A - a

a   interjección. ¡A! ¿Lha’a m’aa ye? lhaa ptomhac enlhet ayeyvesamca’a. ¡A, queyvesacme’! ¿La cvesey’ que? ¡A¡ quelhtengyavacme’, caa lha’ nengelquenamteem nec lhaac a.

a    1 • allí, allá, aquel. Pa’ apquenec volsa a, neeten meesa. ¿Lha’ acyetna vaampa lhcac? – Han’ acyetna a. Pa’ ay’acsec a, Juan. ¡Epayheclhoho a taap! lhaa ntamhac seema’ ayanya seta’.

2 •  Que elyoho a sapop. Altemnasquec lhaac a, Juan, yo’yaam’ angeltamham’ amyep sec’aaseclha’. Taa, hemees saat a, sectalhnama seclheena alhta. Taa, hetengyasques saat co’o lha teyaypehec teema nac a, haavoc teyaypehec apac.

3 •  ¿Paa nlho’ angengcoc nempeena nac a? Angggasmesalhcohoc monlhaatekhay’ alhto’oo nac a. Acmeec lhaac paana’teem han’ a, acyaatectama na lhangcoc a.

aa’e   demostrativo. 1 • allí, allá, aquel. ¿Lha’ acyetna sovov nec lhaac? – Quep aa’e, neeten meesa. ¿Lha’ apyetna poco? – Han’ apyetna aa’e. Actenquec lhaac aa’e, cooneng teves. ¿Co lhcaac la cyetna ca’a m’a? – Lhaac aa’e.

2 •  ¿Lha’ secleeta angvenamtehec que? – Aa’e, acpaasyam’. Haalhaalhcooc nec lhaac meeme cahaneclhac aapetec, esaclhees aa’e, seema’, saat cahanec ma’a. Esaclhees seta’ aa’e, pan lhaac. Ema aa’e, poco nac a.

aa’eey   a’soc acvesey’ (quel./quen.). 1 •  Apnam’ aa’eey ma’a helep va’atsam’ payhoo nepeyaam’, apcaoclha’ acvesey’ Cerrito. Enlhet apangca’voo nyekhe’ as aa’eey, vaamlhe eeca paej calhnooc nempayvaam, maalha eeca nyekhe toova argentina.

2 • toba argentino. Apna’aymacoc apangcooc aa’eey nac hay’ apquelvesey’ yaam’aa’eey apnamca’a nekha’ Argentina payhoo va’atsam’ actong.

aahe   a’soc acvesey’ (quel.). 1 •  Aahe ayemha neyaava nalhma’. Alvena’teem alhquepcoc as aahe, maalha taama’. Alyevey’ nahan, nooc mooc yangvocmo’, eeca cooneng hay’, atqueetsec alhquepcoc. Taap al-haana’teem elhnamoc aahe, maalh acpehec elhnamoc.

2 •  Yaama’he actomha lhama manten alvena’teem alhquepcoc nahan alyevey’ acnoo nac aahe angco’. Quenmeec ma’a nalhma’ angco’ as yaama’he. Engvanquec angelaanac canasta alhquepcoc as yaama’he.

aalha   a’soc acvesey’ (quel.). aclha’maclha’: aalha’a Aalha nengeltemeem moocteemaclha yaamet ayemha vaamlha mooc lhoop’actec actomha acyetnamaclha yengmen, mooc nengeltemeem ava’lhoc. Mepque actengaoc as aalha, vaamlha’ alhquepcoc acyeplom aava’ alpeyvomoo acma am’aoc. Nooc nahan pa’ang nahan yaatepa’ang. Aalha, engvanquec antooc acyelhna nahan ayelhvaasecsec actomha lhnec acmaases. Aalha aava’ actomha nengelaaney’ nempacanma nahan nengmakhemmalhca’ nahan mooc a’soc.

aalha’va’   a’soc acvesey’ (quel.). sombrero. Acvesey’ angcooc nempacanma aalha’va’. Apneec nahan enlhet apvesey’ Aalha’va’ay’.

aalhtoo’   adverbio. 1 • de balde, en vano. Aalhtoo plhoy’ac vaetca’hac, paej elyepsetmac. Mooc nengeltemeem too plhoy’ac. Aalhtoo lquetaamac quellheep, paej eeca’ alvet’ac. Aalhtoo clhengsam’ caamyon, paej eeca caya’anmongac. Actamham’ aalhtooc acnem’ alhta, paej cvesey’ alhca’ac soolya’yem. Aalhtooc lhaa clhengac, paej eeca’ avangqueepac. Aalhtooc lhaa cveenac secleng’a apvesey’ haavoc apquetsepma. Ya’pac eeca’, teyaasaam’ nec lhaac almaasen.

