L - l
la’ yaamnempayvaam-aatcoc. Nempayvaam „la’“ actamha nengmaycam’ yo’yaam’ anlheenec oora. Eeca’ as nempayvaam „la’“ ayenyem’a valay apayvaam: ¿Lha’ oora apva’actamo ye? – La tres lhaac. La seis alhto’ooc nec lhaac paa lhong seta’. Ayempaclheec lhaac la’ uno angco’, pekhaasquec vesey’ asaoc manten ’hac. La dos lhaa plheena vatac taata. La’ once alhta’a nengelhpa’na moya’naeclha talhnaam’ alhta. La singco ctalhnaam’ lhaa yanyalhca’ angvahaneclha’.
la’a yaamnempayvaam-aatcoc. 1 • Co’o la secyo’oyqueclha maata’a metecteng alhta’a ye. Nengco’o la maata’ ye, queletsepmeec maata’a nengeneeycaoc samanya. Taata la’ apquelyataam maata’a lhapcooc ca’a ye. Nengco’o la maata’a mepque soolya’yem engangca’aoc que. Co’o la domingo ye, quelyemna’teem ne’ elhta saat nengelenmelhma peloota. Co’o la maata’a seyanyommalhca’ alhong lhapcooc que. Seca’a la paa lyeplha’acpoc que. Co’o la ayenta secleeta hac que. Co’o la apaysemaclho lamengco hac que. Cats, co’o lhcaac laa ye. Acvena’teem acvesey’ eya’hac am’aoc. Sekhanma lhcac laa ye, quelmetque’. Mayca’a hac engquenyem’ac alva’a. Soolya’yem hac lhaac laa ye. Evatneeclhooc valay-pcaatec secmaam. Sectom lhaa nyekhe stengyay’. Nengco’o laa ye. Quetsepquec saat nengeneeycaoc peheya’ apteyacmo peyaam’. Peheya hac alh laa ye. Quelmetquec aava’ mocvatneeycaoc taalha. Nengelquenamteem lhaac laa ye. Vangquepque’. Mooc nengeltemeem quelengyahavoo cvangquepa nengelquenamteem.
2 • Callantepa anla seca’ ye, paa nyekhe’ atyenec congne’. Melhna anla haoc’ay’ que, paa nyekhe’ ascaacsec aapetec. Caasa anla’ acmaamec’a ye. Catlaamcoo anla’ ascoc que.
3 • Nempayvaam nac hay’ „la’a“ actomha angcoc nempaayeescamoo engmooc nahan Tyos. Mopses la’ antooc ha samanya. Acmavsay’ la’ engyempehec ha tayneng. Teme la’ metyapma Yohoonque apvesque’, acnoo la ngcalvac nentom, naat apqueltomhac enlhet. Teme la’ apna Tyos nengyesecsa, acnoo la hengelmeyvoc naysecsa acyemtalhnama. Mopvaan la cnec lheep, pelhcaec catyapoc apcanma, nooya’ac co’o. Que elyoho, taa, selaaney’ lhaac. – Mopppvaan la’a.
la’a nempayvaam-aatcoc. 1 • Nec, quenamteec soolyaatectama seca’a, etyamoc la’a. Quel-hayvocmec mayca’a tengma nac a, aclommm angcooc semheng, cataclhec la’a. Lhaa peyvooc eeven a, cataclhec la semheng. Savhaalhqueec lhaac soolya’yem, maec la henga’hec engmamye’. Paa ngcamaamaa’, eyeesec la yaateypeepa’. Lhaa ngmeyaclhac sa’coc a, taalha saat la nghaalac.
2 • ¿Soc la enlhet apva’actamo nac aa ye? ¿Soc la semheng ac hooye? ¿Co lhcaac la cpayhoo ngcaytehec caaya? ¿Vet’aa nlho lhquep enlhet nac a? – ¿Co la m’a? ¿So’ alh la cvesey’ aa ye, seentakha’? ¿So’ alh nahan la sma ye? elvangcacme nac. ¿La aplheena ’ye? ¡Ey’ammoho!
3 • Apva’actaa nlho la pyaap, ¡ey’aoclhoho! ¿Lha’angcoo nlho hay’? – Lha’angcoo nlho la lha.
4 • ¿Sas lho’ ’moc hay’? – Sas halhca la’a. ¿Lhengamque nlho nhan eeven apyaap? – Halhca’ alh nahan la m’a.
5 • Lheya nooque la angva’acta’. – Quee eehe.
6 • ¿Va’actaa nlho seta’ aptengyay’ yavhan? – Va’actaac la nyekhe’, paej eeca yavhan.
7 • Yepcaanecmoo nyec la’a, lha’angcoo eeca’ astava asaado.
8 • ¿Va’actaa nlho taata? – Yec la apva’actamo a.
9 • ¿Lha’ acnamco teyaypehec apac? – Lhaac aa ye, cooneng apyetnamaclha’. – Paej naec la ’ha. Canyacpec lhaac elanam’ enlhet lhama tengma, taan aplheenacpo haavoc. Taan co’o sectomha seclheena: „Eeque nhan la plhengaam lha“.
10 • ¿Lha’ alhehe’? – Nooclhe la nentahaneem lha.
11 • ¿Paa nlho’ amoc vaamlha’ aapetec, lhoyquela nhan pa’at-actec?
12 • Quey eyla cnem’ nac hay’.
laalha’a nempayvaam-aatcoc. 1 • Cataatsam’ laalha’ eequey eyempehec apteyacmo peyaam’. Paej laalha’a ngcataatsam’ camaamaa’. Paej laalha’ angva’hac vaalha’ay’, aalhtoo cteyaasaam’. Paej laalha’ hetyensac sekhaalhenmoo raatyo alhta’a lhcac. Paej laalha’ ayepcanacmoc, so nyekhe pna’atque vaalha’ay’.
2 • Tooc pa’ aya’anvaclha’, patyepque nooc laalha’ ya’a-lhangcoc, acyav’aclha cvesey’ ngmaamec’ac.
3 • Nensayquentamo laalha’ na’sa, lhaa ntamhac meeme seltemnamca’a seyaapahasa seclhoy’ pan. Mee, heyemyeesques saat caanson ’hac. – Nengyemyescama laalha’ engangco’, ta’ actamha yaaya seyemna’amcoo.
4 • ¿Lha’ actamha ’ye, tengma nac a? – Laalha’ actamha ye. ¿Lha’ acvesey’ acvoho nac aa ye? – Laalha’ ye. ¿Co lhcaac lha’ apvaam’ apquelnapa apyaap vaalha’ay’? – Laalha’ apvaam’, paej co’ alan’oo’. ¿Lha’ acpayhoo tengma pac Juan? – Co laalha’ acpayhoo. ¿Lha’ apya’sa seta’? – Co laalha’ apya’sa. ¿Lha’ saat caltemnam’ehec talhnaam’ que? – Soc saat laalha’ ye. ¿So’ ’lhtee lha’ acmeescama secleeta pac seta ye? – So’ olh laalha’ ye.
5 • Naat laalha’ ayenyemay’a taalha pac enlhet nanoo’. ¿Laalha’ apvetay’a lhquep Lhaapangcalvoc que? paa ya ltemnam’? ¿Soc laalha’ secleeta ac hooye? – Laalha’ ye. ¿So’ olh laalha’ acmenyelhma vaetque ye? ¿Laalha’ apquenehec volsa? Ya’, pa’ apquene’ ’sa hay’. ¿Co’ alh laalha’ acpayhoo yaamelquet apac enlhet? ¿Co cnaat laalha’ apquelenyemay’a enlhet nanoo’? ¿Co lhcaac laalha’ acpayhoo apvet’aclha nemesma eeven? – Laalha’ acpayhoo, eeven eeca’. ¿Co’ alh laalha’ acpayhoo apquenaclha peheya seta’? – Laalha’ acpayhoo. ¿Saat laalha’a ngcapasmehec lheep que? – Saat laalha’ ye.
la’alhnascama-engva’ a’soc acvesey’ (quel.). peine. Yetneec la’alhnascama-engva’ ahac yo’yaam’ ala’alhnacsec eeva’. Mooc nengeltemeem yetneec vaetque-ngquepeetec ahac. Eeca’ ’so actomha alhnangcoc acvesey’. Acvaanyam’ angcoo eeca’ actomha acvesey’ naayem’-aava’.
laamosay’a a’soc acvesey’ (quel.). para mañana. Nanooc amya’a hay’, laamosay’a. Alhnangcoc amya’ eeca’ actomha nengaayemsommalhca’ nahan sec’aaseclha’ engac. Laamosay’a engac saat antemhec lha, aapetec.
laaney’o-ntaalhamaavo’ a’soc acvesey’ (quel.). espejo. Laaney’o-ntaalhamaavo’ actomha a’soc alaanammalhca’ acmovaan cootac nengaa’at. Canlhoyquela yo’yaam’ angvetac nengaa’at maalha alaancamcoo nentaalhamaavo nengaa’at. Sas maata’ angmoc laaney’o-ntaalhamaavo’ yo’yaam’ angelaanohoc maata’a seclha yetsay’. Alan’ooc lhaac laaney’o-ntaalhamaavo naaha’at, taan secvet’a acyepetcay’ queso aava’-ahatong payhoo evaahec.
