppoyoompac molpaayeescama. Mooc acvesey’ engepheoc nahan alvena’teem am’aoc yo’yaam’ angelmoc pa’at, macva pelhquepcoc nahan mooc.

engekhaoc   a’soc acvesey’ (quel.). costilla. nengellhengaanemseeycaoc: ekhaoc; akhaoc; apekhaoc; engekhaoc Yetneec a’net acnaycamquelha’ engekhaoc payhoo engneenyec. ¡Sejjj eeca’ antooc acya’lha’ammalhca vaetque khaoc! Yetneec nahan akhaoc quelasma, eeca’ altomha atqueetsec angco’. Emees lhama akhaoc eeven yo’yaam’ capetsesam’. Nanooc naat aplequec Tyos lhama enlhet apekhaoc yo’yaam’ catneclhac quelvaana’a.

enghaapac   adjectivo. 1 • muerto, roto. nengellhengaanemseeycaoc: ehapac/ahapac; aapac; aphaapac; enghaapac; apaoc; aphapaoc; aphaapeyo’ Aphaapac nengeltemeem nengvetay’ enlhet apquetsepma acnoo nac: Acvet’aac lhaac enlhet aphaapac aamay-neeten. Soc laalha’ aya’ha ye. Quetsepquec nec lhaac sevhen apvaanyam’ paana’teem-lhangcoc. Talhnaam’ saat calhec acpatmaoclho apcaoclha’ aphaapac. Acvet’aac lhaac vaetca ’pac nekha’ ’may, quelpasmeec lhaac maama. Quetsepquec alhta lhama enlhet. Talhnaam’ saat calhe’ ecpatmaoclho enghaapac takhaalhop.

2 •  Elavcasquec lhaac yephescama ’pac ahac. Sas alhpongha meemong aapac. Nengeltahanque eeque nhan maata’a valta ’paoc. Aapac eyla raatyo pac, ¡eyenyav! Aphaapeyooc lhaa ctalhneeclhac caanson sectengya’a vaalha’ay’. Apaava phaapac nengmaycam’ nenglaycam’ vayca pva’lhoc.

3 •  Taava’pac nengeltemeem lhama ’soc catnaha nyekhe’ aapac. Vayca apquenyem’a taava’pac, nooc nahan valte, alhpehec, raatyo yetcooc nahan mooc a’soc.

enghahac   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • músculo, fibra. nengellhengaanemseeycaoc: ehahac; aahac; aphahac; enghahac Enlhet, yetneec aphahac. Eeca’ ’so actomha almaycamcolha’ alyeptetaclha nengyav’aclhoho. Nengelvet’aac maata’a enghahac payhoo engyespoc, empaahac, cooneng entapnec, acpoc engmec nahan empengqueptec. Yetneec nengmasqueem acvesey’ alya’saeclha’ enghahac, valay apqueltemeem tetano, actomha vaamlha’ enghahac actalhnama. Ya’saclheec lhaac aahac ectong. Lhenganacmec aahac eeyapoc, ¡cas angco’!

2 •  Catlhohoc mangco aahac engma’avhooc. Yetneec nahan antaava aahac acyelhna. Taej antooc aahac vaetque tapnec. Aahac angcoo eyla peheya nac hay’, paej caatsoo’. Aahac angcooc lhaa stava aapetec. Angyecpelcohoc yaamet-nekha’a molpa’alhcatma actong aahac, eeca’ actomha acpaasyam’, mooc’alhma’a ngcalcalhcoho’, taan cayangcaalhec yaamet-nekha’. Mongenatsehec actong aahac meemong angengcoc, taej que nhan. Taej angengcoc yaamet aahac. Vaamlha’ aahac eyla ngcaymaalhcac yephopay’. Aahac eyla acyenac ca’a.

3 •  Aahac eyla lhquep, ho’sa’ apquelca’ayna alyevey’ meemong.

enghangaoc   a’soc acvesey’ (quel.). alma, espíritu. nengellhengaanemseeycaoc: ehengaoc; ahangaoc; aphangaoc; enghangaoc Apquelac’aac nec naat maata’ enlhet apquetsepma pooc ayenyem’a cavataamohoc nec naat tengma pac aphangaoc yo’yaam’ catvacsec nahan calyangvacsec alhta’a. Eeca’ ’so yenyem’a lhnec naat aplhengaanemsacpo enlhet yo’yaam’ cayecpelquehec aphangaoc pooc. Ehengaoc saat avatac apnaclha’, lhaa ptomhac enlhet apyoholhma’.

enghapamcoc   a’soc acvesey’ (quel.). cerebro. nengellhengaanemseeycaoc: ahapamcoc; ahapamcoc; aphapamcoc; enghapamcoc Enghapamcoc acyetnamaclha congne’ empa’tec. Paej ne ngcata’melooc catlhec acpaasyam’ enghapamcoc. Sej antooc vaetque ahapamcoc. Haave cvaamlha’ acyetna ahapamcoc empa’tec, yetneec nahan ahapamcoc engelhquepcoc, eeca’ acyetna ava’lhoc engelhquepcoc, teema nac nengvet’a maata’a vaetque lhquepcoc a.

enghaycoc   a’soc acvesey’ (quel.). taza. Enghaycoc nahan acvesey’ nengmaycam’ nengyacvoom yengmen actomha pathapayaam’ acma haycoc. Mooc nengeltemeem eeca mahaycoc, enlhet nanoo eeque payvaam yetsoome-etcoc. Acyespaquec amom’ enghaycoc acyevey’ yo’yaam’ maymacsehec quelhvooc yaampa’at-yengmenec mocyemyescama.

enghaycoc   a’soc acvesey’ (quel.). oreja. nengellhengaanemseeycaoc: ahaycoc; ahaycoc; apaycoc; enghaycoc; apayca’aoc; apquelpayca’aoc Enghayca’aoc eeca’ yo’yaam’ anglengac amya’a, acyetnamaclha eeca’ payhoo empa’tec. Lhama paycoc naat sectooscama yaatepomaap. Cas lhaac ahaycoc alhta’a lhcac. Eema’aoc lhaa ngqueenoo’. Enlhet melnay’oo lhma’ ayenyem’a alvaana’maeclha’ apayca’aoc. Masquemquec apayca’aoc seta’, melnehec ampa’mehetsam’. Aplheenacpec nahan maata’a seca’a mepque payca’aoc ayenyem’a melyahayqueclhoo moclavseeycam’. Elhnees apayca’aoc, lhaa ptomhac taata seyanya apqueltamhoo nyekhe’ alyeheclhoho’. Paej apquelpayca’aoc alumnos ahac, alhte ptomhac maestro. Nec, veeneec ahaycoc, soc laalha’ selheena ye, nec naate ptomhac so’oc. Yetneec nahan a’soc nenlhaanma acvesey’ yaata’alhpong apayca’aoc yo’yaam’ eeca’ caleyvecsec yaata’alhpong aplhaata’aoc.

enghepquennenga   adjectivo. primogénito. nengellhengaanemseeycaoc: ehepquennenga; ahapquennenga; aphapquennenga; enghepquennenga; aphapquennenga’a Nempayvaam enghepquennenga actomha alvaanyam’ amya’a. Alhnangcoc eeca’ nenteeyam’ engmamye’. Yetneec nat apquetca Aayat ahapquennenga acvesey’ Eeva. Ehepquennenga c’o, apselhya’voo eeca’ elyaalheng’a.

enghekhec   a’soc acvesey’ (quel.). hígado. nengellhengaanemseeycaoc: ehekhec; ahekhec; aphekhec; enghekhec; aphekha’aoc Enghekhec actomha acyetnamaclha’ engva’lhoc. Nooc nahan a’soc-navhac acyetnamaclha’ ahekhec congne’ ava’lhoc. Sej antooc ahekhec vaetque, nooc nahan tata’a. Acvocmec lhaac tengma pac haoc’ay’. Emcaasquec lhaac aptom ayetcoc. „Halep, epquen’ aphekhec“, lhaa ptomhac seyanya. Sej ne’ elhte enghekhec angenamtec avyon.

englavso’   adjectivo. embarazada, encinta. nengellhengaanemseeycaoc: elavso’; anglavso’; aplavso’; englavso’; anglavsa’voo’ Aplavsooc noolheng apvaanyam’. Acmocta’ac lhaac popyet yeploomoo plavso’. Quetsepquec lhaac vaetque nglavso’. Lavsoo nteemac sectooscama semheng. Lavsoo eylaa kham quelvaana’a nac a.

engma’   interjección. no. ¿Paa nlho lhque’ eynec ca’a? – Engma’, cat co’o syena. Eeca’ ’so nempayvaam „engma’“ ayenyem’a coo Maclhavay apayvaam. Nengco’o nempayvaam eeca’ „paej“ nahan „am paej“.

engmaalhempenec   a’soc acvesey’ (quel.). mejilla. nengellhengaanemseeycaoc: emaalhempenec; amaalhempenec; apmaalhempenec; engmaalhempenec; emaalhempenaoc; apmaalhempenaoc Engmaalhempenec acyetna payhoo nengaa’at. Engmaalhempenec altomha almaycaoc engma’aoc. Acvet’aac lhaac enlhet acyevey’ apmaalhempenec, aasec nec lhaac angyephaasac. Nooc mooc peyem, yetneec alyevey’ apmaalhempenaoc. Penec, avanquec nahan calyephesamcoc amaalhempenaoc naysecsa acpa’ayvoom.

engma’aoc   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • diente, pico, espina. nengellhengaanemseeycaoc: eema’aoc; am’aoc; apma’aoc; engma’aoc; apquelma’aoc Engma’aoc acnaycamcolha’ engmaalhempenec. Apma’aoc angnac enlhet yo’yaam’ ecpelco ptom, nooc nahan a’soc-navhac. Engma’avhac acvesey’ angcooc avhac engma’aoc altomha alpayheem. Naysecsa engma’aoc eeca’ altomha acma hamtooc yo’yaam’ angyaptec nentom acnoo nac aapetec. Samcooc capallamoc engma’aoc. Cas nec lhaac am’aoc meeme ayenyem’a actom yaampa’at-yengmenec. Teyacmec lhaac apma’aoc eeven, catyapoc saate eeca’ angyaalheng’.