2 •  Aalhtooc nec lhaa pyevey’ Juan, paej nec lhaa pyempehec. Aalhtooc antemhec nenga’tooc engaatong micrófono acta’malma, cahaney’ catseyvehe’. Aalhtoo ngca’hec raatyo anaata, cahaney’ co’ alaaneclha’. Calanhoec ayetca quelvaana’a nac a, aalhtooc calpelapmom’, catnemseclhehec neeten.

3 • gratuito, gratuito. ¿Aalhtoo eyla aplhoy’ vaetca’hac? – Eehe, aalhtooc lhaac, paej acya’anmongaam. Actamham’ lhaac aalhtoo’, mepque acya’anmongaam. Aalhtoo plhoy’a ptom, paej eya’mongquescamac. ¿Lha’ acvaam’ acya’anmongaam lha? – Paej, paac lheep ameesec aalhtoo’.

a’alhva   a’soc acvesey’ (quel.). A’alhva actomha lhama a’soc meemong molaaney’ yo’yaam’ anteclhooc teves nahan quelpasmongaam.

a’alhva   a’soc acvesey’ (quel.). agujero. aclha’maclha’: a’alhva’a Yetneec maata’ a’alhva ac yaamet nekha’. A’alhva’a aysecsec meemong. A’alhva’a molyangcalhcatma meemong, alectelheem-yaamet actemesquescama a’alhva’a. Atengyac saat canyo acyevey’ a’alhva ac yo’yaam’ alaanac yaamelquet.

A’alhva-Yangcomelh   apcaoclha’ acvesey’ (quel.). A’alhva-Yangcomelh actomha apcaoclha’ enlhet nahan sevhen nanooc angco’ mepquelha’ apquelnaapommaap, eeca taap Mariscal. Apneec nec naat yaamvalay as A’alhva-Yangcomelh. Sas nec naat lhoop’actec as apcaoclha’, quenmeec nec naat aalha, teves nahan apqueneeycaoc apangco’ acnoo nac peheya’, seppo nahan mooc nentomaclha’.

a’alhvoo’   adjectivo-ngyaalheng’. 1 • hueco. aclha’maclha’: a’alhva’voo’ A’alhvooc maalhec malhtentep aplhangcoc. A’alhvooc aysecsec meemong. Mooc nengeltemeem yangcaalhoo’ nahan caasaamcoo’. A’alhvooc nahan ya’teepa han’ actomha nac aatay a. A’alhvooc tengma pva’lhoc ayenyem’a paej a’soc.

2 •  A’alhvoo eyla tengma pac. – Eehe, yehemeec saat angvahalhtamoc yaatephaymaca’aoc. A’alhvoo nac valte, paej cvesey’ ata’la’.

aamay   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • camino, raya, línea, rosca, posibilidad. Aamay actomha apquelyeplaeclha’ enlhet. Aamay acya’ascama nepeyaam’ yo’yaam’ antemhec mayca’a. Aamay ’yetcoc acya’ascama neeten Tyos apcaoclha’. Pa’lhengva’actaac lhaac secleeta amnec aamay. Emaamongva’actaac lhaac naalhet aamay. Actahanya’vooc lhaac haavoc naalhet aamay secya’sa Lhaapangcalvoc, taan seltemnasa aplheena alhta lhquep. Tahalpacmec aamay ’va’lhoc. Acmenaecmaasaam’ co’o aamay ava’lhoc. Apmenaecmaasaam’ nahan seta’ amyep apac. ¡Aamay as’e! lhaa ptomhac taata seyanya nengeleeyva nalhma’. Sec’aaseclha saat angva’alhnacsec aamay ’hac.