laaney’oo-cnem’ a’soc acvesey’ (quel.). reloj. Laaney’oo-cnem’ acvesey’ a’soc alaanemmalhca’ alaancamcoo cnem’ alyeeyhaam ayetcooc yo’yaam’ calhnecsohoc acteyapma acnem’, yetsecsooc-nem’, talhnacmoo nahan alhta’a. Ayeenmoo eequee kham ayetsay’. La syete nengempaeclhelha’, la’onse eeca nengnaeclhelha’, la dos nengempaeclhelha mokham acvaeclhoo la seis. Eeca’ ’so ctomha sengeltemnaascamcoo laaney’oo-cnem’. Mooc nengeltemeem eeca tejtej. Yetneec laaney’oo-cnem’ mepque actec nahan acma actec. Avanquec mooc laaney’oo-cnem’ capa’ayveclha’ amamye yetsay’ yo’yaam’ anlhaatekha’. ¿Lha’ acva’ actamha laaney’oo-cnem’? – Laa tres lhaa ntamhac, nengyamaclha ca’a.
laapang a’soc acvesey’ (quel.). Quenmeec laapang nalhma’, eeca’ actomha acma acyelhna nahan acma am’aoc. Almopoy’ eeca’ elhnamoc. Sej antooc acyelhna laapang, quelvocmooc aysecsec nahan acmopoy’, alpaasyam’ eeca’ actec. Yetneec actengaoc alvena’teem, eeca’ camovaan catnamom’ angco’, vaamlha’ yaamet alteyanmeeycaoc. Aptom pac naat enlhet as laapang vaeclhoo cnem’ nac hay’. Eeca’ as acvesey’ laapang angco’. Mooc eeca’ acvesey’ laapang acmasca, alya’vateem actengaoc hay’. Mooc angcooc laapang acvesey’ moopaahap, acpet nahan ya’mehe’.
laapang-ascoc a’soc acvesey’ (quel.). Laapang-ascoc acvesey’ angves, eeca haave’ angves angco’.
laapes a’soc acvesey’ (quel.). lápiz. Laapes actomha yo’yaam’ angmom’ nentaalhoseeycaoc. Yetneec laapes angco’ acyeplom mascooscama ac. Yetneec nahan laapes acma yengmenec, mooc laapes nahan nengmovaan angyatmeclha yengmenec. Apquetqueetsec eeca’ apquelmaycam’ laapes alpalhquemmalhca’ altaalhamaavo’. Eeca’ as nempayvaam „laapes“ ayenyem’a valay apayvaam.
laava a’soc acvesey’ (quel.). clavo. Laava nengmaycam’ nentecpaycaoc yo’yaam’ camamcoc mooc yaamet-nekha’. Laava actomha molaaney’ acma apcaatec nahan ahamtec ayenyem’a taava’pac. Yetneec alteemaclha laava acnoo nac alyevey’ alvena’teem nahan alya’vateem. Yetneec nahan laava tqueetsec angco’ yo’yaam’ angmom’ nentecpaycaoc teyaype’oc. Yetneec nahan yamlaava acnoo nac almaycamcolha vaetca’hac, eeca’ actomha alpayheem apcatcoc. Nempayvaam „laava“ eeca’ actomha nengelya’anmongaam ayenyem’a valay apayvaam. ¿Savhommalhque nlho laava pac alvena’teem alhta?
laaja a’soc acvesey’ (quel.). leña cortada. Laaja ayenyem’a lengco payvaam, enlhet apqueltemeem alhpongha molya’temenaeclha’. Calmalhcohoc laaja engac ampatmamcoc apquelaanemmacpelha pan. Laaja lhnec lhaa pquelengcac taata nalhma’. Vocmec ne’ elhta tyes meetro laaja pac haavoc, ma pyempehec que nhan ma’a. Eeca’ as nempayvaam „laaja“ ayenyem’a ruso payvaam.
lamengco a’soc acvesey’ (quel.). 1 • domingo. Lamengco acvesey’ acnem’ nengnaeclha’ yo’yaam’ angellavsec nengyampay’. As nempayvaam „lamengco“ ayenyem’a valay apayvaam, anlhenganmaeclhee eeca’ actamhaeclho enlhet apayvaam. Lamengco eyla sec’aaseclha’. Quelhvooc lamengco lhne’ elhta saat angvetac caaya. Mooc lamengco saat ay’acsec Peesempo’o yo’yaam’ altemnacsec taasec-amya’a. A’net lamengco mev’aecta tengma hac sectemeeme emooc Seepe-Navidad. Metengyehec caanson ’pac enlhet nac a yo’yaam’ etalhneclhac lamengco.
2 • Yetneec nahan yaamlamengco yo’yaam’ angneclhac naalhet acnem’ acnoo nac enlhet acnem’ pac nahan valay lamengco pac.
3 • ropa para domingo. Lamengco hac pa’ atnehec caanson nac hay’, sas apangcooc vesey’. Pooc eeca saat atnehec travajo hac.
lamengco-cyevey’ a’soc acvesey’ (quel.). navidad. Lamengco-cyevey’ eeca nengeltemeem apteyaycamlha sengmasma. Lamengco-cyevey’ actomha caaya pyevey’. Angcoc angcooc nengmeescamaclha’ a’soc engmooc as caaya lamengco-cyevey’.
lamom a’soc acvesey’ (quel.). 1 • perla, collar. Lamom acvesey’ a’soc alaanammalhca’ alpalhquemmalhca’ altaalhamaavo’ yo’yaam’ angaasepsec engyespoc lhoyquela engmec. Momaatec naat acvesey’ lamom ’pac enlhet nanoo’. Enlhet nanooc lamom ’pac eeca molaaney’ ayenyem’a ’soc-navhac am’aoc acnoo nac meyva, pomaap nahan yamta’ acyelhna acnoo nac pomaapen’ apyelhna nahan yamta’ ayetsecsa’aoc. Yetneec alteemaclha’ altaalhamaavo lamom ac seema’ acnoo nac alpaasyam’, alyelhvaseem, almopoy’ nahan al-haana’teem. Acmeec lhaac secleeta lamom ac yo’yaam’ alatsec mooyamta’-ayetcooc ac. Almeec lhaac lamom, nataamen selatsamco yamyaateypeepa’ yo’yaam’ angvaasepsec eyespoc. Evanquec co’ angvaecmacsec yaatepeyem as lamom. Ayenyooc saat selaaney’ lamom apya’anmongaeclha sectalhnama, sas angcooc vesey’. Nengmaam saat lamom ’hac. – ¿Engmec ya’e? – Haave’, engyespoc.
2 • clavícula. Lamom nahan nengeltemeem alhcapoc engneenyec.
lanaep a’soc acvesey’ (quen.). Lanaep aptomha a’soc-navhac, nooc pooc popyet, eeca’ aptomha apyevey’ pangco’, apquetquetsec eeca popyet. Yetneec alvena’teem apquepet’aoc as lanaep altomha alnayheem
lap adjectivo-ngyaalheng’. rápido. Lap nengeltemeem pat, eeca’ actomha acvaanyam’ nempayvaam. Lap aplhengaam valay nac lha. ¡Sepee’, lap etne! Alhnangcoc eeca’ ¡Sepee’, pat etne!
latquescama-enghaycoc a’soc acvesey’ (quel.). pendiente. Latquescama-enghaycoc acvesey’ a’soc alaanammalhca payhoo nepeyaam’ yo’yaam’ angelatsec enghayca’aoc alyangcalheem. Nanooc nempayvaam eeca’ nengelcamneeheey’. Quelhvoo eeca’ nengmaycam’ nempayvaam naamosay ayenyem’a guaraní apayvaam. Latquescama-enghaycoc eeca’ actomha quelvaana’ angca’aoc. Quelvaana’a, yetneec maata almaycam’ latquescama-hayca’aoc ayenyem’a alyangcalhcatma, yo’yaam’ cata’mel-hoc naa’at. Nooc nahan apquelennaava’ apquelvaanyam’ nanoo’. Sa’coc, latquescama-enghaycoc ac lhaa lmac.
latquescama-engyaaya’aoc a’soc acvesey’ (quen.). pantalón. Caanson aptomha apvesey’ latquescama-engyaaya’aoc acnoo nac caanson apquelpeyvomoo nahan caanson alyevey’ engyaaya’aoc, vaamlha noolheng apcapoc apmaycam’. Acvaanyam’ eeca’ as nempayvaam nac hay’. ¿Aphalhnangcoc lho lhquep latquescama-engyaaya’aoc apac?
latse’he’ a’soc acvesey’ (quel.). maíz. Latse’he’ actomha nenganma nentom acyelhna. Mooc nempayvaam eeca’ se’he’. Yetneec alteemaclha latse’he’ alvena’teem nahan atqueetsec. Mooc latse’he maata’ acmoo mooc actec alyaatectama, mooc latse’he eeca’ alpalhquemmalhca’ altaalhamaavo’ actec alvesey’ se’he etcooc.
Lajcat apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Lajcat acvesey’ lhama pcaoclha taap Peetempoc. Aplha’mooc quelhvooc sevhen as apcaoclha Lajcat. Apnam’ nahan lengco phalhnangca’aoc. Talhnooc anteyesam’ as Lajcat, congnooc vesey’ naysecsa. Eeca’ as nempayvaam nac „Lajcat“ hay’ ayenyem’a sevhen apayvaam.
la’onse a’soc acvesey’ (quel.). 1 • mediodía. Taap maata’ apmaycam’ enlhet nempayvaam nac hay’ „la’onse“. As nempayvaam „la’onse“ ayenyem’a valay apayvaam, nengco’ eeca nengelteem yetsecsooc-nem’. ¿La’onse nlho ntamhac? Angelneclhac saat. Mongvanquehec angyeyheclhohoc raatyo engac la’onse, apteyanmaclha cvesey’ maata’a seta’. ¿Etyenho nlho lhquep la’onse? – Nenteyanmaclha nac maata’a la’onse ye. Apvanquec apvesque’ eya’anmongsec nengyeecahasa nac nentamhaycam’ la’onse a.
2 • Atsoom’ohoc saat la’onse hac. Mooc nengeltemeem atsoom’ohoc saat sectoyqueclha yetsecsooc-nem’.