2 •  Yetneec am’aoc anaata yo’yaam’ ca’aynec a’soc. Cas apma’aoc hentaclhec ta’va’. Tata’a, yetneec ayaasennaycam’ am’aoc yo’yaam’ casavham’ actom. Yetneec maata’a mooc anaata llaaney’ alhangcoc vaamlha’ am’aoc, mooc eeca vaamlha’ amnec.

3 •  Yetneec yaamet acvesey’ taayet actomha alyevey’ angcooc am’aoc nahan alvena’teem. Actaangvocmooc lhaac pehen apma’aoc. Yekhe heleeques am’aoc eemnec, paej co’ ’vaanac alcoc ahangco. Am’aoc angnac navsa. Am’aoc angca’hac eemnec. Am’aoc nahan caasec aplhangcoc.

4 •  Quelya’vaatengvocmec am’aoc estrelya ac secleeta hac. Am’aoc angnac laapes. Yetneec nahan am’aoc fuuvol engac.

engmamye’   preposición. 1 • primero, antes de. nengellhengaanemseeycaoc: emamye’; amamye’; apmamye’; engmamye’; apquelmamye’; apmamya’a; apquelmamya’a; engmamyoo’; engmamya’voo’; engelmamya’voo’ Amamyooc saat lheya ngcalhong, alhaaye saat co’o. Apmamye lhcaa pva’acta’. Engmamye lhnec nengco’o nengellhengaam. Emamyooc lhaa cvaclhac nempayvaam-lhangcoc. Apmamyoo pvet’ac samanya pac Juan anyo nac hay’. Pa’ ’lhong emamye’, pa’ ’yenyavho’. Apmamye cnaat aplhengaam lhaapen. Apquelmamye cnaat apquellhengaam Seepe-Lhama nahan Hendrik. Apmamye cnaat apvay’ lengco Ya’alve-Saanga apvesey’ Penseem-Pophehec. Engmamye’, nooc mooc engmomye’.

2 •  Etootsaoc apmamye’. Elhengques amamye secleeta pac. Apteyaasaam’ lhaac enlhet emamye’ nalhma’. Casavhaoc amamye’, catyesam’ohoc nemesma noo nac hay’. Apnam’ enlhet apquelemha emamye’. Ayenmom’ lhaac apmamye Juan sel-halhna congne’ almaasen. Quelyetnamom’ lhaac maata’ emamye cames aatcoc, taan sectaacmoo. Ayenyeec lhaac amamye stamhaycam’, cac’ooc vesey’ engquenyec heyaapahacsec taata ayhangvomoc.

3 •  Amamye’ acmaamay’ pa’ ’lhong, moyeesehec saat. Amamye seclhengaam saat aya’pacsec yengmen. Apyahangvocmec lhaac amamye’ apteyanma enlhet. Amamye’ acmaamay’ secta’haclho tengma hac. Apmamye peyaam’ saat angeneclhac peheya’. Alteeteeclheec alhta teyaypehec ahac amamye yo’yaam’ alhong.

4 • delante. Pa’ alhec amamye nempayvaam-lhangcoc. Epquen’ volsa pac amamye secleeta. Mooc nengeltemeem epquen’ amamye’. Amamyooc pa’ ’lhec caalo, atecpaamcoc saat noolheng. Co’o saat alhec amamye caamyon, lheep saat ava’lhoc.

5 • futuro. Apvanquec eetaangvomhoc engmamye’ enlhet apquelya’ascamcoo. Sas angelvatacsec seclhoo’, yetneec vesey’ engmamye’. Ayac’aac engmamye saat. Yemtelhec selyahavoo emamye’, paej cvesey’ angvanmac peheya’. Nooc mooc yemtelhec selyahavoo engmamye’. Engmamye saat avannnhec nenganma yaateypeepa’. Engmamye’, angelya’acsec saat nepeyaam’. Engmamye saat angvetac mayca’a.

engmec   a’soc acvesey’ (quel.). mano. nengellhengaanemseeycaoc: eemec; aamec; apmec; engmec; apmeoc; apmeeya’aoc Engmec acvesey’ acyetna nengco’o. Yetneec engmeoc yo’yaam’ angelaanac a’soc. Cas eyla lhque’ epmec. Elec apmeoc yengmen. Ellecaoc quellheep apmeeya’aoc. Quenteec lhaac aamec semheng caamyon actooyam’. ¿Co la apqueltomha quellheep? Ta’sec saat ela’anseclhac neeten apmeeya’aoc. Apmeec apyaap apmec apquetca. Nengeltecpaam’ lhaac engmeoc acvocmo nneelha’ apquelmenaecmascama mayca’a. Meec lhaac altecpaamca’ engmeoc apva’ apvesque’. Apmakheesa’ apmec sepayvesa haavoc. Pehen apma’aoc apyemsaasac acpoc eemec. ¿Vanque nlho lhquep peloota engmenec? – Paej, vaamlha’ engmeoc.

engmenec   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • pie, huella. nengellhengaanemseeycaoc: eemnec/emnec; amnec; apmenec; engmenec; apmancoc; apmanca’aoc Engmancoc nengco’o ngnac. A’net amancoc angnac anaata, nooc-nekha’ amancoc eeca’ a’soc-navhac. Yetneec maata’a nengeltemeem a’soc-navhac amancoc vaamlha’ alhaaye’ amancoc, amamye eeca’ nengeltemeem ameoc. Acnoo nac noolheng apmancoc, semheng amancoc, popyet apmancoc. Cahaney’ eeca’ anlheenec nooc-nekha’ apmancoc noolheng ayenyem’a acpasmaeclha’. Engmenec saat angellhong. Caamquetque ngcalhong amnec sa’coc. Engmenec saat catvasalhcac peloota.

2 •  Amancoc naha’ angnac nengenamteem acnoo nac secleeta, mooto, caamyon. Quelyeecahalhqueec amancoc meesa hac, yavhec’aac maata’a naysecsa nengmaycam’.

3 •  Acvet’aac lhaac apmenec enlhet mepque nteyaypehec. Popyet apmenec lhaa cvet’ac nenga’tooc lhyeenep. Acvet’aac lhaac secleeta amnec payhoo tengma hac, soc laalha’a nyekhe’ acva’ ye.

4 •  Quenteec lhaac engmenec secleeta hac.

engmooc   a’soc acvesey’ (quel./quen.). 1 • pariente, prójimo. nengellhengaanemseeycaoc: eemooc; mooc; pooc; engmooc; ena’aymacoc/ena’aymac; apna’aymacoc/apna’aymac; angna’aymacoc/angna’aymac; engna’aymacoc/engna’aymac Apneec eemooc ma’a Lhaapangcalvoc apvesey’ Leonardo. Eemooc ahangcooc lheya’, paej que heyecpelqueemac. Apna’aymacoc lhaa pquelva’ac, yaapa’ham’ ellantalhneclha’. Emees nahan pooc lha, menta, angmaaya’ ye’. Que elyoho eeven, queelhyacmec pooc. Haave nooque la pooc enlhet lha, engmooc nooque la’a. Apna’aymacoc angnac lheep as’e. Engmooc engangcooc nentamhaeclhac quenmecpeyem. Haave’ engmooc aasec, paej engyavsee’, lhaa ptomhac seta’. Pooc apangcooc nec lhaac maama meyvaama. Mooc angcoo eyla raatyo hac lha. Catnaha engmooc acvesey’ yaavey. Catnaha engmooc apquelvesey’ enlhet apqueltomha apquelyeplavquescama sengaanamaclha’ ac somquec-quelyekhamoo. Catnaha engmooc nahan acvesey’ nengmasqueem, maec nahan mooc.

2 •  Engmooc maata’ aplhoc’ac alhaata’aoc apmenaecmascama, engmooc maata’a paej, yetneec mooc aplhoy’.

3 •  Ca’nam’ lhaac nenga’tooc mooc quelvaana’a. Aplheenquec lhaac nenga’tooc pooc eeven. Taclhaamquec lhaac pooc ta’va’. Quelyeengaalhcooc lhaac mooc secleeta. Sas angelya’mongseclhac mooc ayetcooc secleeta altomha nlho’ alvaanyam’. Caasooc lhaa ngcatyapoc nengelaatengmaammalhca’ engmooc, lhaa ptomhac enlhet.

4 •  Nengeltemeem engmooc nengco’o apquelaanaacpoo. Nentemeem engmooc quelhvooc quenmecpeyem. Nentemeem engmooc taalha, engelpasmeec maata’a nepyesecsa peyaam’ apteeyam’. Sectalhnama alhta emcaasac sectemeeme emooc, taan seyahapvocmoo.

5 • otro, otra.