2 •  Ayanmeec co’o cinco aamay peheya’. Acmeec lhaac vaetca’hac alyevey’ aamay ac yo’yaam’ amom’ escuela. Savhaalhqueec aamay angca’aoc vulon, alhnangcoc saat atengya’.

3 •  ¿Yetnee nlho’ aamay yo’yaam’ angelaanac alhnangcoc escuela? – Yetneec saat angcooc nengootma engangcooc as escuela, eeca’ ’so cvesey’ lhama aamay ayenyem’a nengelpasmommalhcoo. Engeltengyascasquec maata’a lhama aamay apquemha-pmamye’ yo’yaam’ angelcaoc amyep acnoo nac nengelya’anmongaam soolya’yem.

aamay-acpaasyam’   a’soc acvesey’ (quel.). ruta asfaltada. Yetneec lhama aamay-acpaasyam’ acya’ascama Lhaapangcalvoc nahan Mariscal. Aamay-acpaasyam’ eeca’ mataymong aanec acpaasyam’ molaaney’. Quelhyavaam’ooc anlhengsec secleeta aamay-acpaasyam’, nooya’ac lhoop’acte ctahalpeyaam’, toc angco’.

aamay-neeten   a’soc acvesey’ (quel.). ruta, calle elevada. Aamay-neeten alhta acpeyvooc secya’sa Lhaapangcalvoc. Mooc nengeltemeem aamay-acpaasyam’. Lha’mooc caamyon ma’a aamay-neeten.

aanec   a’soc acvesey’ (quel.). polvo. nengellhengaanemseeycaoc: aanec; apnec Aanec acvesey’ a’soc mocteclheclhama nahan a’soc moctepelcaeclha’. Yetneec alvesey’ acnoo nac lhoop’actec aanec, yenmongaam aanec, aapetec aanec, queltelhneeycaoc apnec, caa’ aanec, teves aanec, yaamet aanec, calyeeta apnec. Atengyac saat lhoop’actec aanec angco’ yo’yaam’ aypetsec yaamlhoop’actec. ¡Elha’tem’ teves aanec vaetca’ha-yelhyavay’, esaclhees apyaap! Ya’, aclha’maasoo’ ’sla slha’taam queltelhneeycaoc apnec vaetca’ha-yelhyavay’, caasooc asavheessoho’. Apnec eyla aptomhaclhac pan apmopses lhaac. Aanooc eyla lhoop’actec nac hay’.

aapetec   a’soc acvesey’ (quel.). carne. nengellhengaanemseeycaoc: ehepetec; aapetec; aphaapetec; engheepetec Engheepetec actomha aclhaalhma engelhquepcoc acyetna nengco’o nengyav’aclhoho. Yapteec alhta ehepetec setaclha sectooscama maama. ¿Mee nlho lhquep aapetec? – Ya’, elllvangcacmec co’o. Aapetec alhta actaoc talhnaam’ alhta. – ¿Lha’ aapetec que? – Popyet alhta aphaapetec. Seeej antooc aapetec vaetque acya’lha’ammalhca’. Yetneec nahan aapetec mocteclheclhama molaaney’ aanec.

aas   interjección. As nempayvaam nac hay’ „aas“ actamha angcoc nengya’sengvaeclhoo a’soc, acnoo nac: ¿Lha’ aptengya’ ye? – Aayen’ hac seyaecmoo alhta hay’. – Aas, lhee’, pa’ ’vaclheesec. ¿Lha’ ey’acsehec talhnaam’? – Raatyo pa’ angvaylhoho’. – Aas, lhee’, paa na’ alhte eeque la tvasamcoc valay.

aasa   a’soc acvesey’ (quel.). orina. aclha’maclha’: aasa’aoc Aasa engac ayenyem’a yengmen nengyaam yo’yaam’ angyeeso’. Apquelan’ooc alhta paana’tee-ngyaap aasa pac enlhet. Sammm eyla aasa ac semheng angquennaavo’. – Teema nac aa ye, maaleng.