3 • a las once horas. La’ onse angcooc saat avata’, haave saat la’ onse y medio.
leclamaclha’-engmeoc a’soc acvesey’ (quel.). lavamanos. Leclamaclha’-engmeoc actomha acvesey’ angco’ a’soc alaanammalhca’ yo’yaam’ angyatmoc yengmen, nataamen anglecoc engmeoc. Pa’lheec leclamaclha’-engmeoc engac, yaasec yengmen quenyemay’ac, mooc saate eeca’ atengyeclha’.
leclama-engma’aoc a’soc acvesey’ (quen.). dentista. Yetneec apvesey’ pangcooc enlhet leclama-engma’aoc apna payhoo paana’teem-lhangcoc yo’yaam ellecoc engma’aoc apaoc nahan sengelaaneesquescama empa’pehec.
leclama-m’aoc a’soc acvesey’ (quel.). pinza. Leclama-m’aoc actomha acvesey’ angco’ a’soc alaanammalhca’ ayenyem’a taava’pac ayelhyavay’ maalha yapte’ epma’aoc, eeca’ yo’yaam’ anglecoc am’aoc ayenyem’a avanquec camamcoc hay’. Apcaasennaam’ maata’ enlhet hay’, leclama-m’aoc, apcapteeycam’ aava-paatong.
leclec a’soc acvesey’ (quen.). Leclec apvesey’ anaata. Caasooc elhohoc ma’a meepop, eeca’ aptomha anaata. Apvanquec hentavacsec leclec acnoo nac nengya’anma nahan mooc nengmasqueem. Mooseec nec hengya’ancahac leclec, nengmasqueem hentemessec. Mengyacsehec leclec etyesam’ alhta’a tengma pva’lhoc. Emam’ohoc ne’ elhta enlhet apyoholhma’ as leclec yo’yaam’ engyaasennaam’.
lenteeno a’soc acvesey’ (quel.). linterna. Lenteeno actomha nentootseeycam’o acma actec yo’yaam’ antootsam’ alhta’a. Mongvanquehec anteyesam’ alhta’a mepque lenteeno, antaammohoc nemesma. Eeca’ yetneec a’net alteemaclha lenteeno, na’atque’ actec nahan a’net actec. Eeca’ as nempayvaam „lenteeno“ ayenyem’a valay apayvaam. ¿Lenteeno a’tec apac lho lhque’ engnac? Metquec lhaac co’o lenteeno hac a’tec.
lengco a’soc acvesey’ (quel./quen.). menonita. Apnam’ na’atque’ alteemaclha’ apquelvesey’ lengco acnoo nac lengco pangco’, yaamlengco nahan lengco-phalhnangca’aoc. Lengco pangco’ acvesey’ apcaoclha Paeclha’pe’, yaamlengco eeca’ apcaoclha’ acvesey’ Lhaapangcalvoc, lengco-phalhnangca’aoc eeca’ Peetempoc. Apnam’ coo lengco pangcooc payhoo nelhqueyha acnoo nac Paeclha’pe’, Na’teelhyeenep nahan Lhamalhtengyava’. Paac nec lhaac hepasmoc lengco hac yo’yaam’ amoc tengma. ¿Lha’ apya’ascama pyaap? – Lengco pangco’ ’lhte pya’sac. Lengco saat angelya’acsec sec’aaseclha’, nentamhaycam’ saat antengya’.
lha’ nempayvaam-aatcoc. también. Pa’ ’taaveclhac co’o lha’, ¿yetnee nlho poco? Mee, co’o lha seese. Mooc nengeltemeem co’o nhan seese. Alhpongha c’oo lha pa’ ’tengya’. Eyen’ lheep lha ca’a. Va’actaa nooque la lhque’ lha’. ¿Paa eyla ngcalhong lhaa lha’? ¿Quel-haanaoclhee nlho quellhaa lha’? Taan nengco’o lha’. ¿Paa nooque la lhquep lha y’acsec moya’naeclha’? Calquehec co’o lha’ eva’lhoc lha. Elhtakhaasaamquec lhaac co’o lha’ eeven.
lha 8cd7ae7c-9096-4b72-8c32-f68b19597fee. 1 • ese, aquí, acá. ¿Lha’ apquenehec secleeta? – Epquen’ lha, pesquesca. ¿Co lha’ apquenehec valte nac hay’? – Epquen’ lha, neeten meesa. Ta’sec saat nahan emyantac Juan lha. Nec lhaac paa ltamham’ enlhet lha, tengma pac. Avanhee lhma’ as’e, elha lha.
2 • ¿Paa nlho moc lha? ¿Lha’ angcoc lhaam que, yephescama nac lha? – Seta’. Paa nooque la lhque’ elaaneclhac lha, apquelan’oo nac lha. Ya’acmo tooc lha, hengvohoc lha’e, lhaa ptomhac taata aplheena maaneng acyelhna. Hayyy, paej co’ emeoc alyatmoc ca’a, akhaaneeclheec co’o. – Hemees lha vaampa, cahaneclha lhca’. Paej capayhooc lha, aptamhaclha nac lha, lhaa ptamhac taata apquelaanaamca’a selaaneeclho secleeta hac.
3 • Paa nac lha’ emoc secleeta hac enlhet nac lha, ho’sa’ apva’a. Paej co’ ay’aasaamcoc aplheena nac lha. ¿Ca nlho c’o lhnec lhaa stom samanya nac lha? Quenteec lhaac savov nac lha, sas emom’ mooc.
lha’a nempayvaam-aatcoc. 1 • tal vez, quizá, acaso. Sec’aaseclha saat lha’ ay’acsec almaasen acva’actamo nlho soolya’yem. Maamec’aac lhaac lhaa’ alhta’a lhcac, paej eeca’ alnaamcoc, acteenooc halhca la’a. Quelmeetooc lha’a quelvaana’a peloota, ho’sa’ acvena mooc. Lengco alhtee lha’a tengma pac hay’, enlhet eeca quelhvooc apnac. Aalhtooc alhte cvaeclhooc tengma pac, aplhengamque’ elhtee lha’a, lhaa ctomhac seyanya haavoc. Vaalha’ay’ nec lhaac lha’ aptengya’ac Taani. Quelhvooc nec lhaa plhengac. ¿Apvangquepquec lha’a taata lhnec lhaac? Co’o lhnec lhaac seclhaalhma nengya’ascama almaasen. – Apvangquepquec lha’a. Pekhay’ nec lha’ apvesey’ lha, lhaa ntamhac amya’ apnayveesacpo enlhet. Acvet’aac lhaac anaata acta’malma. Metaasec nec lha’ apvesey’.
2 • ¿Paej yaa lha’a ngcay’acmoc epasmoc apyaata’? Ta’paamque nooque la lhquep. – ¿Aplhengque yaa lha’a slhaalhma lhnec lhaac? Maec co’ eya’hac. – ¿Paej yaa lha’ etaaveeclha’? Yeetaam’ seecoc. – ¿Yaa lha’ eleecsac taama’ ac?
3 • Quey eylaa lha’ aya’pacsec yengmen. Va’actaa eylaa lha’a haoc’ay’, ay’ammoho nooho. Sej eylaa lha’a shanma, ¡va, angelyepcoonec!
4 • Soc naat lha’ enlhet apvetangvay’a pmamye Ya’alve-Saanga ye? ¿So’ alhtee lha’ araatyo ac hooye? ¿Co lhcaac lha’ apya’sa taata? Apmacpec nec lhaac enlhet. – ¿Soc lha’ enlhet que? – Soc laalha’ ye. ¿So lhne’ elhtee lha’ enlhet paa y’ammoho pvesque ye?
5 • ¿qué? Acvet’aac lhaac enlhet. – ¿Lha’ enlhet que? ¿Lha’ aa ye? lhaa ctomhac aphayva’a mayca’a. Taa, elaanoho as’e, ¿lha’ a’soc hooye? – ¿Lha’ ye? ¿Lha’ acnem’ apva’aectamo pyaap que? ¿Lha’ acnem’ acvay’a cyevey’ acmaamay’ que? ¿Lha’ poco asavsehec seta ye? ¡Elteeteclha eeca teyaypehec apac! – ¿Lha’a nteyaypehec que? Nooc mooc ¿Lha’ acteema teyaypehec? ¿Lha’a nseca’a lhaam que? – Aa ye, Juan apquetca. ¿Lha’a saat secleeta angvenamtehec que? ¿Lha’ enlhet taap apmopvaan emnaecmacsec que? ¿Lha’a secleeta ac hooye? ¿Lha’ tengma ac hooye?
6 • ¿Lha’ acmaam hooye? ¿Lha’ actamha vaanaa ye? – Nengco’ ye. ¿Lha’a saat caltemnam’ehec talhnaam’ que? Paac co’ ’lhong sec’aaseclha’. – ¿Saat lha’ etnehe plhaalhma ye? – Aa ye, haoc’ay’. ¿Lha’ aptengya’ ye? ¿Lha’ apvet’a apquenye’ectamlha ye? ¿Lha’ aptamhaeclho pyaap que? – Maestro pteemac que. ¿Lha’ apyena ye? – Ca’a. ¿ Lha’ emeesehec yenmongaam actec nac lhaam que? – Seta lhcaac pa’ ’meesec, paac nec lhaa tengyac vaalha’ay’. ¿Lha’ sas atnaham’ehec co’o ye? ¿Lha’a lhque’ epmaeclho raatyo ac que?