6 •  Acvet’aac lhaac anaata acyelhvaseem apcaatec, eeca tes angcooc lhaac. Nataamen acvet’aac lhaac nahan mooc anaata actomha nhan acyelhvaseem apcaatec. – ¿Mooc angcoo nlho lhcac? – Haave’, mooc anaata. Pooc lengco saat almalhnaam’, paej lhaac ey’aasaamcoc lengco nac hay’. ¿Namque nlho ngna’aymacoc pilas? Quelnapquec as’e. Mooc sec’aaseclha saat angveenohoc selmaam yaateypeepa’ apquelpa’lhaeclha’. Avatac saat mooc saat semaana. ¿Lheep lho nhan paa lmoc yaateypeepa’? – Paej, mooc nem’ saat. Mooc semaana saate eeca’ avata’. Pooc pelten’ alhta apsavhaacpo yaateypeepa hac. Nengelya’mongsalhqueec maata’a nengelmentamaycam’ congne nempayvaam-lhangcoc, mooc semaana maata’a pooc. ¿Meeme nlho’ anyaalheng’ lha? – Haave’, mooc angyaalheng’. Mooc nengeltemeem mooc quelvaana’ angyaalheng’. ¿Juan lho secleeta pac lha? – Haave’, pooc. Mooc nengeltemeem pooc enlhet secleeta pac. Ya’vaatengvocme eyla veelas. – Yetnee eeque la mooc a congne’. Yaptaalhqueec lhaac secleeta ysecsec. Mooc saate eeca’ atengya’. Pooc tengma maata’a paej cayetnac aatong-’yetcoc.

7 •  Nooc lhaac mooc naapa’ta’a seca’ apquetcooc selvetay’. Nengnooc lhaac engmooc acma yaateypeepa’ engangca’aoc. ¿Paa nlho’ acnec samanya apquelyevey’, lhoyquela samanya apquelmeyveyaam’? – Nooc mooc.

8 •  Co’o saate nna’aymacoc lamom ’pac, ¿hee? Paej maata’a lhquep heyaapeeycam’.

engnacsa   adjectivo. nengellhengaanemseeycaoc: enacsa; anacsa; apnacsa; engnacsa; apquelnacsa; apnacsa’a; apquelnacsa’a Seca’ apnacsa nengeltemeem acteeteeycaoc apyaalheng’, apvaanyam’ eeca seca’ apnacsa. Yetneec nahan nengvetay’ a’soc-navhac anacsa acnoo nac vaetque, cames, semheng nahan mooc. Mongenatsehec angvetac seca’ apyamhongcama, taan nahan acyevey’ apvocmo’, apnacsa eeque nhan aptamhaclha’. Mooc nengeltemeem lavsoo ntamhaclha ngquen’.

engna’laava   adjectivo. con hijo, con cría. nengellhengaanemseeycaoc: angna’laava; apna’laava; engna’laava; angna’laava’a Nengvet’aac maata’a tata’ angna’laava, semheng angna’laava, noolheng apna’laava. Mooc nengeltemeem altahana. Quelvaana’ angna’laava nengeltemeem acma ayetca.

engneenyec   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • pecho. nengellhengaanemseeycaoc: engquenyec; angquenyec; apneenyec; engneenyec; apneenya’aoc Engneenyec acyetnamaclha ma’a engekhaoc acvaeclhoo cooneng, payhoo engvocmo’. Cas lhaac engquenyec alhta’a lhcac, paej cvesey’ avaanac atavhoc peheya’. Sej antooc vaalha’ay’ apneenyec.

2 •  Yetneec nahan nenlhaanma engneenyec acnoo nac aclhengaamoo engneenyec, acmomhaape engneenyec, acyemna’teem engneenyec, altaycam’ engneenyec, alyetepma engneenyec, ayay’o engneenyec, ayemhaapeeycam’ engneenyec, ayetsepma engneenyec.

engquelhe   a’soc acvesey’ (quel.). montaña. aclha’maclha’: engquelh’a/engquelha’a Engquelhe acvesey’ angco’ ayekheem acvaecmoo netnoo’. Lha’mooc engquelh’a ma’a nepeyaam’, nengco’o nengaoclha eeque paej. Nengenamteec angcooc engquelhe acvena’teem, taan angvetangvomhoc tengma makhay’.

engquetca   a’soc acvesey’ (quel./quen.). hijo, hija. nengellhengaanemseeycaoc: eyetca; ayetca; apquetca; engquetca; eyetquec Calepvanquehec engquetquec eleeyoc mepque apyapmaec nahan angcanaec. Eeca’ ’so yenyem’a apquellantepa ayenyem’a apyaap nahan engquen’. Eeca’ ’so nengeltemeem engquetquec. Mooc nengeltemeem nentamongvayaam’. Eeca’ a’soc-navhac selhteec nengmaycam’ acteemaclha’ ayetquec, vaamlha’ ayetcooc acnoo nac quetamquec angyapmoc vaetque etcoc, nooc nahan tata’ ayetcooc. Engvanquec maata’ anlhecmocsec engquetquec acteemaclha’ acta’mela yo’yaam’ melselhnanacpehe’. Teyacmec nec lhaa yetca ngquelvaan yaaya. Apnam’ co’o nooc-naapokha’ eyetquec.

engquetca’ay’   a’soc acvesey’ (quel./quen.). 1 • sobrino. nengellhengaanemseeycaoc: eyetca’ay’; ayetca’ay’; apquetca’ay’; engquetca’ay’ Engquetca’ay’ nengeltemeem engyaalheng’ ayetquec nahan engyaalheng’ apquetquec.

2 •  Yetneec acvaanemquescama yaaya lhama nseca’a quepyaap, nataamen actamhaclho ayetca’ay’. Vaaneeycamyec Naymen apquetca’ay’. Mooc nengeltemeem Naymen apvaanemquescama nahan aptamhaeclha’ apquetca.

engquetcoc   adjectivo. 1 • joven, chico, pequeño. nengellhengaanemseeycaoc: eyetcoc; ayetcoc; apquetcoc; engquetcoc; apquetcooc Apquetcoc yekhee kham seta’. Ayetcoc angcooc mokham as quelvaana’a nac hay’.

2 •  Yetneec tengma pquetcoc aptomha nengya’pascamaclha yengmen nahan nengya’anmaclha’. ¿Yetnee nlho soolya’yem pac ayetcooc? Ayetcooc pa’ atengyeclhac soolya’yem. ¿Lha’ alya’sa laave etcooc apac alhta? Mooc nengeltemeem laava atqueetsec. Nekhaa atcoc saat angvaayemsalhcac soolya’yema hac. Pa’ ayakham’ alhponghe etcooc, taalha saat alvetec. Emayees aatong-’yetcooc, coh angco’. Alhta’a yetcoc lhaa cnac neeten selvatna taalha. ¿Lha’ apma ye? – Almeec lhaac vaamlha’ a’so yetcooc.

3 •  Apquetcoc nengeltemeem apyemnaanec mepque ptaava’. Queleeyveec mokham apquetcooc aamay alhta’a. Engyavseec naat engquetcoc mepque sengaapeeycam’. Quelvaana’ yetcoc actomha mepque ataava’. Teyacmec nec lhaac seca’ apquetcoc payhoo paana’teem-lhangcoc. Apyemnaanec apquetcoc aptamhac yoonges nac a. Acvet’aac lhaac co’ aamay enlhet aatcooc nahan valay ’yetcooc. Namquec co’o secna’tooscama yecpa yetcooc, semheng ’yetcoc nahan cames ayetcooc.

engquetquetsec   adjectivo. 1 • chico, pequeño, poco, criatura. nengellhengaanemseeycaoc: ehetquetsec; atquetsec; apquetquetsec; engquetquetsec; atqueetsec Atquetsec mokham seca’a. Atqueetsec eyla apa’ta’aoc ya’alva. – Eehe, nooclha’ angcooc lha. Atqueetsec lhaa ngquelaymaalhcac manten, vaamlha’ alyevey’ eyla apsavhac. Acvet’aac lhaac seese pquetqueetsec almaasen, paej eeca’ apquelyevey’. Evaclha vangco atquetsec. Mooc nengeltemeem vangco yetcoc. Nooc mooc vangco otcoc. Acvetangveeclhooc naat selcahascama nanooc vaetca’hac teemaclha’ ehetquetsec. Apquetqueetsec eyla apnaclhac samanya. Enlhet apquetqueetsec apquelva’a lhcaac apquelenyem’a nempeyaam’. Actengya’ac lhaac alhpongha, vaamlha moc atqueetsec’a. Angvetohoc acmaamay’ atqueetsec, mooc nengeltemeem yengmen-’yetcooc. ¿Pa’ ’yatmoc pelhmoc vayca? – Eehe, ¡quetsec etne! Quetsec eyla ngcaymaalhcac mokhanma. Atquetsec lhaa yaecmoc yengmen secya’pasa lhcac.

2 •  Maamec’aac lhaac atquetsec, acvennaamcoo nyekhe’. Atquetsec nec lhaa ngmeyaoc meeme polyeera ac, cahaney’ acmesa mooc. Atquetsec lhaa ctaoc seppoyoompac mokhanma. Quetsec lhaa cleng’ac amya’a. Quetsec lha’ apnathaavooc aplheenammaap.

3 •  Paej yekhe’ apquelpayca’aoc apquetqueetsec. Quelanyalhqueec lhaac atqueetsec calmenaecmacsec talhnaam’ nac hay’.

engva’   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • cabello, pluma, hoja. nengellhengaanemseeycaoc: eeva’; aava’; apva’; engva’; apquelva’; apquelva’a Engva’ acvesey’ acyetna nengco’ enlhet. Aava eeque nhan angnac a’soc-navhac, anaata nahan yamta’a. Alya’vateem apquelva’ seese-pyetta’aoc. Que elyoho anaata, engva’ angmom’ alan’a lhangcoc. Moclham’a enlhet, yetneec aava pectengaoc. Alac lhaac yengmen semheng aava’. Tac aava quelvaana’a nac a. Pelhcaec ne’ elhta calmoopac engva’ nengelmamca’a nlhoho quel’apa-yaamet. Caymaalhqueec maata’ angelya’temeenec engelva’ nengeltamha engelennaava’a, haave cvesey’ nengco’o quelvaana’a, quelvaana’ eeca’ avanque ngcaytec.