aasa-lhangcoc   a’soc acvesey’ (quel.). vejiga. Aasa-lhangcoc acvesey’ angco’ acyetna nengco’o congne’ engva’lhoc nahan a’soc-navhac. Cas catnohoc aasa-lhangcoc engac mongyesva nac a.

aasec   a’soc acvesey’ (quel.). caries. Aasec acvesey’ ascoc actalhnamoo engma’aoc ayenyem’a acmaases nentom. Caymaalhquee eeca’ anglecoc engma’aoc aasec aato’. Aasec ahac co’o, cas maata’ eema’aoc. Aasec aato seepe’. Tavcam’ alhta ephehec, aasec halhca la’a.

aasec-ascoc   a’soc acvesey’ (quel.). Aasec-ascoc acvesey’ angcooc ascoc ayaapongmaateeycam’o. Mooc angcoo eeca’ as ascoc nac hay’ acvesey’ teeneeycaoc nahan peyem-’pascoc.

aasec-yaamet   a’soc acvesey’ (quel.). Aasec-yaamet actomha lhama manten ayemha nalhma’. Engvanquec ne’ elhta angensa’ac ayquepmenaoc as aasec-yaamet, eeca sam acpa’neyaam’. Sas nec nahan ampequeenec engma’avhac, quelhvooc nec anta’melvomoc.

aaso demostrativo   1 • aquí, este, ello. Co’o saat alhec aaso tengma, hey’acmoc atyesam’. Acneec co’ aaso Ya’alve-Saanga.

2 •  Acvetaclheec secmaclha’ aaso seyaoclha’ nac hay’.

3 •  Altamhooc aleltemnacsec quellheep aaso yo’yaam’ elya’samcoho’.

4 •  Eeca’ ’so secvet’a alhta payhoo nepeyaam’, lhaa ptomhac acvocmo nneelha’ apqueltemnaycam’ enlhet. Eeca’ ’so seltamhoo lhcac allengacsec quellheep. Han’ aaso seclheena alhte c’o. Quep aaso seltamhoo alhta ameesec lheep raatyo hac nac hay’. ¡Quep aaso, aplhengacmec enlhet nec lhaac!

5 •  Caymaalhqueec moya’ansaeclha’ nengelpayvaam enlhet. Eeca’ ’so yenyem’a nengelan’a as vaetca’hac nac hay’. Paej nengco’ angelya’ascacmoc apayvaam Tyos. Eeca’ ’so nengelengyahavoo naapa’tooc Tyos.

aatay   adjectivo. 1 • maduro. nengellhengaanemseeycaoc: aatay; apaatay; apquelpaatay Paatay lhaac sectom samanya, nataamen selma pactec. ¿Paatay lho pteemac macva? – Eehe, paatay quelhvoo’. Sej antooc peheya’ actomha nlho’ aatay. Acmeec lhaac samanya apaatay. – Soc nahan, lapamcoo lhca la’a.

2 •  Yetneec maata’a moclhaanma seca’ aatay nahan apaatay nahan moctemesquescama acvesey’.

aatehe’   a’soc acvesey’ (quel.). calor. Aatehe eyla quelhvoo’. Aatehec lhaac alhta’a lhcac. Mooc nengeltemeem coh lhaac. „Aatehe’“ eeca’ actomha coo Maclhavay apayvaam.

aatelh   a’soc acvesey’ (quel.). carbón, ardor. Aatelh ayenyem’a alhpongha molvatnama. Yelhvaasooc seclhooc camyetec yaamet aatelh ac, nataamen capaysamoc acmalhca nlhoho’. Selhteec aatelh ac meemong, pelhcaec catneclhac taahap. Avanhe eeca’ aatelh apac maaset, tayneng nahan yetaava. Engvanquec angelmom’ aatelh yo’yaam’ angela’alhnacsec apaava. Aptalh’aac naat apyempehec enlhet nanoo’ apmaycam’ aatelh. Acvet’aac lhaac maaset aatelh apac amyep. Mooc nengeltemeem maaset apmeeta. ¿Lha’ actamha apmenec seca’a ye? – Aatelh lhaa ptaangvocmoo’.