7 • ¿Lha’ actamha acyemsa nac que? ¿Lha’ actamha aplhenga na’ alhta ye? ¿Lha’ actamha acvena nac maata’ eeven que? Nengmasqueem lha’ angca’hac. Paej equee kham cavaanac hengeltemnacsec. ¿Lha’ actamha mev’actamo nac quelhvooc que? – Quee, lha’mooc lhaac enlhet almaasen. ¿Lha’ actamha paa na lhong que? ¿Lha’ acteema camaamay’a nac que? So nyekhe c’o stecpongama haapong. ¿Lha’ acteema actomha na clom semheng que? – Laalha’ acteema ye. – Avtep apqueltaameescama clom que.
8 • ¿Lha actamha noolheng apac que? – Nemesma halhca la ntaclhac. ¿Lha’ actamha pmenec que? – Hay, taava alhta ntoolhna’ac meemong aapac, taan ayengcoo eemnec.
9 • ¿Lha’ etnehec pilas apquelma nac que? ¿Lha’ atnehec apatmaoclhac lheep que? – Secleeta ye. ¿Lha’ aptomha apca’ha nemesma ye? Paala lhcaa ctamhac.
10 • ¿Lha’ acvesey’ que? lhaa ptomhac enlhet apqueltamhoo y’asamcoho’.
11 • ¿cómo?, ¿dónde? ¿Lha’ apvesey’ lheep? ¿Lha’ acnoo acvena’teem yaamet, noo nlho taava lhangcoc angelaana’? ¿Lha’ acnoo cyevey’ amyep apac? ¿Lha’ acnooclha’ alvena’teem yaamet-nekha’a lhnec lhaac? ¿Lha’ eeque pvesey’ a pooc?
12 • ¿Lha’ aptomha taata? paej alna’voo payvaam. ¿Lha’ acteema pva’lhoc aptamhaycamca’aclha’? – Sas. ¿Lha’ saat atnessehec cooco’ sectahanya’voo nlhoho’? – Eltemnaas que, saat nahan emyantac hay’ tengma hac.
13 • ¿Lha’ apteema apyaap? helhecmoos. – Aa ye, apyevey’ nac a. Laava c’o actengya’ac. – ¿Lha’ acteema? – Aa ye, alyevey’ nac a. ¿Lha’ apteema noolheng ’pac apquetama alhta? – Apyelhvaseem que, taan acmopoy’ naapa’at. ¿Lha’ apteema saat caaya pac? – Aa ye, nengetsavasquescama nseca’ apteyaycamlha’. ¿Lha’ apteema saat etengyehe ptalhnama?
14 • ¿Lha’ actamha apophehec acyemseem alhta? – Ta’melaeclhee’, sas quelhvoo’. ¿Lha’ actamha pectong ayenteem alhta? – Ta’melaclhee nyekhe’, cahaneng’ eequee kham cas alhta’a. ¿Lha’ actamha noolheng ’pac? ta’melaeclhee’? ¿Lha’ acteema pma tengma pac? ¿Lha’a ngcatnehec saat naysecsa nenlhengaam? ¿Lha’a ngcatnehec amom’ alyaave pa cyevey’? sas ya’e? ¿Lha’ actamha tengma pac aphalhnangcoc? ¿Sepquenque ya acmaamec’a lhcac? ¿Lha’ acteema aplhengaam? – Sas. ¿Lha’ acteema moya’naeclha lhne’ elhta? – Peenaasque’ elhta. ¿Lha’ acteema escuela lhne’ elhta? – Apquelvesey’ lhne’ elh seclhooc engquetquec que.
15 • ¿Lha’ etnehec elhong? Paej nengenamteem. ¿Lha’ atnehec apatmaoclhac lheep? Paej caalo. ¿Lha’ nenteema angenec peheya’? Actec lho ngnac? – Paej, vaamlha lhquepcoc nengenaeclha’. ¿Lha’ aptomha tengma pac apva’a lhcac peyaam’ apyevey’?
16 • ¿Lha’ apquenamteem ma’a? – Quep acyetna ’ha. Acvetaclheec lhaac lenteeno hoc. – ¿Lha’a m’a? – Aayen’ ava’lhoc lhaac. ¿Lha’ acpayhoo alcaayehe’? – Aa ye, alhnangcoc amyep. ¿Lha’ apequena veelas? Paej co’ otaaclha’ apequenaclha’. ¿Lha’ acyetna taava? Paac co’ alengcoc alhpongha. ¿Lha’ apquenyecta seta’? ¿Lha’ apya’sa seta’? ¿Lha’ acpayhoo tengma pac apyaap? ¿Lha’ apyangca savaaya lhnec lhaac? Paac co’ ’mocta’. ¿Lha’ atnemsehec tengma hac? ¿Lha’ angelya’acsehe’ entengyamcoc popyet? ¿Lha’a saat caytehec caaya-cyelhna mooc anyo? Nooc mooc ¿Lha’a ngcaytehec saat caaya-cyelhna mooc anyo? ¿Lha’a nyekhe cpayhoo elhnemehe’? ¿Lha’ acpayhoo apmomaclha raatyo pac? Nooc mooc ¿Lha’ apmoma raatyo pac ma’a? ¿Lha’ acpayhoo apyetnaclha yaamongvayca?
17 • ¿Lha’ apvaam’ valha’ay’ saat alhquehe’? ¿Lha’ acvaam’ secmaycaana’sa lhquep. ¿Lha’ acvaam’ aamay ayanma peheya lhca’? ¿Lha’ acvaam’ apquelmaam pilas acnem’ alhta? – Nooc nekha’ alhta ye. ¿Lha’ acvaam’ saat acnem’ elhehec makhay’?
18 • ¿Lha’ apvaam’ samanya almaasen? – Tos mil lhaac lhama. ¿Lha’ acvaam’ saat apya’anmongaam yaatengva’alhva hac?
19 • ¿Lha’ acvaam’ saate vata’? – Sec’aaseclha ctalhnaam’ halhca saat la’a. ¿Lha’ acvaam’ saat elanyehec alhnangcoc ya’a-lhangcoc ne’ elhta? ¿Lha’ acvaam’ hemqueesehec sectom nec lhaac? Quelvangcacme helhca la’a.
Lha’acma-Pascongcong apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Lha’acma-Pascongcong acvesey’ apcaoclha’ enlhet nanoo’ payhoo Poy’sesqueya. Elnaclhohoc naat maata’ enlhet apquelnempa’veyaam’ as Lha’acma-Pascongcong. Enlhet nanoo eeca’ apquelteem Lha’macma-Pascongcong ayenyem’a apvetammacpec nec naat metlaycaoc pascongcong.
lha’acma-peetem a’soc acvesey’ (quel./quen.). Sevhen sengeltamhaycaoc nengco’o lha’acma-peetem acnoo nac enlhet.
Lha’acme-Caasec apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Lha’acme-Caasec actomha lhama pcaoclha’ enlhet nanoo’ taap nekha Cayetnamaa-Yengmen. Quelhvoo eeca vaetque aleeyvomaclha’. Apnam’ mokham enlhet’aoc as Lha’acme-Caasec acnoo nac coo-ya’teves nahan valay.
Lha’acme-Taalha apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Enlhet apcaoclha’ acvesey’ angcooc Lha’acme-Taalha. Naat seclhooc acvesey’ Lha’macma-Taalha. Aplha’mooc naat enlhet seclhooc ma’a apnaycamca’aclha’, quelhvoo eeca’ apcaanetoo’.
lhaac nempayvaam-aatcoc 1 • recién. As nempayvaam-aatcoc nac hay’ actomha nengmaycam’ quelhvoo’, acnem’ nac hay’. Angna’aymacoc angcoo eeca’ actomha nengmaycam’ nentaamen acnoo nac „alhta“ nahan „naat“. „Saat“ eeca nengmaycam’ aclhaanma engmamye’. Almaasquec lhaac actec lenteeno hoc. Quectengmom’ooc lhaac taata seeta’a. Maamec’aac lhaac alhta’a lhcac, paej lhaa eeca’ alnaamcoc. Paej nec lhaac catalhnooc nenga’naeclha’. Paej lhaa maayaasac aatong lengco secvaclho almaasen, taan sel-halhna. Paej lhaac elhaatekha’ac taata secvaclho tengma pac. ¿Aplheenque nlho lhcac mokham elmoc yaateypeepa’ eeyaha’? ¿Lhengque nlho lhcac taata? – Quee eehe, vangquepquec lhaac. ¿Lha’a lhque’ epmesa laapes nac hooye? – Eeven lhaa cmaasac que. Atnehec saate slhaalhma taata manten. Ya’, paa nac lhaa eeque la lhong. Teyaasaam’ naec la haavoc aha, paej nac lhaa nyec la ata’vooc a. Lheep nec lhaa pcanyacpoc elhengsec moya’naeclha’. ¿Lha’a ngcay’acsehec Lhaapangcalvoc que? – Taata lhcaa plheena y’acsec. Alhpongha lhcaa ptengya’ac seta’. Vaamlha Juan lhaac co’ acvet’ac, paej lhaa pyaap. Raatyo lhcaac co’o lha paa moc taata. Lhaa cvet’ac Juan a, amyep nac a. ¿Lha’ apya’sa seta’? – Lhaac ma’ ye, almaasen. ¿Lha’ apya’sa taata? – Lhaa pya’sooc a, Ayval tengma pac. ¿Lha’ acytna vaampa? – Lhaac aa ye, meesa. Co’o lhcaac samanya hac lha. Paac lhaac calhe’ eyaapeeclho aatong almaasen secvaclho. Paac nec lhaa tengyac antaava haavoc. Alhhhto’ooc lhaac secna neeten, so nyekhe’ alhaaye steyanma. Acnem’ lhaac aclheenalhco moya’alhnascama tengma apva’lhoc. ¿So lhcaac lha’ acyahangvocmo ye? – Seta lhcac que. Nooc nahan mooc „Seta lhcaac“. ¿Quelhvoo nlho plhengac taata? – Eehe, quelhvooc lhaac. Haave nooque la lhcac seta secleeta pac secvet’a lhcac, sevhen nooque la’a. Aapac nooque la raatyo apma lhcac haavoc. ¿Lha’ alya’sa peheya lhcac? Paa eeque la amoc laaney’oo-cnem’ nac lhaac a. ¿Lha’ alya’sa laava lhcaac alvena’teem? Lhaa ptomhac haavoc aplheena caaset: „Elvangcacmec asantac sekhaalhenmoo lhcac“. ¿Lha’ apya’sa poco lhcaac hoova? ¿Lha’ actengya’a mayca’a lhcac que? Nooc mooc ¿Lha’ actengya’ ye, mayca’a lhcaac? Apmacpe nooque la apaava apyelhvaseem lhaac. Apta’haavoo nooque la mayca’a lhcac. Paej co’ ’teenac alhta’a lhcac, cas angcooc lhaac eemnec. ¿Tahanya’voo nlho lhquep haavoc alhto’ooc lhaac?