2 •  Lha’mooc lhaac anaata ’va congne’, cames lha’ aya’heem. Alhaayooc callanteypoc aava pyettec ta’va pquetcoc. Acvet’aac lhaac anaata acvesey’ metaasec. Sas lhaac apva’, alyaatectamoo angco’. Yetneec naat teteem-empa’tec yeplom anaata ’va’ acnoo nac catquen aava’.

3 •  Vaclheec maata’a peya’ apva’lhoc, nataamen capallamoc aava yamta’a acnoo nac naamoc nahan nempeena. Quel-haalhaamquec aava ya’teepa, paej cvesey’ cavaanac maahat. Sas aava yetcooc quelhvooc altecteyapma yaamet, ¡cayemselloho’! Cathapsohoc yamyaamelquet ava’lhoc yamta’ aava’ acmaamec’a nac a. Caymaalhqueec maata’ ela’alhnacsec alumnos yengmen aamay ac. Ementamam’ saat nepyaava tengma, tac lhaac yamta’ aava’.

4 •  Acyapteec lhaac lhama aava’ abc yo’yaam’ ata’melsec.

engvaahec   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • nariz. nengellhengaanemseeycaoc: evaahec; avaahec; apvaahec; engvaahec; apvaahe’oc Engvaahec acyetnamaclha nengaa’at. Engvaahec yo’yaam’ antekhaanec a’so cpa’neyaam’ nahan angmom’ naysecsa nengennamaam. Taej co’ evaahe’oc, naapnaclhama eya’hac. Yetneec acpayheem apvaahec yaatepomaap. Acvet’aac lhaac nemesma acsekhay’ avaahec. Yetneec a’net avaahe’oc anaata. Quelpa’hongquemque eyla vaahec tracta nac lha. – Eehe, nempeena alhte ngyeengoo’. Atqueetsec eyla lhquep avaahec teyaypehec apac. Yetneec co’o stooscama acma vaahec, pelhcaec catekhaanec ya’alva.

2 •  Acleng’aac lhaac enlhet apmenaecmascama avaahe’oc apyespoc. Avaahe’oc lhaa pquelyaataycam’ enlhet nac a naysecsa apquelmalhnangcama.

engva’lhoc   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • vientre, cavidad bucal. nengellhengaanemseeycaoc: eva’lhoc; ava’lhoc; apva’lhoc; engva’lhoc; apva’lha’aoc; apquelva’lhoc; apquelva’lha’aoc Engva’lhoc nengeltemeem acyetna nengco’o nengyav’aclhoho. Namquec congne’ engva’lhoc acnoo nac yepheem engac, cohoj engac, alya’yeem engac, enghekhec, engvocmo’, engye lhangcoc, aasa-lhangcoc engac nahan mooc. Cas lhaac eva’lhoc, nengya’anma eya’hac. Quelpa’ayvee eyla lhque’ epva’lhoc. – Eehe, quelaanaalhcooc ca’a eva’lhoc. Cactalhcohoc engva’lhoc nengyaansoo nac nentom a. Savhaalhqueec eva’lhoc, paej cvesey’ sectom talhnaam’ alhta. Yetneec nengmasqueem acvesey’ acmasque engva’lhoc nahan toome engva’lhoc, han’ ayaasco nac engva’lhoc a. Nooc nahan nengya’anma nengmasqueem, avanquec catooc engva’lhoc, han’ ma’a nengya’anma eema. Sejjj engva’lhoc antooc seevay atqueetsec acvesey’ aajo. Makheetam’ nec lhaa pva’lhoc seta’, paej nec lhaac vesey’ etaaveeclha’. Coh lhaac eva’lhoc ayetsac’a, ho’sa’ moyna ca’a. Nengya’anma cvesey’ eya’heemac.

2 •  Engva’lhoc nahan nengeltemeem acnaycamcolha’ engma’aoc nahan engalhcoc. Engvanquec anglecoc engva’lhoc sepilyo yeplom colino yo’yaam’ caletsepehec quelhvooc engma’aoc, coopquehec nahan ascoc. Paej angcooc anglecac, taan sam maata’ engva’lhoc. Quepvocmec sa’coc, epongvata’ ava’lhoc. Lan’ooc lhaac eva’lhoc chicle seyensa’amca’a, acyevey’ cvesey’.

3 •  Haave nengyaam yengmen nac lha, semheng lhaac ava’lhoc. ¡Eeven! yangquenaclho ’sa pva’lhoc yengmen valte, ¡eyangquen’ eeca’!

4 • corazón, sentimiento.

5 •  A’net apva’lhoc as enlhet. Mooc nengeltemeem quelpeheveeclheec apva’lhoc. Alpehevaeclha maata’ apva’lhoc as enlhet, aalhtooc elheenec ey’acsec amyep, taan elhneclhohoc maata’a. Acpekhaam’ yekhe’ alhong, mooc eva’lhoc eeque paej capekhaam’. Caymaalhqueec etengyac mooc apva’lhoc enlhet. Mooc nengeltemeem caymaalhqueec eya’mongse pva’lhoc. Yemtelhec alhta eva’lhoc, nataamen selmalhnaa Jesus yo’yaam’ hemeesec mooc eva’lhoc, yo’yaam’ angvetsavacsohoc mokham. Lhenganacmec apva’lhoc enlhet nac a, apteyaascam’ lhapcooc quenyemay’ac. Paej angya’saamcoc apva’lhoc as enlhet. Mongya’samquehec apva’lhoc engmooc, ayanemquec maata’a sas hay’, nanoo nooque la cteeyam’ apva’lhoc. Cas lhaac eva’lhoc secleng’a amya’ acmasom seclheenammalhca’. Sejjj eva’lhoc pa’ alhong nepeyaam’, paej cvesey’ otaangvaecmoc. Mongenatsehec angvetac enlhet acmaases apva’lhoc, engyectengmom’oho’. Saaas eva’lhoc selan’o seyanma, teepooc vesey’. Sas que la c’o eva’lhoc, paej co’ alaoc. Taej ava’lhoc sa’coc, quelhvooc vesey’ anlhaatekha’ac. Aalhtooc engyaapsesam’ enlhet nac a, cahaney’ taej apva’lhoc, aalhtooc ellectengmom’ apna’aymacoc. Acyemna’teem engva’lhoc nahan angvetac nenglava nac a. Caymaalhqueec maata’ angyemna’tecsohoc engva’lhoc apquetsapa nac engmooc a. Samcooc eva’lhoc secleng’a acveeneeycam’ semheng alhta’a, paej cvesey’ hetyensac. Tavaasaalhquee pva’lhoc enlhet nac a, quelhvooc alhte eeque la apquelaaneeclha’. Caymaalhqueec maata’ eta’melsoho pva’lhoc as enlhet naysecsa aplheenammaap yo’yaam’ menathoe’. Tyos, apvanquec eta’melquescamoc engva’lhoc nengvet’a nlho’ acyemtalhnama engva’lhoc nahan acmasom engva’lhoc. Haave quellheep, eva’lhoc ahangco’, lhaa ptomhac enlhet apquelaaneeclho. Ava’lhoc angcoo eeque la lha, lhaa ptomhac enlhet aplheena ptaava’. Co’ eeca’ eva’lhoc ahangco’, evanquec ata’melsec. Acmoo mooc engva’lhoc saat angelpekham’ nenlhengaam, lhaa ptomhac Juan. Paej calyeecahalhcac mooc apquelva’lhoc apquellhaanma yo’yaam’ elpasmacpoho’. Paej alyahalhcooc eva’lhoc acpekhay’, alhong saat na’sa, so nyekhe cat mokham coonohoc moya’naeclha’. Yeeca’vooc lha’ apva’lhoc enlhet, ho’sa’ aplava. Calhtakhaec engva’lhoc mongyena ca’ alhto’oo’. Akhaalhammalhcoo engva’lhoc nahan acvesey’ ayenyem’a nengyaapongcaanammalhca’.

6 •  Lavquec lhaac apva’lhoc enlhet aplheenacpo. Veeneec lhaac ava’lhoc quelvaana’ acleng’a amya’ acyemtalhnama. Quetamquec eva’lhoc eemooc apta’haclho. Elepvocme nyec la’a. Yaapongcaanaalhqueec eva’lhoc almoc yaateypeepa’. Yetneec vesey’ mooc sectamhaycam’. Quelepvocmec apva’lhoc enlhet nac a, paej eeca’ angyecpelcac. Quetsavaasoo pva’lhoc aplhoc’a ptom ta’va’, ho’sa’ melava. Pekhec’aa pva’lhoc haavoc, mayca’a cvesey’ apquelva’ac, ho’sa’ aplhenga quelhvoo’. Cactaacpe’ ’sa apnaclha’, pekhec’aac lha’ apva’lhoc. Quel-halhnee pva’lhoc acmaamay’ enlhet acma amyep apac. Ta’sec angelaalhsec engva’lhoc apva’aecta Jesus. Teengvocmooc eva’lhoc apayvaam taata. Apyemtalhnaasooc vesey’ seyahayaam’. Nataamen selyahaclhoo. Teeengvocmooc eva’lhoc seclheenalhco, caasooc anathoho’.