aateng   a’soc acvesey’ (quel.). Aateng acvesey’ manten ayemha pangcalhva. Avanquec calpatmam’ yengmen as aateng. Mooc angcoo eeca’ aateng acnoo nac metecte’-ptom nahan eehem.

aato’   a’soc acvesey’ (quen.). Aato’ actomha lhama yaamet acma am’aoc ayemha’ nalhma’. Apquelan’aac naat enlhet nanooc apquelcamneeheey’ apyesecsec. Yaata’to’ actomha lhama yaamet atqueetsec avhooc. Sas apelhnamoc as yaata’to’, sas nahan pesquesca pac ayenyem’a taap alyaapa’mateemoo apva’.

aato’   yaamnempayvaam-aatcoc. nengellhengaanemseeycaoc: aato’; apto’; aata’aoc1 •  Actemeec lhaac mayca’ enlhet nengmasqueema ’to’. Yetneec maata’a nengelmalhneesquescama nengmasqueem aata’aoc. Malhtentep apto eyla apcanma. Peya’ apto eyla seca’a nac lha, pelhyennemque’. Teyen’ aato eyla lhquep. Teyaasaam’ lhaac enlhet aamay maahat aato’. Quelyeetaam’ tata’ ayetcooc. Maec aata’aoc halhca la’a.

2 • borracho. Han’ a nengvet’a nlho’ anmen aato’, nataamen antemhec anlhenec: „Anmen aato lha“, lhoyquela’a: „Aato lha’e“. Aato lhcac valay. Quelveenaam’ lhaac aata’aoc aamay. Nooc nahan mooc quelveenaam’ lhaac anmen aata’aoc. Queleeyveec mokham aata’aoc.

aato’   a’soc acvesey’ (quel.). nengellhengaanemseeycaoc: eeto’; aato’; apto’; ento’ Aato’ aclheenammalhca caaya acyeplom akhaanammalhca’. ¿Tavque nlho’ alyamhapma aato’? – Eehe, actavquec lhaac. Actavquec lhaac seca’ apto’ caaya pac apteyaycamlha’. Avanhec saat lha’ ento’ caaya engac enlhet.

aatong-’yetcoc   a’soc acvesey’ (quel.). ventana. aclha’maclha’: aatong-’yetcooc Pooc tengma, yetneec maata’ aatong-’yetcoc. Lha’mooc aatong-’yetcooc ac naasa nahan meyooyam’-neeten.

aava’-engaatong   a’soc acvesey’ (quel.). barba. nengellhengaanemseeycaoc: aava’-ahatong; aava-paatong; aava’-’tong; aava’-engaatong; aava’-engatna’aoc Yetneec enlhet aava-paatong. Pa’ angvaptec aava’-ahatong. Acvet’aac lhaac lengco acma aava-paatong apquenyem’a makhay’. Alvena’teem aava-paatong noolheng. Aava’-’tong angnac cames. Quelmop’aa eyla aava-paatong seta’. – Paa vanmoc que.

aava’ta’aoc   a’soc acvesey’ (quel./quen.). niñas. nengellhengaanemseeycaoc: aava’ta’aoc; vaapa’ta’aoc Aava’ta’aoc nengeltemeem quelvaana’ yetcooc mepque ana’taamca’a. Vaapa’ta’aoc, mooc nengeltemeem apquelyemnaanec. Queleeyveec apvaapa’ta’aoc payhoo escuela agricola. Quelva’ac lhaac vaamlha’ aava’ta’aoc alenyem’a Na’teema-Amyep.

aayen’   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • yica, buche, papo. Aayen’ actomha acvesey’ angcooc moyootma acma alhaata’aoc yo’yaam’ anlhatmoc a’soc. Aayen’ moyootma ayenyem’a nalhma’ acvesey’ tamam’a. Cootquec aayen’ ahac meeme.

2 •  Yetneec nahan nengyetquescama aayen’ ac anaata acnoo nac vaalha’ay’, yetneec aayen’ pac payhoo apneenyec actomha acnaycamcolha’ aptom. Paej nooque la lhque’ elcac aayen’ pac vaalha’ay’, ca’acye’ engcaapsesoo sekhanma, lhaa ntamhac meeme.