2 • Quelva’ac alhta nempayvaam-lhangcoc lhama sevhen nahan lhama valay. Nataamen nengelmenaecmasa seclhooc nempasmaeclha’, nataamen alhaaye mayca’a. Taan eeca’, sevhen lhaac, sas alhta apmenaecmascama, valay eeca’, paej.
3 • ¡Eyhangvom’ lhaac! Elllvangcaecmec lhaac nengelaanqueclha secleeta. Evanquec naat seclhoo’. Melay’aac lhaa pquetca haavoc, cat mootaayqueclha’. Seenhec lhaa psavhoomac samanya hac. Quellhenganmeeclheec lhaac a’ta’aoc sa’coc secvet’a, nengmasqueem cvesey’ ngca’heemac. Queltemnam’ lhaac taata acteemaclha’ apvanmongcama: „Ayetsavascamooc lhaac secvetay’a tengma hac aphalhnangcoc“.
lha’alhta’a adverbio. toda la noche. ¿Lha’alhta’a eyla lhcaa cmaamay’? Paej ootaamcoc. Quel-haanaoclheec lhaac quelvaana’a lha’alhta’ apmamye caaya, quelyenmaam’ooc quelhvoo’. Quelpa’ayveec lhaac lha’alhta’a vaetque, meyva lha’ angca’hac ayetcoc. Apveeneec lhaac lha’alhta’a nseca’a nataan apteeyam’. Quetsavaasoo lhca la apyephongva’a. Lha’alhta’a lhcaac secyesveeycaoc, cat cvesey’ secyena ca’a talhnaam’ alhta.
Lhaamsengyavan’ apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Lhaamsengyavan’ acvesey’ lengco pcaoclha payhoo Menlhanmaclha’.
lha’anlho interjección. chao. Lha’anlho actomha nengmaycam’ nengaatengmaycam’ acnoo nac: „Acta’haclheec co’o, lha’anlho“, etnehec lhama enlhet. Taan engyaatengmaam’ pooc: „Neemoc“. Lha’anlhovvv, lhaa ptomhac sepayvesa seta’. – Neemoc, lhaa ctomhac seyaatengmaavoo.
lha’angco’ yaam’atverbio. esto no más, último. nengellhengaanemseeycaoc: lha’angco’; lhapangco’ Lhapangcooc lhaac lhama pan almaasen. Lha’angcooc lhaac a’net selmaam nentahaneem, cayhec lhaac. ¿Paej lheep elmac a’net alhanaoc aapetec? – Paej, lha’angcooc lhaac lha lhama, savhaalhqueec nec lhaac. Naysecsa selyataam ca’a aptomhac taata seyanya: „Lha’angcooc co’o hay’, paac co’ angvempeclha’“. Lha’angcooc co’o stamhaycam’ acnem’ nac hay’, taan saat alhe’ ’sa a taap. Lha’angcooc yengmen hay’, ¡eyhangvom’! Lha’angcooc yaamelquet ayetcoc hay’. Catneclhehe ngcantec, paej antemhec ma’. Lha’angcoo ngcasavhalhcac peheya nac hay’, taan maec a taap. Catneclhehe ngcapa’lhec meemong-anye nac hay’, taan lha’angco’, paej mooc pelhmoc alhangcoc.
Lhaapangcalvoc apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Filadelfia. Lhaapangcalvoc actomha pcaoclha’ enlhet nanoo’. Apqueltemeem eeque cnaat seclhooc Lha’mocma-Pangcalvoc. Apcaoclha eeca quelhvooc lengco, sevhen, valay nahan pooc enlhet. Aptemeec quelhvooc tengma pvaanyam’ as Lhaapangcalvoc, apneec nahan apvesque nepyesecsa coo Lhaapangcalvoc. Nengelmeyaclheec alhta Lhaapangcalvoc enlhet tengma.
lhaapen a’soc acvesey’ (quen.). ñandú, avestruz. Lhaapen aptomha anaata pyevey’. Yetneec acteemaclha lhaapen acvena’teem apyespoc nahan apyaaya’aoc alvena’teem. Eeca’ appoc altomha alyevey’. Capvanquehec engyempac lhaapen, vaamlha pat apquenyeem. Pelhcaec ne’ elhte yemna’ac seca’a angeltelhnam’ aptapnaoc nahan neplhet lhaapen aptepelhmoc. Yetneec nahan mel’aoc apac apva’lhoc as lhaapen, maalha alhquepco-yetcooc. Sas yekhe’ antemhec nentooscama lhaapen, eeca’ apvanquec hentavacsec. Engmooc paej maata’ etoomac lhaapen aphaapetec ayenyem’a taap apyemes. Paej ne’ elhte ngcata’melooc catooc quelvaana’ anglavsooc lhaapen apvocmo’, catyemehec ne’ elhta quelhvoo nseca’a. Yetneec nahan apmoolhama apnooclha lhaapen acnoo nac yaptec nahan tamamhet, eeque paej calhnooc mooc apquelpa’ayvoom.
lhaapen-apvocmo’ a’soc acvesey’ (quel.). caramayola. Lhaapen-apvocmo’ acvesey’ yengmen alhangcoc yo’yaam’ ansooc nenlhengaam. Lhaapen-apvocmo’ actomha molaaney’ taava’pac ayelhyavay’, pelhcaec calpa’hava’. Nataamen anlhatmoc quelayque actec alpa’hava nlhoho’. Eeque cahaney’ mokham angyatmoc yengmen yo’yaam’ capeyveclhac mokham alpa’hongcama lhcac. Quelmahammacpooc naat sengelpelhteetamoo valay lhaapen-apvocmo’.
lhaapen-mel’aoc a’soc acvesey’ (quel.). fideo fino. Lhaapen-mel’aoc acvesey’ alhquepcoc-aatcooc alvena’teem. Eeca’ ’so yenyem’a mocyetquescama lhaapen mel’aoc apac. Alhquepcoc-aatcooc eeca’ actomha molaaney’ seppoyoompac.
lhaasep a’soc acvesey’ (quen.). Lhama ascoc apvesey’ lhaasep. Apmopsom nac lhaasep ayenyem’a aptom apaava nahan vaetca’hac. Mellacsehec elpa’yoc lhaasep lha’alhta’a.
lhaaya’ma’ yaam’atverbio. demasiado tarde. Lhaaya’ma pva’acta’, masqueec aymes ca’a. Mooc angcooc moc’alhay’ apva’acta’. Vangquepquec lhaa plhaalhma, lhaaya’ma’ apocta’acta’. Altecpaamquec lhaac laava selaaney’ yaamet-aysecsec, calpayheemoo eeca’. Lhaaya’ma lhcaa lan’oo’. Paecj, aclhenganacme’.
lhacnem’ adverbio. todo el día. Lhacnem’ apveenama nseca’a, nengmasqueem lha’ angca’hac. Lhacnem’ eyla alhta cmaamay’ yengmen-aatcooc. Quelelyetsam’ alhta lhacnem’ yoonges secleeta. Lhacnem’ apquela’alhnaasac enlhet neyaava nempayvaam-lhangcoc, caamquetquec vesey’ caaya pangca’aoc. Lhacnem’ co’ atnaham’ manten, molhneclhehe’. Lhacnem’ alta’haaveclhac yaamelquet secyahangveyaam’.
lha’e demostrativo. 1 • ese, aquí, acá. ¿Lha’ apquenehec secleeta? – Epquen’ lha’e. ¡Eeven, taalha lha’e, engyahalec!
2 • Nooc ma’a, elhengques apmamye lha’e, alhaaye saat co’o. ¿Co lha’ amehe’? – Sas lha’e, apyelhvaseem nac lha. ¿Sej lho soolyaatectama nac hay’? – Eehe, sej lha’e. Hengvohoc lha’e, lhaa ptomhac seyemnemsamca’a haavoc sectava cayaava. Paej anteemac lha’e, lhaa ptomhac selavsamca’a taata.
lha’ha nempayvaam-aatcoc. 1 • no sé. Paej ay’aasaamcoc mokham. Alhong saat lha’ha, yehemeec saat lha’a nhan. Evatac saat lha’ha sec’aseclha’ apvesque’. Paej ootay’ac haavoc, lhengamque eylaa lha’ha.