7 •  ¿Co la ctomha pva’lhoc, pekhaam’ ya’e? ¿Co la ctomha pva’lhoc? apvanmaque’ ’sa.

8 •  Ayectengmom’ lhaac, vaamlha’ eva’lhoc. Epquen’ apva’lhoc secpayvaam, aptomhac Tyos. – Heey’, apquenec saat congnooc eva’lhoc.

9 •  Queltemnam’ alhta Lengua-Pyevey’: „Naat actomhac maata’a seyanya enlhet nanooc alhta: „Engya’alhnaas apva’lhoc, nataamen apcanayquec maata’ enlhet alheena pma’aoc“. Nengelmalhnaquec maata’a Tyos: „Hengelmeyavques mokham engelva’lhoc“.

10 •  Yetneec nahan nenlhaanma engva’lhoc acnoo nac aclaaney’o engva’lhoc, acleclamoo engva’lhoc, aclhaanma engva’lhoc, acmaam engva’lhoc, acmomhaape engva’lhoc, acpayhaeclha’ engva’lhoc, acta’melaycam’ engva’lhoc, actamhaycam’ engva’lhoc, acteeyam’ engva’lhoc, actoomoo engva’lhoc, acya’hapmoo engva’lhoc, acyamascama engva’lhoc, acyelcammalhca’ engva’lhoc, acyetnakhay’o engva’lhoc, ala’taaycam’ engva’lhoc, alquetamsama engva’lhoc, altecpaammalhca’ engva’lhoc, ayemhaapeeycam’ engva’lhoc, aya’heeycam’ engva’lhoc, nengelaanqueclha’ engva’lhoc, nengya’mongquescama engva’lhoc nahan mooc.

11 • a dentro. Yetneec lhama pva’lhoc tengma hac. A’net eyla pva’lhoc tengma pac lheep. Apnengcanmeec nec naat enlhet actec apac naamoc apva’lhoc. Acnaasquec lhaac eeven poco pva’lhoc. Elec saat ava’lhoc valte amamye pyacvoom yengmen. Epquen’ valte va’lhoc mahaycoc. ¿Lha’ acya’sa mahaycoc lhaac? – Lhaac aa’e, congne valte va’lhoc. Yetneec nec lhaac yengmen alvaata’ ava’lhoc. Am’aoc lhaa ngca’hac ava’lhoc emnec. Yetneec actaalhamaavo’ ava’lhoc engmec. Avanhec lhaac yengmen aamay ava’lhoc, taan secpeyvoo mooc aamay. Teengva’ac naat meyooyam’-neeten amyep ava’lhoc. Queyveeclheec enlhet cancha va’lhoc. Pa’ atyesam’ yaateypeepa’ apva’lhoc, lhaa ntamhac meeme. Peheya eeque nhan antengya’ac. Acvet’aac lhaac yaatyaapa plhangcoc peheya’ ava’lhoc.

12 •  Yetneec enlhet ava’lhoc apyaaya’aoc, nooc nahan noolheng, vaetque. Talhneec lhaac semheng ava’lhoc eyaaya’aoc. – Na’ apyayhoo nac.

13 •  Acmeec lhaac caaset mepque ava’lhoc. Va’ac lhaac caamyon mepque ava’lhoc, enlhet halhca la antengya’ac.

14 •  Apva’lhoc aptalhnama, epayquem’. Angmancangvaclhohoc antelhec nempayvaam-lhangcoc apva’lhoc nentalhnama.

15 •  Engvanquec angeneclhac peheya’ yo’yaam’ antooc peyaam’ apva’lhoc. Nengellamtalhneec mokham peya’ apva’lhoc. Mongenatsehec maata’ alhcahayaam’ ava’lhoc, capa’nec lhoop’actec, nataamen nahan acmaahat.

16 •  Va’actaac lhaac tracta yeplom a’net ava’lha’aoc apquellaaneeycamcoo yaateypeepa’. Ava’lhoc pa’ alhec caamyon, lheep saat amamye’.

17 •  Paej ne’ elhte vay’ac yaatna’ta hay’, vaamlha’ ava’lhoc. Mooc nengeltemeem vaamlha yengmen ayaoclha’. Talhnooc nengeleeyvaam ava’lhoc, alhta ptomhac cala’. Nenga’tooc naat ava’lhoc apnaycamca’aclha seclhooc enlhet coo Hemmaaset.

engvesque’   a’soc acvesey’ (quel./quen.). líder, jefe, patrón. nengellhengaanemseeycaoc: evesque’; avesque’; apvesque’; engvesque’; apquelvesca’a; apvescoo’ Apvesque nhan acvesey’ aptomha apquemha-pmamye’ apmoolhama. Movanquehec atnaham’ ahangco’ ayenyem’aclha’ apneec apvesque hac. Nempayvaam-lhangcoc avesca’ ac nec lhaac lheep quelhvoo’. Tracta avesca’ ac eyla apteemac lheep. Apneec lhama lengco aptomha noolheng apvesque pac nahan vaetque. Quelpa’meetaam’ alhta quelvaana’ allheena avesca’ angca’aoc: „Quennaavo nooque la quelhvooc apvesque’ engac“, lhaa ngqueltamhac. Lhaa ngqueltamhac quelvaana’a: „¿Yehemee nlho angeenohoc nenghanma? Paej mokham cav’actac avesque’ engac. “ Apneec lhama nengyesecsa aptomha apvescoo pangco’. Evesque c’o acteemac nepyesecsa enlhet. Yetneec apvesque pac as tengma nac hay’, engvanquec angelmalhnaam’. Apneec nengco’ apvesque’ engac nengnaycamca’aclha’ aptomha apquemha-pmamye’ engac.

engvetep   a’soc acvesey’ (quel./quen.). dueño. nengellhengaanemseeycaoc: evtep; avtep; apvetep; engvetep; avtepaec; apvetapaec As noolheng, apneec apvetep apvesey’ Pedro. Quelpakhaam’ lhaac vaetque avtepaec alhto’ooc lhaac. Maec angca’hac semheng nac hay’, paej elaancam’ avtep. Camyavhoc avtep antecpong semheng nac lha. Paej eyla vtep semheng nac lha. – Paej halhca la’a. ¿Lha’ apvetep aa ye, yamvaalha’ay’ nac a? – Aa ye, Flaviano. Nengco’ engvetep aptomha Jesus. Yetneec avtep as amyep nac hay’ apquelvesey’ enlhet. Lengco aptomha tracta avtep, enlhet eeca’ aplhengquescama aptomha tracta ngyaap.

engvocmo’   a’soc acvesey’ (quel.). vientre, estómago. nengellhengaanemseeycaoc: evocmo’; avocmo’; apvocmo’; engvocmo’; apvocmo’aoc Engvocmo’ acyetnamaclha congne’ engva’lhoc nengyav’aclhoho. Cas nec lhaac avocmo seema’. Cas engvocmo henga’hec nengya’anma. Sej antooc vaetque vocmo’. Acyevey’ eyla anteema pvocmo’ . – Lhacnem’ na stom vaalha’ay’ que. Mongenatsehec acyevey’ apvocmo nseca’a, apnacsa eeque nhan. Yeppphaavoo eyla pvocmo’, yepppcaanecmooc lha’a. Ca’aynee pvocmo’ eeven, cat cvesey’ aptava tataa’ appoc.

engyaalheng’   a’soc acvesey’ (quel./quen.). 1 • hermano menor, hermana menor. nengellhengaanemseeycaoc: eyaalheng’; angyaalheng’; apyaalheng’; engyaalheng’; apquelyaalheng’; apquelyaalheng’a Engyaalheng’ engangco’ actomha taata engac apquetquec ayectengaam alhaaye’, apquennaavo’ nahan quelvaan. Engyaalheng’ nahan nengeltemeem acnoo nac meeme angyaalheng’ ayetca nahan engyaalho’ ayetca nahan engyepma’ apquetca, ayectengaam eeca’ alhaaye’. Eeca’ ’so nengeltemem temeem engyaalheng’. Lha’mooc angquelyaalheng’a as quelvaana’a. Apneec eyaalheng’ taata tengma pac aptomha pselhyoo’. Apepma nahan apyaalheng’ apqueltomha apquelyaalheng’ apselhyoo’. ¿Lha’ acvaam’ lheep apquelyaalheng’a? – Na’atque c’o elyaa’lheng’a, lhama ngquelvaan.

2 •  Engyaalheng’ nahan nengeltemeem aphalhnangcoc Tyos apquetca quelhvaa plavsommaap congne yengmen.

engyaalho’   a’soc acvesey’ (quel.). hermana mayor. nengellhengaanemseeycaoc: eyaalho’; angyaalho’; apyaalho’; engyaalho’; apquelyaalho’; apquelyaalho’o/apquelyaalho’a Engyaalho’ engangco’ actomha meeme engac ayetca acvaaneeycaam amamye’. Temeem engyaalho’ nengeltemeem meeme ataaven’ acvaaneeycaam amamye’. Nooc nahan nengeltemeem meeme angyalho’ ayetca, meeme angyaalheng’ ayetca lhoyquela meeme angyepma’ apquetca, acvaaneeycaam eeca’ amamye’. Angyaalho lhcaa clhaalhma acya’sa lengco. Mehengapam’ehec naat engyaalho’. Mooc nengeltemeem yaaya engac.

engyaama’   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • abuela. nengellhengaanemseeycaoc: angyaama’; apyaama’; engyaama’; apquelyaama’; apyam’a; apquelyaama’a/apquelyam’a Engyaama’ actomha angquen’ taata engac nahan meeme engac, nooc nahan angquen’ seema’ engac nahan seta’ engac. Quenmelham’ naat pocya’am’ aptaava’ angyaama’. ¿Nee nlho pyaama’? – Paej, manten lhaa ntamham’ seema’. Cahaney’ angeltamhamcoc seema’ engac catnahaclha nyekhe’ engyaama’ engangco’.