3 •  Acyevey’ que nhan aayen’ pac enlhet nac ma’a. Mooc nengeltemeem mopvaan amya’ eyla’a.

ac   partícula posesiva. su. Anamteec lhaac yaaya secleeta ac sectengyassa peheya’. Acvetaclheec lhaac laaney’oo-cnem’ ac meeme aclhengaanemquescama alhta. ¿Lha’ apya’sa poco ac lhaac? Yetneec maata’ a’soc ac quelvaana’a acnoo nac teyaype’oc ac, vaetque-ngquepeetec ac, ta’va’ ac, tengma ac, secleeta ac nahan mooc. Paac co’ amam’ meeme nac vaetque-ngquepeetec ac a. ¿Yamasmee nlho lhquep raatyo alhta taama’ ac? Acmeec lhaac secleeta acma campyo oc. Eleeques taama’ ac semheng. Acmeec lhaac quelvaana’a secleeta ac yo’yaam’ canamtam’ eyetca. Mee, caa’ ac, paac nengco’ angyenamcoc. ¿Soolya’yem ac lho ngnac seema’? Paa nyekhe’ alya’mong. Paej eyla pesquesca ac soolyaatectama nac hay’. ¿Paej lho caa’ ac seema’? Ey’aoclhoho nooho. ¿Lheya nlho tengma ac hay’? ¿Eslaara ac angcoo nlho’ alteetaamca’a nac yaaya a? ¿Lha’ secleeta ac hooye? – ¡Seta nac que!

ac   nempayvaam-aatcoc. nengellhengaanemseeycaoc: ahac; apac; ac; engac1 •  Camayhec ac aatong lha, coh angcooc congne’. ¿Lha’ apcanvaclhehec poco? – Eyte pac seclhooc lha. Calyoho, mee, quelya’sooc tataa’ a, makhay’. – Calya’acsec ac ma’a, actom antengyamcoc. Angvetsapo hac lha, alhta aptomhac enlhet aplava. Paac nec lhaac calyemyecsec apaava meeme. – Calyemyecsec ac lha, halh apangcoo ye’. Paac ne’ elhta elmalhnaam’ mokham secleeta pac haoc’ay’. – ¡Helmalhnaam’ mokham pac lha! Calnaapoc ac tata’a hac meeme lha, lhaa ptomhac apquelmeyava nyekhe tata’a pac yoonges.

2 •  ¿Lha’ ayaymaalhco ye? – Vaamlha’ ac ayaymaalhco acyepetcay’ aapetec. Quelveenaamcoo lhma’, vaamlha’ ac alpa’ayva haaneng. Vaamlha’ ac angves acpa’ayva nac lha, paej mooc ascoc. Paej co’o pooc caanson ahac, vaamlha pac apaasyam’ nac lha.

3 •  Sas yekhe teema nac silya hay’, lhama ac calyeetapoc taama’ angca’aoc. ¿Yetnee nlho ca’ acmaases? – Yetnee nyekhe’, lhama ac a, acyepyavaycam’, cahaney’ sej.

4 •  Aptom pac ta’va’ laapang acyelhna. ¿Nanoo nlho’ acyetnama vaetque? – Acyetnamaclha’ ac lha. Que elyoho, cooneng pesquesca apteenac quelaphapa. – Apteyanmaclha pac ma’a. ¿Lha’ actamha apvena nac seca’a ye? – Apvenaclha pac seca’a nac lha. Tamhaclha pac apmopvaan amya’a lha. Tamhaclha pac maec lha, paej cvesey’ emaaya’a ptom. Mooc nengeltemeem catnahamcoc saat maec apac.

aclaalha   yaamnempayvaam-aatcoc. Paej aclaalha antemhec aplheena lhcac. Mooc nengeltemeem paej antemhec ma’. „Paej aclaalh, ¿soc la angyenehec que?“ nengeltemeem nengetamsama yengmen lhoyquela ca’a. ¡Paej aclaalh, nengelmetque’! ¿Soc la angaasennehec que? ¡Sej aclaalh! lhaa ptomhac enlhet apsavha ptom. Mooc nengeltemeem ¡secj angco’!