2 • Nempayvaam-aatcoc nac hay’ actomha nengmaycam’ acteemaclha nengaatengmaycam’ acnoo nac: ¿Paa nlho heyeplooc sectengyay’ vaalha’ay’ sec’aaseclha’? – Lha’ha. – Ya’, paej nooque la ngcay’acmoc. ¿Co lhcaac lha’ apvaam’ apquelnapma vaalha’ay’? – Lha’ha, paej co’ alyepsaatac.
lhalhma’angco’ adverbio. en todo el mundo. Apqueleeyveec enlhet lhalhma’angco’. As naalhpop, yetneec apquelaoclha lhalhma’angco’. Aleltemnacsec saat enlhet’aoc lhalhma’angco’ acteemaclha caaya engac saat engmamye’. Apnam’ apquelpalhquemmaap enlhet as naalhpop lhalhma’angco’. Lhalhma’angcooc nec lhaac paa ngcaapoc acnem’. Tyos naat apquelaaney’ lhalhma’angco’.
lhalhmalaalh adverbio. en toda parte. Alvetamquec lhaac popyet lhalhmalaalh nalhma’, paej eeca’ alyoot’ac, vaamlha lhama acmocta’ac. Apquellaanaamquec malhtentep aplhanaoc amyep ahac lhalhmalaalh. Aptengya’ac Felix amya’ alvaanyam’ lhalhmalaalh apquelaoclha’ enlhet. Maamec’aac nec lhaac lhalhmalaalh nengaoclha’.
lhama numeral. 1 • un, uno. nengellhengaanemseeycaoc: lhama; enlhama Yetneec maata’a nengelyepseteem ayeenmoo lhama, taan catetam’ohoc a’net, cayeplavhoc mokham na’atque’, nooc-nekha’, lhama-emec nahan taap.
2 • Aclhoc’aac lhaac lhama vaalha’ay’, taan sectava quelhvoo’. Ayenque’ elhta lhama soolyaatectama vhac, taan nahan taata lhama. Actavquec lhaac lhama angcooc soolyaatectama. Sej lhaa nyekhe’, paej eeca’ alhcaclhoo’. Etsaclha samanya nac hay’. – Asaclhac saat lhama. Atsantaac lhaac apna’atque pan, nataamen sectava lhama, apcaanet eeca’ almaasac eyaalheng’. Lhama alhta apsaclhac alyaave yetcoc haavoc. Lhama alhta ya’hac vaalha’ay’. Lhama mokham pa’ aynec ca’a, eyephesquec vesey’. Actaaveclheec lhaac lhama poco. Acmeec lhaac lhama volsa yaampa’at. Acmec lhaac vaamlha lhama quilo aapetec, paej lhaac vesey’ angvanyalhcac almoc a’net. Actemeec lhaac vaamlha lhama valte secyahangvocmo.
3 • Paej lhaac ev’actac lhama enlhet moya’naeclha’. Paej lhaac oota’ac lhama acyelhna semheeya hac.
4 • Paej saat angcooc alhca’ac paana’teem, lhama angcooc saat ata’hohoc mokham paana’teem-lhangcoc. Lhamaa kham pa’ ’lheenec hay’, ayanaec paej mokham catnahac casaclhoc lheep. Lhammma ngcaymaalhcac mokham elvascaapeclhac alumnos, taan elyephongvomho’. Lhama angcooc acva’aectaamoo’, lhaa ptomhac enlhet aplheena apva’aectaamoo tengma pac. Paej alhta altemnaasac haavoc, lhama saat catnehec altemnacsec. Lhammma angcooc alhta mongvempaeclha’ escuela, cahaney’ aplava maestro. Lhama alhta apquelnapa pna’atque popyet seta’. Lhama ntamha’ asya’sa sevhen almaasen, mota’hoec saate eeca’, paej cvesey’ a’soc. Amoctac saat apcaatec lhama acteem nemesma. Lhama acteem lhaa steyanma alhta’a lhcac, pelhca’ac lhaa ayetsac’a. Cat sel-halhneeycam’ eyaalheng’, paej hetneemac mayca’a. Lhama anteemac setnema mayca’a.
5 • Mangcactama yaamet actomha lhama manten. Ta’sec saat emyantac hay’ lhama diácono. Lhama soycam’-amya’a cnaat lha’ apvesey’ Juan. Quelyamhapquec alhta lhama enlhet sevhen aatcoc. Angaylhohoc saat lhama nengmenaecmascama. Lhama valay ne’ elhta paa vac caaya engac, taan nahan lhama lengco. Tamhac maata’a raatyo: „Lhama nengeltemnascama Juan apna lha Toopac“. Lhaa ptomhac apta’haclho mayca’a: „Lhama cnem’ saate eeca’ ’vatac mokham“. Lhama cnem’ saat eselhnanacpoc as enlhet, vaamlhe cvesey’ apquelaaney’ acmasom.
6 • Ta’sec ne’ elhta elnengquensec moc lham’a enlhet tyes mil yo’yaam’ cay’acsec apquelpasmeeycamca’aclha’. Moc enlhama saat angnengquensec soolya’yem caaya.
7 • ¿Quelaanaalhcoo nlho pangca’aoc torta? – Eehe, lhama ac ayaymaalhco yaampa’at-yengmenec.
8 • Antemeclhac saat enlhama nentomha saat nenlhaalhma entaava’.
lha’ma-cyelhna a’soc acvesey’ (quel.). Lha’ma-cyelhna actomha acvesey’ lhama yaamet ayemha nalhma’. Acyevey’ avhac nahan acvena’teem, aysecsec eeca’ acyaatectama nahan actomha acmomhaape angengcoc. Paej eeca’ antoomac acyelhna as yaamet nac hay’, sas eeca’ angmom’ ayenyem’a acmomhaape.
lhama-emec numeral. cinco. Alnapquec lhaac lhama-emec vaalha’ay’. Taata, apnam’ lhama-emec apquetquec. Eeca’ ’so nempayvaam actomha acvaanyam’, enlhet nanooc apquelmaycam’.
Lhamalhtengyava’ apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Paratodo. Lhamalhtengyava’ acvesey’ lhama pcaoclha’ enlhet nahan lengco payhooc ma’a taap Na’teelhyeenep. Aplha’mooc enlhet as Lhamalhtengyava’.
lha’mameoc a’soc acvesey’ (quel.). Lha’mameoc actomha ascoc maalha nemesma, eeca lha’mooc ameoc. Engqueleeyveec nalhma’ nahan amyep, angqueltengyam’ maata’ acyelhanmoom. Yetneec sengmoctay’aclha’ lha’mameoc, moosee eeca hengmocta’.
Lhamhapmec apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Lhamhapmec acvesey’ enlhet apcaoclha nanoo’ taap Lhaapangcalvoc, quelhvoo eeca’ apnamca’a nhan lengco.
lhamom-paaya a’soc acvesey’ (quen.). mosquitero. Lhamom-paaya aptomha apaava apquelhyavay’ molaaney’ yo’yaam’ angyelhaanemsec paaya. Lhamom-paaya actomha sempasmoom yo’yaam’ mehengeltaclhehec paaya nahan mooc ascoc. Yetneec apteemaclha lhamom-paaya apvena’teem nahan apya’yeem.
lhamoo’ adverbio. 1 • junto, junto con. aclha’maclha’: lhamooc’a Actamham’ooc alhta lhamooc lheep amyep. Ayanayquec lhaac Juan: „¡Lheeeng, helhoho lhamoo’!“. Aptaaveeclheec maata’a lhamooc enlhet aptaava’ nahan apquetquec. ¡Heyetsavacsoho lhamoo’, teyacmec eyetca! Ayeelhyacmec lhaac lhamooc taata, acyenyavcooc lhaa eeca’, ho’sa’ sva’actamo emamye’. Aclhengaavooc alhta lhama seta’, mooc aamay eeca’ acpeyvoo’, taan secvaclho emamye nengelya’saclha’. Yetneec maata’a nentamhaycam’oo lhamooc nengnaycamca’aclha’ acnoo nac lengco, valay nahan enlhet lhamoo’. Apnam’ooc lhamooc valay Juan nahan Francisco. Calvatheetohoc lhama paaccava acyelhna. Eyenyavcooc alhta seclhengaamoo lhamooc nepeyaam’. Mooc senamteem alhte ngquenyem’ac, taan ayetsepvocmo aamay. Acvetaclheec lhaac sectalhnamoo cnaat lhamooc escuela.
2 • Quetsavaasooc lhaac Juan apvet’a aptomha maestro lhamoo’. Too psekha’vooc Juan seyeevomca’a apvesey’oo lhamoo’. Quelvay’ nec lhaac mayca’a pangca’aoc coo Savaaya-Amyep, enlhet lhamooc nec lhaa eeca’. Apqueleeyveec seltamhaycam’oo lhamooc’a nalhma’, ayeelhyacmec lhaac co’o. Que elyoho eeven, va’actaac quepayca’aoc lhamoo’. Apquetsavaasooc enlhet aptahanya’voo apayvomoo lhamooc nepeyaam’. Tecpaacpec nec lhaac comisario. Comisario lhamooc nec lhaa ptecpaac.
lhanmoom-pesquesca a’soc acvesey’ (quel.). sombrilla. Lhanmoom-pesquesca actomha acvesey’ angco’ lhama ’soc molaaney’ payhoo nepeyaam’. Yetneec maata’a mocmeescama nseca’ as lhanmoom-pesquesca yo’yaam’ cahapsec angquen’ naysecsa acmaahat nahan naysecsa acmaamay’. Lhengcaasoo ngcalhohoc meepop alhempancoc as lhanmoom-pesquesca.
Lhapaaya apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Lhapaaya acvesey’ apcaoclha’ enlhet nanoo’ nekha’ angcooc Paeclha’pe’. Lengco quelhvoo pcaoclha hay’.
Lhaptaana apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Colonia 5. Lhaptaana actomha enlhet apcaoclha nanooc nekha Vellejey. Quelhvoo eeca’ apnam’ lengco as Lhaptaana. Yetneec almaasen nahan apquelaanammacpelha yaatephaymaca’aoc as congne Lhaptaana.