2 •  Yetneec nahan nengeltamhaycaoc engyaama’ catnahaclha nyekhe’ engyaama’ engangco’, acnoo nac: Peheya’ antengyangva’acta pyaama’, ¡elmeetemsam’!

engyaamelhco’   a’soc acvesey’ (quel.). cuñada. nengellhengaanemseeycaoc: eyaamelhco’; angyaamelhco’; apyaamelhco’; engyaamelhco’; apquelyaamelhco’; apquelyaamelhco’o/apquelyaamelhco’a Engyaamelhco’ actomha entaava’ angyaalho’ nahan angyaalheng’ angquelvaan. Nooc nahan nengeltemeem engyaamelhco’ engyepma’ aptaava’ nahan engyaalheng aptaava’.

engyaapam   a’soc acvesey’ (quen.). Dios. Apneec nec naat lhama pangcooc enlhet apvesey’ engyaapam apna neeten. Apquelvetay’aac nec naat enlhet’aoc apqueltomha taap apquelyoholhma’a yo’yaam’ epa’mehetsec maata’a. Engyaapam naat lha’ha apvesey’ nempayvaam-engyaap. Aptemeec naat sengeltemnascama nanoo’. Etyesam’ohoc naat nahan as naalhpop, avanhec nec naat apquelay’o enlhet. Quelhvoo eeca nengeltemeem engyaapam apna neeten Jesucristo apyaap. Nempayvaam engyaapam ayenyem’a nengeltemeem engelyaap, nooc mooc taata engangca’aoc.

engyaata’   a’soc acvesey’ (quen.). 1 • abuelo. nengellhengaanemseeycaoc: angyaata’; apyaata’; engyaata’; apquelyaata’; apquelyaata’a Engyaata’ nengeltemeem taata engac apyaap nahan meeme engac angyaap. Nooc nahan nengeltemeem engyaata’ seta’ engac apyaap nahan seema’ engac angyaap. ¿Apnee nlho lhque’ epyaata’? – Eehe, apneec lhaac seta’. Noc, eyetquec, angelyo’oclhohoc apquelyaata’.

2 •  Yetneec nahan nengeltamhaycaoc engyaata’ metnaha nyekhe’ engyaata’ engangco’, acnoo nac: ¡Emees aptahaneem apyaata’! cat apquempa’aclha’.

engyaavec   adjectivo. tuerto. nengellhengaanemseeycaoc: eyaavec; ayaavec; apyaavec; engyaavec; apquelyaavec; apquelyaavec’a Apyaavec nooque la noolheng apac, sas co’ ayanaec. Acvet’ac lhaac enlhet apyaavec. Mooc nengeltemeem enlhet acmopoy’ pa’tec, nooc nahan mooc nengeltemeem enlhet lhama pa’tec. Lheenalhqueec nahan maata’a laapang acyelhna actomha ayaavec ayenyem’a acpaasyam’ nekha’ acyelhna ayenyem’a naata ctom. Quelaanaalhcooc lhaac selvetay’ alyaavec’a laapang acyelhna.

engyaha’   a’soc acvesey’ (quen.). tío. nengellhengaanemseeycaoc: eeyaha’; angyaha’; apyaha’; engyaha’; apquelyaha’; apquelyaha’a Engyaha’ aptomha taata engac apepma’ nahan apyaalheng’ apquennaavo’. Engcaatem eeca’ actomha taata engac apyaalheng’ angquelvaan nahan apyaalho’. Engyaha’ nahan aptomha seta’ engac apyaalheng’ nahan apepma’. Engyaha’ nahan aptomha taate engac angquen’ angyepma’ nahan angyaalheng’. Engyaha’ aptomha maalha pooc taata engac. Angyaha lhcaa ngyo’oclhooc meeme. ¡Elelyoho eyetquec! apva’actaac apquelyaha’. Co’ eeca’ eyepma’. Apneec co’ eeyaha’ payhoo Quenekha-Pa’at.

engyamaanong   a’soc acvesey’ (quel.). saliva. nengellhengaanemseeycaoc: eymaanong; aymaanong; apyamaanong; engyamaanong; apquelyamaanong Engyamaanong actomha acteyapma engva’lhoc ayenyem’a yengmen. Casepquenam’ohoc aymaanong semheng cootac actom. Paej nengelpatseeycam’ engyamaanong congne tengma engac, catneclhac nengmasqueem. Caymaalhqueec calhec alan’o engyamaanong yo’yaam’ cootaalhcac nengmasqueem engac. Acna’sapaamcooc lhaac eymaanong aptava lhapcooc soolyaatectama alyevey’ haavoc, paej cvesey’ heyamcoc.

engyamlooc   a’soc acvesey’ (quel.). nengellhengaanemseeycaoc: eyamlooc; ayamlooc; apyamlooc; engyamlooc; apquelyamlooc Engyamlooc acvesey’ alyepetcay’ enga’ta’aoc ayengmenec, taan catneclha ngcaaven. Mooc nengeltemeem savaaya-pye’. Eeven, elec naapa’at, alac apyamlooc.

engyapco’   a’soc acvesey’ (quen.). tío. nengellhengaanemseeycaoc: eyapco’; angyapco’; apyapco’; engyapco’; apquelyapco’; apquelyapco’o Engyapco’ aptomha meeme engac angyepma’ nahan angyaalheng’. Nooc nahan nengeltemeem engyapco’ seema’ engac angyepma’ nahan angyaalheng’. Nooc nahan nengeltemeem engyapco’ meeme engac angyaap apepma’ nahan apyaalheng’. Mooc nempayvaam eeca cooco’ engac. Angyapco’ angcooc naat yaaya Sevhen-Apya’yeem. ¡Eeven, ey’ooclhoho pyapco’! apva’actaa’. Apnam’ co’ elyapco’o payhoo Matna-Maaleng.

engye’   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • excremento, tripa. nengellhengaanemseeycaoc: eeye’; aaye’; apye’; engye’; ay’eoc/aaya’aoc; apya’aoc Engye’ acyetna congne’ engva’lhoc actemessaeclha’ aanec nentom. Paej nengco’ angvet’ac engye’ engangco’, eeca vaetque aaye’ nahan yaatepomaap apye’. Engvanquec antooc vaetque aaye’ ayenyem’a a’soc-navhac nentooscama; ¡sej antooc vaetca ’ye’!

2 •  Engye’ acvesey’ nahan nengya’anma acteyapma aanec actomha ya’a. Enlhet nahan semheng actomha camaases engye’, vaetque eeca’ nahan noolheng actomha acmaselhte camaases aaye’ ayenyem’a vaamlha pa’at actoycaoc. Enlhet apye’, mongvanquehec angmom’ ayenyem’a sam. Eeca vaetca ’ye’, engvanquec angmom’ yo’yaam’ angacnaam’ tengma, nataamen catvacsehec saat yengmen acmaamay’ yaatephaymaca’aoc. Tata’ aaye’ actomha ayectengquescama nenganma, nooc nahan vaetca ’ye’. Capallam’ohoc aaye nseca’ actepa nlhoho’ am’aoc. Caymaalhqueec maata’ angmeetemsec alhangcoc engye’ yo’yaam’ angya’anvaclha’. Moopey’aac naat aaya’aoc yahan nalhma’.

3 •  Angvetohoc yengmen aaye’ acyetnama cooneng angco’ nahan neeten yengmen. Nataamen camaases catnehec as yengmen. Quelan’aac nahan maata’a ca’ aaye’ moopelyo va’lhoc. Paej caatsooc angna’sapohoc as ca’ aaye’ ayenyem’a actahapma. Mooc nengeltemeem ca’ aaye’ ca’a vangqueyaam’ ac.

4 •  Yaatepoma’-pye’ nengeltemeem apye lhangcoc mocna’tamaeclha’ aapetec aanec aclhaalhma seevay. ¡Sejjj antooc as yaatepoma’-pye’! ¡Taa! hemees saat yaatepoma’-pye’, lhaa ptomha nseca’ apcanya pyaap.

engyelhvaala’   a’soc acvesey’ (quel.). moco. nengellhengaanemseeycaoc: eyelhvaala’; ayelhvaala’; apyelhvaala’; engyelhvaala’; apquelyelhvaala’; apquelyelhvaala’a Engyelhvaala’ actomha acvesey’ angcooc acteyapma engvaahec ayengmenec. Henga’hec naapnaclhama, taan calaanac engvaahec engyelhvaala’. Avanquec naapnaclhama casepquensec engyelhvaala’ engvaahe’oc, nataamen angyenyooc engyelhvaala’, mooc’alhma’a nengmaycam’ apaava. Eyatheescasquec eyelhvaala’.

engyemes   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • sudor, sabor. nengellhengaanemseeycaoc: eymes; aymes; apyemes; engyemes; apquelyemes Engyemes actomha engyempehec ayengmenec actomha actepquescama cmaahat nahan nentamhaycam’. Melhneec angcooc engyempehec, taan capalleclhac engyemes. Quelyeesooc lhaac apquelyemes enlhet apquelvatneeycaoc nalhma’. Yetneec nahan aymes congnengma’a.