aclaaney’o engva’lhoc   verbo. de corazón. Lan’ooc acpayhaeclha’ eva’lhoc selvet’a quellheep, lhaa ptomhac mayca’a apqueltemnamca’a congne nempayvaam-lhangcoc. Engeltemnasquec apvesque’ engac antemhec aclaaney’o engva’lhoc nempasmoom caaya. Lan’ooc apva’lhoc enlhet apquelteemoo etnehec apquemha-pmamye’. Aclaaney’o engva’lhoc nengelteemoo nengeltemeem acyevey’ nengelteemoo. Lan’oo pva’lhoc enlhet apekhaamca’ elhong.

acleclamoo engva’lhoc   verbo. gustar. Lecaavooc eva’lhoc teyaypehec ahac. Meec lhaac eva’lhoc amoc raatyo ayenyem’a lecaavooc lhaac eva’lhoc selan’o. Lecaavooc eva’lhoc lhamom-paaya hac, sas apangcooc vesey’ aptaalhamaavo’. ¿Na’sooc lheya paej calca va’lhoc slaara ac? – Quee eehe, atqueetsec engquenyemay’ac. Lecaavooc eva’lhoc Tyos apayvaam. Am alhta ngcalca pva’lhoc secpayvaam taata. Lecaavooc eva’lhoc sectamongvayaam’. Lecaavooc eva’lhoc lheep apteemaclha’ acta’mela. Lecaavooc eva’lhoc secna’tooscama ta’va’. Paej calcac eva’lhoc sectamhaycam’ ayenyem’a tes soolya’yem. Paej calcac apva’lhoc eeven aya’ayneeycam’ angquen’. Paej lhaa ngcalca pva’lhoc eeven secmesa a’soc ayetcoc, caamyon acvesey’ apquelteemoo’. ¡Lecccaavooc eva’lhoc selyahavoo seclhengaam! Calquehe pva’lhoc ampathetam’ yaptec apquetcoc. Paej lhaa ngcaleecsa pva’lhoc antemessam’ na’sa nentamhaycam’ apvesque’, sas nec lhaac nenteem. Paej lhaa ngcaleecsac eva’lhoc calhmoo mooc nentamhaycam’.

aclhaanma engva’lhoc   verbo. 1 • saludar, pensar en, amar. Aclhaanma engva’lhoc nengeltemeem nensaascama engmooc acnoo nac: „Lheenquec saat eva’lhoc apyaap“. Lheenquec co’ eva’lhoc eeyaha’ apna Lhyempa’a. Lheenquec ne’ elhta apva’lhoc co’o Juan.

2 •  Yetneec maata’ aclhaanma eva’lhoc eyaalheng’ apna ma’a Menlhanmaclha’ ayenyem’a setamsama, eeca paej ascaacsec ma’. Lheenquec eva’lhoc secpongcanma naysecsa sel-halhneeycam’ cavata’. Lheenquec maata’ eva’lhoc Jesus naysecsa sectamhaycam’.

3 • pensar, querer. Lheenquec eva’lhoc camaamaac saat. Lheenam’ eva’lhoc angvempeclha’. Lheenam’ eva’lhoc atnehec mayca’a eemooc. Lheenam’ eva’lhoc amenyelhec. Lheenam’ eva’lhoc alvoc aptava noolheng soolyaatectama hac. Sas hetnessec Tyos acnooclha’ aclhaanma pva’lhoc, naat aptomhac enlhet.

aclha’maclha’   numeral. muchos. nengellhengaanemseeycaoc: aclha’maclha’; aplha’maclha’; nenlha’maclha’ Quelva’ac naat aclha’maclha maha’ tengma hac, taan seyaapeeclho aatong ahac. Almeec lhaac aclha’maclha lamom, taan ma’ seyanhaamca’ angna’aymacoc. Nengela’neeclheec lhaac nenlha’maclha’. Quelva’ac lhaac mayca’ aclha’maclha’. Quelnapquec lhaac vaalha’ay’ aplha’maclha haavoc. Mooc nengeltemeem lha’mooc lhaac apquelnapma vaalha’ay’ haavoc. Aplha’maclha lhcaa lvet’ac lhaapen amyep.