Lhaptaava apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Lhaptaava actomha lhama pcaoclha enlhet nanoo’ helep Paeclha’pe’. Aamay acvaanyam’ naat as Lhaptaava, enlhet aamay ’pac nanoo’. Angneec naat lhama quelvaana’a enlhet actomha camovaana’ay’ as Lhaptaava.
Lhavayva’ apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Lhavayva’ actomha acvesey’ apcaoclha’ enlhet nanooc nekha’ aamay-neeten nenga’tooc Ya’alve-Saanga. Quelhvoo eeque pnam’ lengco as apcaoclha’.
lhca’ pronombre. vos. Eeca’ ’so nempayvaam nac hay’ actomha angyapmoc „lheya’“.
lhcac nempayvaam-aatcoc. recién. Eeca’ ’so nempayvaam-aatcoc nac hay’ actomha angyapmoc „lhaac“.
Lhecnemesma apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Lhecnemesma acvesey’ lhama yengman nekha’ aamay-neeten congne Ya’alve-Saanga.
lhee’ interjección. 1 • ¿Co la spequena vaampa lhcac? – Lhaa pequeenac aa ye, meesa neeten. – Yaaa’, lhee’, elvangcacme nac secpequenaclha lhcac.
2 • ¿Co lhcaac la spequena lenteeno hoc? – Lhaac aa ye, congne’. – Vaa’, lhee’. Va’, lhee’, nooque la anteemac amya’a m’a.
3 • Nengelvet’aac alhta meyva nalhma’, ¿lhee’, taa? Tac alhta nentom alyamhapma, ¿lhee’, eeven?
4 • Lhee’ actomha nhan angcoc maalha nengaatengmaycam’. Naysecsa apqueltemnaycam’ engmooc antepsamcoc lhee’.
lheem yaam’atverbio. por fin. Cat seclavsamca’a seca’a nac a, cahaneng’ apquenamta neeten. Lheem saat etyemehe’. Paac lhaa nyekhe’ alhong, lheem apvehec haavoc, taan selvaatesa seclhengaam. Lheem saat camamaayehec mepeeneescama tengma pac. Paej alhta savhac yaateypeepa pac, lheem alhte ngmaamacyehe’. Peenaasquec lhaac secyataam yengmen yo’yaam’ aya’pacsec, taan secvaclho queltelhneeycaoc, eeca paej oota’ac quelhvoo’. Lheem apya’pacsehec seta’. Lheem paa yhangvomehe pyaap, cat yekhe seyaapahasa lhquep.
lheep pronombre. 1 • vos. Apva’aectaa nooque la lhquep. ¿Lha’a lhque’ ey’acsehe’? Lhaa pquelya’sac apquetqueetsec a mooc escuela. Ey’aas lhee’ lha’. Eya’paas lheep lha yengmen. ¿Paac lheep lha ynec ca’a? Lheep nooque la paa tengyac vaalha’ay’. Taata lhcaa cleng’ac apya’ascama aptengyay’. ¿Paej lho lhquep cay’acmoc etlhec escuela? Engelyantava’actaac nec lhaac lengco. Lheep nec lhaac nahan aplhengaam. Apqueevam’ apyaap lheep. Acvet’aac lhaac lheep apmeyaclho escuela pac. ¿Paa nlho lhque’ aleecsec soolyaatectama yempehec, ya’e, eeven? Paej lhaa ngcay’aacmoc haavoc cancha. „Lhee ey’aasa pangco“, lhaa ntamhac meeme heyanya. Masca’me slhengaam. – Lhe’ epeenaasoo pyahangveyaam’ alhto’ooc lhaac, lhevangquepque’. ¿Lha’a lhque’ epya’sa pyaap? Quentemque nooque la secleeta pac lheep. ¿Va’actaa nlho lhque’ epyaap? Lheep lhaa cvet’ac secleeta pac aamay. – ¿Laalha’ anamta ye? ¿Lheep eyla ta’va pac hoova? – Paej, apyaatectama eeque la c’o ta’va hac. ¿Lheep lho hay’, secleeta nac hay’? ¿Lha’a lhque’ pvesey’. ¿Ta’va pac lho lhque’ engnac?
2 • ¿Paa nlho lhque’ eltamham’? – Eeque lha haoc’ay’ apekhaamca’a nlhoho’, acpekhaam’ eeque la c’o.
3 • Yetneec maata’ nempayvaam nempayveescama engmooc: „ Lheep nac“. Nataamen hengaatengmaam’: „Eehe co’o, lheep nac nahan lha“.
lhemnenga adverbio. antes. Lhemnenga secvetay’ as moctaalhoscama nac hay’. Nengelvaecmec naat va’atsam’ lhemnenga. Lhemnenga actomha mocmaycam’ mooc nekha’, nengco’ eeca’ nempayvaam nanoo’.
lhempen’ a’soc acvesey’ (quel.). abanico. Lhempen’ actomha lhama ’soc molaaney’ ayenyem’a aalha ’va’ yo’yaam’ angmakhec taalha. Mooc nengeltemeem eeca naateplhempen’ nahan nengmakhemmalhca’. Han’ aaso nempayvaam acvesey’ lhempen’ ayenyem’a anaata lhempenec.
lhenaj a’soc acvesey’ (quel.). Lhenaj actomha mooc quelasma, ayaoclha eeca’ acyetnamaclha yengmen. Sej antooc aapetec as lhenaj. Angna’aymacoc angcoo eeca’ actomha alvesey’ quelasma.
Lhenempeena apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Lhenempeena acvesey’ apcaoclha’ enlhet nanoo’ payhoo Puerto Casado. Ayaoclha lhnec naat nempeena as amyep nac hay’. Enlhet naat apvesey’ Lope’i nahan Aalha’va’ay’ apcaoclha’ as Lhenempeena.
Lhenha’vat apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Lhenha’vat actomha pcaoclha’ enlhet nanooc coo-nalhma’. Nenga’tooc naat Teena’avhat as apcaoclha nac hay’. Nenga’tooc naat nahan Vayna’.
lheng interjección. ¡ven! Lheng actomha nengmaycam’ nengeeveeycam’ engmooc nahan seca’a acnoo nac : Eeven, lheng, makhetquec nentom. ¡Lheng, eeven, eya’paas yengmen!
lhengaclhoho adverbio. enseguida. Lhengaclhoho eyla pva’acta’. – Eehe, aclhengquec lhaac aalhtoo’. Alaanecmooc lhaac yephopay’ makhay’. Lhengaclhoho lhcaa ngva’ac. Pac yaateypeepa’. Lhengaclhoho ya lhmoc ampatmoc. Lhengaclhoho pvaclha pmamye’, sas halhca la pquenamteem. A’netoo eyla nentom caaya nac hay’. Lhengaclhoho saat casavhalhca’, aplha’mooc vesey’ enlhet. Acta’haavooc lhaac lhengaclhoho secpeenesa payhoo paana’teem-lhangcoc. Actecpaavooc lhaac eeven, nataamen apvena lhengaclhoho. Ayeelhyacmec alhta lhengaclhoho seclha speeneescama stamhaycam’.
Lhengya’alva apcaoclha’ acvesey’ (quel.). 1 • Lhengya’alva actomha lhama pcaoclha’ acvesey’ payhooc ma’a, helep Vellejey, aclomaclha nac congne’ a. Enlhet naat lha’ aptemesquescama acvesey’ Lhengya’alva.
2 • Lhengya’alva nahan acvesey’ acyetna congne Ya’alve-Saanga, mooc nengeltemeem Maclha-Ngya’alva.
Lhepelhpaa’alh apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Campo Nuevo. Lhepelhpaa’alh actomha apcaoclha’ enlhet nanoo’ congne Ya’alve-Saanga. Quelhvoo eeca’ sevhen apcaoclha’.
lheya’ pronombre. 1 • vos. ¿Paac lheya ngcalhec hay’? Quelhvooc saat avata’. ¿Lha’a lhca ngcameesehec lamom ac que? ¿Paa nlho ngcay’acsec moya’naeclha lhca’? ¿Seta lhca paa ngcasaclheesec vaalha’ay’ nac hay’? ¿Quelyemyeesalhquee nlho lhca’? ¿Lha’ actengya’a lhca ye? Peheya nooque la esantemsac lheya’. Paej nooque la lhca ngcay’aasac paana’teem-lhangcoc. Lheya lhnec lhaac aclhengaam. ¿Lheya nlho’ acmenaecmasa alhta? Paej alhta ayecpelcac. Peheya ntengya’ac seema’, cay’aas lhaa lha’. Va’aectaa nooque la lhcaa lha’. Acvet’aac lhaac lheya’ alyemyesa apaava pangcalhva. ¿Lheya nlho secvet’a lhcac almaasen? Paej lhaac ayecpelcac. Veeneec lhaac lheya yetca. ¿Lha’ apya’ascama lhca ngyaap? – Lengco alhte pya’sac. ¿Lheya nlho taava secvet’a alhta apvena’teem? Lheya lhne’ elhta paa moc ta’va’ ac Juan. ¿Paej lho lhca’ aclom actooscama semheng? ¿Lha’ actom hooye? – ¡Lheya’!
2 • ¿Peheya nlho paa ngcatengyamcoc lheya’? – Eehe, peheya pa’ antengyamcoc.
3 • ¡Lheya nac! lhaa ctomhac secpayvesa eemooc.