2 •  Yetneec nahan aymes acnoo nac queltelhneeycaoc apmopses nahan socmaatse. Atsec antekhaanec apyemes vomtep apelhnamoc. Masqueec aymes ca’a, aahac antamhaclha’.

engyemnaanec   a’soc acvesey’ (quen.). joven, soltero. nengellhengaanemseeycaoc: eyemnaanec; apyemnaanec; engyemnaanec; apquelyemnaanec Apyemnaanec aptomha enlhet apquetcoc mepque aptaava’. Apyemnaanec apquetcoc naat molteem nanooc taava-lhangcoc. Apyemnaanec naat aptamhaclhac pocya’am’. Quelveenaam’ eylaa kham quelyemnaanec aamay. Lha’alhta’a lhcaa pquelveeneeycam’ apquelyemnaanec valay nepeyaam’.

engyempehec   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • pelo. nengellhengaanemseeycaoc: eyempehec; ayempehec; apyempehec; engyempehec; apyempe’oc Engyempehec acvesey’ acyetna neeten nengyav’aclhoho. Avanquec catvacsec engyempehec acvesey’ vayqueem, vaamlhe eeca’ engyempohoo’. Paej cata’melooc cayemsec engyempehec alyepvay’aclha’, catnengvomho’. Aclequec lhaac ayempehec nemesma apvesey’ maayet. Neptaana cnaat apyempehec apquelpacanma quenmecpeyem. Va, pa’ aleecsec soolyaatectama yempehec. Aclequec lhaac meemong ayempe’oc yo’yaam’ apatmoc Lhaapangcalvoc. Alcacteec lhaac yaamet, vaamlha’ ayempohoo’ yo’yaam’ angvahanec apvesey’ pocya’am’. Elec ayempehec meemong-anye’ acvaeclhoo ava’lhoc, paac ne sooc taata.

2 •  Acyemtalhnama eyla yempehec secleeta pac. – ¡Sopcanyaye!

3 •  Vaamlha lhnec lhaac ayempe’oc soolya’yem pac valay nac a, paej actec. Ayyyempe’oc lhaac soolya’yem pac haavoc. Mooc nengeltemeem acyav’aclha lhcaac soolya’yem pac.

4 • cuerpo.

5 •  Nooc mooc anlheenec nengmasqueem actalhnama engva’lhoc, taan antemhec: Maasqueec eyempehec, acmellaneem co’o seya’heem nengmasqueem. Sas maata’ angelmalhneessec acmasca pyempe’oc. Mooc nengeltemeem nengmasqueem aata’aoc. Cas alhta eyempehec semaana alhta ayenyem’a nengmasqueem. Caaas co’ eyempehec vooleyvol alhta stavascama. Coh eyempehec alhta’a lhcaac. Nengmasqueem eya’hac. Quey co’ eyempehec, pa’ angvelhtec taalha. Mongenatsehec sas engyempehec, enghalhnangcoc eeque nhan. Cay’acsohoc engyempehec paana’teem nentom, taan anta’meleclha’. Savheeclhooc eyempehec sectom mel’aoc paana’teem, taan sekhaalhaalhcoo.

6 •  Sej lhaac maata’ eyempehec, maalha lhcaac paac heya’hec nengmasqueem.

7 • fuerza. Poj eyla apyempehec lheep. Masqueec lhaac eyempehec ayenyem’a motoyqueclha’. Paej lheep apyempehec, etav eeque quelayque actec. Taaeejj ayempehec vaetque ngquennaavo’.

8 •  Paej calhnooc eyempehec aya’anmongseclhac escuela pac seepe’ yo’yaam’ etalhneclhohoc mokham. Paej co’ eyempehec almoc yaateypeepa’. Nooya’ac eemoc, pelhcae patmoc.

engyephaayem   a’soc acvesey’ (quen.). nuero. nengellhengaanemseeycaoc: eyephayem; angyephaayem; apephaayem; engyephayem; elyephanmaec; angquelyephanmaec; apquelpephaayem; apephanmaec; apquelpephanmaec Engyephaayem aptomha engquetca ataava’ nahan entaaven’ ataava’. Acvet’ac co’ eyephaayem aphalhnangcoc, quelyamhapquec quelhvooc eyetca. Apephaayem nooque la angnac lheep. – Eehe, yetnee’. Yetneec maata’a nengeltemnascama engmooc: „Co’ eyephaayem apna nac lha“.

engyepheenem’   a’soc acvesey’ (quel./quen.). sobrino. nengellhengaanemseeycaoc: eyepheenem’; angyepheenem’; apepheenem’; engyepheenem’; elyepheenem; apquelpepheenem’ Engyepheenem’ actomha engyaalho’ ayetca nahan engyepma’ apquetca. Apneec eyepheenem’ ma’a Na’teema-Amyep. Co’o meeme, angneec angyepheenem’ nepyesecsa sevhen Lhaapangcalvoc. ¡Lheep nac, eyepheenem’! lhaa ptomhac Aalha’va’ay’. Eyepheenem’ ahangcooc lheep, lhaa ptomhac mayca’a.

engyephelhaaye’   a’soc acvesey’ (quen.). cuñado. nengellhengaanemseeycaoc: eyephelhaaye’; angyephelhaaye’; engyephelhaaye’; angquelyephelhaaye’; angquelyephelhay’a/angquelyephelhay’aec Quelvaana’ angyephelhaaye’ aptomha angyaalho’ ataava’ nahan angyaalheng’ ataava’. Nooc nahan nengeltemeem quelvaana’ angyephelhaaye’ ataava pepma’ nahan apyaalheng’. Yetneec quelhvooc quelvaana’ angyephelhaaye’, quelhvooc angquelyamhaapac angyaalho’.

engyepma’   a’soc acvesey’ (quen.). 1 • hermano mayor. nengellhengaanemseeycaoc: eyepma’; angyepma’; apepma’; engyepma’; elyepma’a; angquelyepma’a; apquelpepma’; apquelpepma’a Engyepma’ aptomha taata engac apquetca apvaaneeycaam apmamye’. Nooc mooc nengeltemeem haavoc engac. Taata engac apquetca aptomha engyepma’ engangco’. Apnam’ eeque nhan meltamha engelyepma’a engangco’, mooc nengeltemeem temeem engyepma’ acnoo nac haavoc engac apquetquec actomha apquectengaam apmamye’.

2 •  Nooc mooc nengeltemeem nengco’ engelyepma’ aptomha soycam’-amya’a nahan aptomha nanooc aplavsammaap congne yengmen.

engyepyaamong   a’soc acvesey’ (quel.). suegra. nengellhengaanemseeycaoc: eyepyaamong; angyepyaamong; apepyaamong; engyepyaamong; apquelpepyaamong; apquelpepyanmaec; angquelyepyaamong Engyepyaamong acvesey’ entaava’ angquen’, nooc nahan entaava’ angyaama’ lhoyquela entaava’ apyaama’. ¿Lha’ acya’sa apepyaamong? – ¿Seema’? Peheya lhcaa ntengya’ac. Calmeyoom’ohoc nec lhaa pepyaamong enlhet nac a.

engyepyaata’   a’soc acvesey’ (quen.). suegro. nengellhengaanemseeycaoc: eyepyaata’; angyepyaata’; apepyaata’; engyepyaata’; apquelpepyaata’; apquelpepyaata’a/apquelpepyaat’a; angquelyepyaata’a Engyepyaata’ apvesey’ entaava’ angyaap lhoyquela entaava’ apyaap. Nooc nahan entaava’ angyaata’ lhoyquela entaava’ apyaata’. Sas alhta apcanma yaateypeepa pac eyepyaata’. Mooc nengeltemeem seta’.

engyepya’ay’   a’soc acvesey’ (quen.). cuñado. nengellhengaanemseeycaoc: eyepya’ay’; apepya’ay’; engyepya’ay’; elyepyahaec; apquelpepya’ay’; apquelpepyahaec Enlhet apepya’ay’ aptomha apyaalho’ ataava’ nahan apyaalheng’ ataava’. Nooc nahan nengeltemeem enlhet apepya’ay’ aptaava’ angyepma’ nahan angyaalheng’ angquennaavo’. Lhaapangcalvoc ne’ elhta quelhvooc aptamhaycam’ eyepya’ay’. Mooc nengeltemeem haoc’ay’.

engyespoc   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • cuello, garganta. nengellhengaanemseeycaoc: eyespoc; ayespoc; apyespoc; engyespoc; apyespa’aoc; apquelyespa’aoc Yetneec acyetnamaclha’ angcooc engyespoc payhoo cooneng engmaalhempenaoc yo’yaam’ camamcoc empa’tec. Cas eyespoc ayetsac’a, netnooc lhaac secteyanmeeycaoc. Eeven, ¿paej lho lhquep eya’paasac yengmen? Halh apyespoc lheep. Vangcoo pyespoc lhaapen. Eyangcaanseclhoho pyespoc etyenec ta’va’. Lha’moo eyla pecman ayespoc semheng, nalhma halhca la anteyaasaam’. Cas eyespoc ayenyem’a seya’heem naapnaclhama. Taej eyespoc, paej alhta avaanac amnaecmacsec.

2 •  Engyespovhac nengeltemeem acmaycamcolha’ engyespoc nahan empa’tec.

3 •  ¿Lha’ ayespa’aoc aa ye almenaecmasa nac raatyo a? – Aa ye, coo Lhaapangcalvoc ayespa’aoc. Paej lhaac seclhooc ayecpelcac lheep ayenyem’a halh alhma’. Vaamlha pyespoc acyecpelcoo’. Sas apyespoc emnaecmacsec seta’ alyavhaycaoc. Acyevey’ catnohoc engyespoc senga’ha nlhoho naapnaclhama. Angvetohoc maata’a enlhet acyevey’ pyespoc nahan atquetse pyespoc.

engyetsecsec   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • coronilla. nengellhengaanemseeycaoc: eyetsecsec; ayetsecsec; apyetsecsec; engyetsecsec; apyetsecsa’aoc; apquelyetsecsa’aoc Engyetsecsec acvesey’ angcooc neeten empa’tec. Nooc mooc acyetna tengma apyetsecsec. Paej cata’melooc catyeengvac yaamet engyetsecsec, catlhengsec angetsapoho’.

2 •  Nooc mooc anlheenec acnem’ acva’a nlhoho’ engyetsecsoo’, taan antemhec acvesey’ yetsecsooc-nem’.

engyettec   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • ano, culo. nengellhengaanemseeycaoc: eyettec; ayettec; apyettec; engyettec; apyetta’aoc Engyettec actamha acteyapvaeclhelha’ engye’. Antavhoc cayaava actec, taan caya’moc engyettec. Meec nec lhaac ayatsamco apyettec seca’ acya’moom. Yettevhac caanson ’pac enlhet nac a, paej laalha’ emaycam’ sento pac. ¡Eeven, yaapa’ham’ eya’paas yengmen! Casaclhoo pyettec, eetaangvac la mayca’a, lhaa ntamhac quelvaana’ acpekheesamca’ ayetca. Apyettec lhaa cyoot’ooc vaalha’ay’ secmocta’a vanteeta.

2 •  Enlhet apmopvaan amya’a angeltamhamcohoc maata’a: „Yettec as enlhet“.

3 • aguijón. Yetneec ayettec a’soc yo’yaam’ hengmoctac acnoo nac tohom, quenaavet, popom, yaamyavheene’ nahan mooc. Cas apyettec hengmoctac yaamyavheene’.

engyoc   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • pierna, muslo. nengellhengaanemseeycaoc: eyvoc; ayvoc; apyoc; engyoc; engyaaya’aoc Engyoc actomha acvesey’ angcooc acyetna nengyav’aclhoho neeten entapnec. Yetneec acyevey’ aapetec engyoc, paej calhnooc mooc nengyav’aclhoho. Noo eeca noolheng, popyet nahan vaetque. Acyevey’ aapetec ayvoc vaetque, cooneng eeca’ actong. Nooc nahan enlhet apyoc actomha acyevey’, cooneng eeca’ engectong. Tecyevquec maata’a tata’a, nataamen aptomhac seca’a: „Mee, co’o saat sectom ayvoc“. Acpasmeec alhta nengenyahasquescama secleeta, nataamen secvaclho seyeenooclha’ altomha cas eyaaya’aoc acvaeclhoo epaaha’aoc. Henaalhques soolyaatectama acyelhna, quelvangcooc lhee pyaaya’aoc. Acvet’aac lhaac quelvaana’a caanson ayaaya’aoc. Vayca eeca’, yetneec na’atque pyaaya’aoc nahan a’net apayca’aoc.

2 •  Engyovhac actomha acmaycamcolha’ engyoc. Cas alhta eyvovhac ayenyem’a sectoolhnay’.

3 •  Caasooc lhaac heya’yensec semheng actalhna ava’lhoc eyaaya’aoc.

engyoholhma’   adjectivo. brujo. nengellhengaanemseeycaoc: eyoholhma’; ayoholhma’; apyoholhma’; engyoholhma’; apquelyoholhma’; apquelyoholhma’a Engyoholhma’ nengeltemeem acma nengmovaan ayenyem’a nengyelhpongveyaam’. Apvanquec naat engyavnec pooc enlhet apquetca apyoholhma’. A’soc ayoholhma’ eeca’ ayenyem’a yaavey. Eeca’ ’so ayenyem’a apmaycamca’a enlhet nanoo’. Yetneec naat apquelay’o enlhet quelvaana’ alyoholhma’a. Ayoholhma’ as quelvaana’a nac hay’. Quelyepcoonacpec naat apquelyoholhma’a acma apmopvaan.

engyoocsee’   adjectivo. nengellhengaanemseeycaoc: eyoocsee’; ayoocsee’; apyoocsee’; engyoocsee’; apyoocsa’a; apquelyoocsa’a Apyoocsee’ nengeltemeem enlhet ayetsepma apquetca. Ayoocseec quelhvooc quelvaana’a nac a. Aplha’moo nyekhe’ enlhet apquelyoocsa’a nengaoclha’. Alyoocsa’a antamhac a’net nac hay’. Enlhet actomha acsovhommalhcoo aletsepma apquetquec apvesey’ yoocsee pangco’ nahan yoocsee’ angcooc quelvaana’a. Enlhet naat apvesey’ nanooc Yoocsee-Lvaata’, Yoocsee-Lhaptaana nahan Yoocsee-Pvaanyam’. Misionero cnaat apvesey’ Yoocse-Pquetcoc.

escuela   a’soc acvesey’ (quel.). escuela. Escuela acvesey’ acyetnamaclha nengeltaalhoseeycamquelha’, nengelyepsetmaclha vaetca’hac nahan nengya’sengvaycamlha yav’aclhoho a’soc acteemaclha nentamhaycam’. Escuela actomha acvesey’ angcooc mongvetay’, lha’moo eeca tengma angca’aoc. Apnam’ maestro’aoc congne’ escueela yo’yaam’ ellhecmocsec alumnos. Escuela, yetneec nahan laapes, vaetca’hac, mascooscama nahan a’soc-paasyam’. Yetneec nahan sengaanamaclha’ ac escuela acnoo nac nengya’anmongquescama nahan nengelyahayqueclhoo nahan mepque nengnaeclha lhama cnem. Nempayvaam nac hay’ „escuela“ eeca’ ayenyem’a valay apayvaam. Paej co’o quelhvooc etalhnamac escuela yoonges ahac. Quelyephongvocmooc nec lhaac apquelaanaacpoo apquetcooc escuela. Mooc semaana lhnec lhaac saat coonohoc mokham escuela. Lha’mooc alteemaclha’ escuela nengnaycamca’aclha’ acnoo nac escuelita, escuela aldeana, escuela central, escuela valay, escuela ciclo básico, escuela cip nahan escuela bíblica. Alhto’ooc angcooc maata’a nengempaeclhelha nengya’ascama escuela. Atsec anlhec congne’ escuela. ¿Lha’a lhque’ epya’sa? – Escuela c’o acya’sac yo’yaam’ apa’mehetsec lengco. Paac ne’ elh nengco’o angelanac alhnangcoc escuela, tes cvesey’ ntamhaclhac mooc, lha’mooc quelhvooc seca’a.

eslaara   a’soc acvesey’ (quel.). zapatilla. Eslaara actomha teyaypehec acma nengaasepquescamaclha lhama engephehec. Ca nlhoyquela acma nengaasepquescamaclha’ acpoc engmenec. Eslaara actomha acvetammalhca’ alhnangcoc. Caasoo ngcalhohoc naayem’ ayempe’oc teyaype’oc nanoo’. Sas angca’voo eeca quelhvoo slaara, paej naat calhnooc seclhoo’. Eeca’ as nempavaam „slaara“ ayenyem’a lengco payvaam. Slaara hac pa’ atenya’, yetepquec lhaa cvaanyam’. ¡Taa! lhaa ptomhac eeven, helmees saat slaara hac.

ette   a’soc acvesey’ (quel.). Ette acvesey’ angcooc nempayvaam nanoo’. Quelhvoo eeca’ nengeltemeem ala’alhnaycaoc acyetna nalhma’ acnoo nac amyep ayetcoc. Ette actomha apqueleeyvomaclha ya’alva nahan camanyeheme angvetac yavhan.

eyla’a   nempayvaam-aatcoc. 1 •  ¿Aplhengaam eyla lhquep lha’ alhto’oo nac hay’? ¿Que eyla hoova aplheena lhcac? ¿Ca eyla apsoycam’ lhaac lheep hoova, caaleyvascama nac hay’? ¿Paej eyla lhque’ emac aapetec? – ¡Acmeec lhaac que! ¿Veenee eylaa kham eeven? ¿Lhengamque eylaa kham apyaap? Cat co’o mootaayqueclha’. ¿Juan eyla nha’ apekhaam’? – Eehe, pekhaam’ lhaac.

2 •  Lheep saat seclhaalhma amyep anyo nac hay’, ¿eyla’a? ¿Lheep lho pmac hay’? eyla’a? taa? Na’atque lhcaa pquelmac tata’a taata, ¿eyla angco’?

3 •  ¡Saaas eyla aptooscama lhquep! ¡Seeej eyla antooc yavhan apyengmenec! Sas eyla aptamhaycam’ enlhet nac aha. Quey eyla saat alhta’a nac hay’. Quelhtengyavocme eyla’a. Paac halhca la ngcamaamaa’.

4 •  Haavoc pa’ ay’ooclhoho’, va’actaa eylaa lha’ha. Nee eylaa lha’ seema’, paac co’ altahanam’. Apmee eylaa lha’a pelhmoc seta’, ¡yekhe mongcaalhenvaclha’! Apmee eylaa lha’a nhan taata pelhmoc, paej nengco’o pelhmoc. Paa eylaa lha’ avatac talhnaam’, tamha nac eva’lhoc. Savhaalhqueec lhaac ca’ almaasen. Paej eylaa lha’ ’ha, almaasen ’yetcoc nac a. La’onse eylaa lha’ antamhac, ho’sa’ apquelta’haclho alumnos. ¿Paa eylaa lha’ evatac haavoc talhnaam’? Co lhcaac la ptomha?