Lheyaam-Nempeena apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Lheyaam-Nempeena acvesey’ apcaoclha’ enlhet nanoo’ helep Ya’yeem-Peehe payhoo lengco phalhnangca’aoc. Quelhvoo eeca lengco pcaoclha’.
lheyep a’soc acvesey’ (quel.). Lheyep actomha yaamet allayheem nav’a molaaney’ yo’yaam’ calhec acmamca’a moyaptama quentem’. Engvanquec angaasepsec quentem’ avhac as lheyep yo’yaam’ angaptec. Mongvanquehec angaptec engangcooc quentem’ ayenyem’a m’aoc, caymaalhqueec angelaanac lheyep.
lheype’ a’soc acvesey’ (quel.). Lheype’ actomha yaamet atquetsec avhac. Alpeyvomoo actengaoc as lheype’. Sas ne’ elhta angelaanac pelhpaa’alh engac lheype’ actong ayenyem’a taej ne’ elhta anta’hecsec. Saaas nahan elhnamoc as yaamet nac hay’ actomha alyaatectama. Angna’aymacoc eeca’ alvesey’ vaalha, vomtep, yaamet-apaasyam’ nahan mooc yaamet.
lhmoc nempayvaam-aatcoc. tal vez. Aplhengamque ya lhmoc haavoc. Paej ev’actac tengma hac. Ya lhmoc senamteem ayeelhyacmo nac a. Paa ya lhmoc elhong a, ho’sa’ apta’melam’o. Paa ya lhmo ngcamaamaa’, halh yephopay’. Leng’oo ya lhmoc seclheena Juan, ho’sa’ apva’actamo. Ye lhmoc aplheena lhcac taata a.
lhnec nempayvaam-aatcoc. Eeca’ as nempayvaam-aatcoc nac hay’ actomha angyapmoc „nec“.
lhnec yaamnempayvaam-aatcoc. ¡Memeta lhnec yaateypeepa pac que! Eeca’ as nempayvaam actamha angcoc nentaamseeycam’o. ¡Mengyenta lhnec que! Casavhaalhco lhnec quelhvooc sekhanma ye, taan epocteta nseca’a melhma. ¡Melpa’lha lhnec yaateypeepa ye! Eeca’ as nempayvaam actamha angcoc sempekheescam’. Cav’a lhnec soolya’yem apya’anmongaam yaateypeepa ye, taan angelahapvomho’. Camaamec’a lhnec que, taan quelhvooc engyectong samanya.
lhquep pronombre. vos. Eeca’ as nempayvaam nac hay’ actomha angyapmoc „lheep“.
lhyeenep a’soc acvesey’ (quel.). aclha’maclha’: lhyempa’a Lhyeenep acvesey’ nalhma yetcoc acya’yengvayaam’. Nooc mooc nempayvaam alhyeenep. Atengyac saat quenaateng ma’a lhyeenep. Lhyempa’a apquelyangcaamcoc vaalha’ay’ aplha’maclha’. Nenga’tooc lhyeenep tengma hac. Acsavheeclhooc alhyempa’a secteyaascam’, paej co’ ’ta’ac yavhan.
lhoho’ nempayvaam-aatcoc. 1 • ¿Sas lho’ alhec tengma pac lheep semaana nac hay’? ¿Paa nlho vatac taata talhnaam’? ¿Sas lho c’o angveneclhac mootohom actec? Altamhooc acnec mangco avhac hay’, ¿sas lhoho’? ¿Apva’actaa nlho lhcac Elario alhta’a lhcac? ¿Juan lho nhan paa lhong? ¿Ca nlho paa moc Juan araatyo lhne’ elhta? Payhoo’ pquectengmomca’a taata a seta tengma pac. – ¿Lho lhcaa pya’sac ma’a? Paac ne’ elhte tengyamcoc vaalha’ay’ seta’. – ¿Lho’ alhte ptomhac? Co’ saat naha’ ayeplooc. ¿Meepa nlho’ aptecpaacpo lhnec lhcaac? ¿Lheep lho raatyo pac hay’? ¿Ca nlho’ angcooc taava aplheena lhcac hay’?
2 • Yetsecsooc-nem’ lho la ntamhac, ho’sa’ apva’actamo Cleto. Noc, angelta’heclha’. Makhetque nlho la khanma lhcac meeme. Pa’ alh yekha’ ’moc secleeta pac yoonges nac a, ¿sas eylaa lha’a? – Sas lho’ alh la m’a. ¿Apnee eylaa lha’a lhque’ epyaap? – Aplhengque nlho lhcac la taata.
3 • en caso de que, si. Saat almalhnaam’ secleeta pac eemooc apva’actamo nlhoho’. Altamhooc almalhnaam’ lheep soolya’yem pac acyetna nlhoho’. Amoc saat raatyo acyetna nlho saat. Seyanyalhco nlhoho’, apekham’ saat. Paej ay’aasaamcoc, eeca’ apva’actamo nlho taata, taan almalhnaam’. Ayetsohoc saat eemnec teyaypehec lhaac selmaam. Han’ acnoo saat eemnec, atnehec saat. Nooc mooc han’ acnoo nlho’ eemnec, atnehec saat.
4 • Altamhooc lhaac elheenec taata apma nlho na’sooc secleeta pac, lhoyquela paej.
5 • Angva’hec lhaa nyekhe popyet aptomha nlho pyevey’.
6 • Elhnemhoc naat pooc tengma enlhet nanoo’ apquetsapa nlho pooc. Nooc mooc: Elhnemhoc naat pooc tengma apquetsapa nac pooc a; nahan: Elhnemhoc naat pooc tengma engyetsapoc pooc. Anghaanec maaneng lhama cnem’, nataamen antooc acmakheta nlhoho’.
lhoyquela’a nempayvaam-aatcoc. o. ¿Lhapcoo nlho lhquep paa lhong? Paa nlhoyquela ayeplooc? ¿Lhapcoo nlho pnac seta’? Seema nlhoyquela nhan angnac? ¿Quelaanaalhcoo nlho ngquelvaan tata’ ayetcooc nac hay’? Quelennaava’a nlhoyquela nhan? ¿Lha’ acya’sa valte lhcac hoova? – Acpacanveeclheec lhaac aa ye. Ya’, ¿ca’a nlhoyquela apmaaya’ac? ¿Paa nlho’ avaclhac mokham? Etaveeclha lhquep lha’, ¿yepcaanecmoo nlhoyquela’a? Yetneec acteemaclha nengelyaataycam’ nengmaycam’ lhama „e“ lhoyquela nhan a’net „e“ acnoo nac „ema“, mooc eeca’ „eema“. Elyepset lheep lha’, lhoyquela capvaanac elyepsetec. ¿Quelhvooc paa vata’, lhoyquela sec’aaseclha’? ¿Paa nlho yhangvomoc seclhoo’? ¿Lhoyquela paa y’acsec quelhvooc almaasen? ¿Paa nlho nhan acnec samanya? ¿Ca nlhoyquela vaamlha peheya’? ¿Lheep lho paa metmoc maalhec? ¿Ca nlhoyquela c’o?
lhoontaj a’soc acvesey’ (quel.). Lhoontaj actomha ascoc maalha paasec. Aplhangcoc actomha lekheem ayenyem’a lhoop’actec. Ayaoclha eeca’ ava’lhoc.
lhoop a’soc acvesey’ (quel.). pipa. Lhoop nengeltemeem nengmaycam’ yo’yaam’ angna’tamoc heena’ aanec yo’yaam’ angaspoc. Lhoop actomha molaaney’ ayenyem’a yaamet aysecsec mocyangcalhcatma. Yetneec naat seta Monte lhoop apac.
lhoop’actec a’soc acvesey’ (quel.). 1 • arena, tierra. Yetneec na’atque’ alteemaclha lhoop’actec acnoo nac lhoop’acte cyelhvaseem, lhoop’acte cpaasyam’ nahan lhoop’actec aanec angco’. Eeca’ as nengeltemeem lhoop’actec angco’. Angvetohoc lhoop’actec actec nengmetma nlho maalhec. Maalha nyekhe mataymong nekha’ almopoy’ actec as lhoop’actec, acnaycaoc eeca congne lhoop’actec. Alhcahayaam’, angquekheesaclheec maata’a lhoop’actec nekha’ ’may. Caymaalhqueec maata’a angmentamam’ lhoop’actec congne tengma. Avanhec lhoop’actec ayenyem’a lhcahayaam’, mongvanquehec anlhec amyep. Almeec lhaac lhoop’acte cyelhvaseem yo’yaam’ alyacnac tengma pyempehec. Yetnee lhangcoc maapa congne lhoop’actec.
2 • Yetneec lhoop’actec apac apangcooc enlhet payhoo aaso Ya’alve-Saanga nahan mooc apnaycamcolha’.
lhooya’ yaam’atverbio. y porqué. Tes eyla sectom nac hay’. – Lhooya’ mev’actamo quelhvooc secveenaamca’a lhcac. Tamha’ apocta’actamo. Quey eyla engmancoc quenteyaype’oc, lhaa ctomhac secvomlha’. – Lhooya’ melteeteeclho teyaype’oc apac, tamha’ apquelengyahavoo eequey. Mooc angco’ na’ melteeteeclho nac teyaype’oc apac. Pehen apma’aoc lhaa ngyangcalhcaatac senamteem. – Lhooya’ mepeyvoo amyep mepquelha’ am’aoc.
litro a’soc acvesey’ (quel.). litro. Litro actomha yo’yaam’ angelyepsetec acvamlha yengmen nahan pelhmoc. Eeca’ as nempayvaam „litro“ ayenyem’a valay apayvaam. ¡Ya’acmoc nahan calvangcamoc pelhmoc nec lhaac lhama litro! Apmeec lhaac taata a’net litro yaamyavheene’. Veinte litro ac nec lhaa ngnooc valte na cpaasyam’ hay’.
loolaj a’soc acvesey’ (quel.). Loolaj actomha acvesey’ lhama quelasma. Angna’aymacoc quelasma alvesey’ quelvaanmaat, menlhay, yelhem, mompeehe nahan mooc. Loolaj actomha acvena’teem, eeca’ atquetsec acyamhongcama. Aclom nahan as quelasma, eeca sej antooc aapetec.