aclhengaamoo engneenyec   verbo. Lhengaavooc engquenyec seclenga amya’a seclhengaam, paej cvesey’ alnay’ac. Lhengaavooc naat angquenyec Maria acvet’a enlhet-neeten. Lhengaavooc lhaac engquenyec secnelhtengaavoo neeten, „¡he!“, lhaa ctamhac. Lhengamcoo ngquenyec acvena nseca’a.

aclomaclha congne’   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • bajada. Yetneec yengmen aclomaclha congne’. Sas angenec yaateypeepa’ aclomaclha congne’, alyevey’ caltemhec apyelhna. Anengquenec saat actec aclomaclha congne’. Mooc nengeltemeem acyepvateem.

2 •  Yetneec aplomaclha congne yaamongvayca naapokhav’aec acnoo nac neplhet nahan nepva’a.

acma   verbo cópula. 1 • hay, existir, tener. Yetneec ne’ elhta 5500 nempayvaam lhalhma’ angco’. Yetneec almaasen nepyesecsa enlhet. Almaasen nac hay’, yetneec apaava, aapetec nahan mooc nentom yo’yaam’ angelmoc. Yetneec quelhvooc metecteng appoc apqueltamhoo alhte yepcoonec. Yetneec lhaac appoc metecteng aplhangcoc, ¡elvaclha’! Yetnee eylaa lha’ alhnangcoc nengmenaecmascama yo’yaam’ angmenaecmacsec. Yetnee eylaa lha’a kham pelhmoc, paa nyekhe’ angvahaneclha’. Naclheec quelhvooc pesquesca engac, quelyemselleeclheec vesey’ aava lapacho. ¿Soolya’yem lho ngnac? Yengmen appoc pa’ atengya’. – Yetneec soolya’yem a, taata. ¿Paej lho lhca pan-apactec ac? Pan yekhe c’o pa’ alaana’. – Yetneec alhta, asavham’ saat. Acyetna saat actec mentamaycam’, angveneclhac saat. Namquec alhta raatyo almaasen, almasomca’ alhte eeca’. ¿Namque nlhoo kham apaava melyemna’teem almaasen? ¿Manten lhoo kha’ angnac? – Nensavhaamquec lhaac. Caytec saat caaya lamengco-cyevey’ engmomye’. Caytec saat caaya nengaoclha’ mokhetma nac hay’. Caytec saat nempayvaam-lhangcoc alhnangcoc, vaanaamyec vesey’ soolya’yem. ¿Cayte nlho saat aapetec caaya pac? – Yetneec saat que. Paej nooque la yaampa’at-yengmenec angelaanac pan apmopses. – ¡Caytec saat! Avatac saat acyetna senamteem. Ay’acsec saat acna saat moya’naeclha’. Mooc nempayvaam acyetna saat. Quelhvooc apquelyephongva’ac apaava apnaycamcolha pangcooc ne’ elhta. ¿Quelhvoo nlho pmaam sovov a’net nac hay’? – Paej, acyetnamaclha’ angco’.

2 •  ¿Yetnee nlho lhquep yephescama pac? – Eehe, yetnee’. ¿Yetnee nlhoo kham ca’a pac? – Paej, savhaalhqueec lhaac. Paej co’o ngcayetnac soolya’yem, coopquehec saat nentom. Nooc mooc paej co’o soolya’yem hac. Yetneec co’ elyaalheng’a, yetneec taata nahan meeme. Yetneec alhta seclhooc secleeta pac seta’, quelhvoo eeque paej, yaamasmeec vesey’. ¿Yetnee nlho lhquep apyaalho’? – Paej, vaamlha haavoc. Naayem’, yetneec avaahec acvena’teem. Yetnemquec naat raatyo hac acta’malma, co laalha’ acya’ascama. ¿Namque nlho lhquep laapes pac? – Namque’, alyephongvaecmoo selmaycam’ alhta escuela. ¿Namque nlho lhquep lenteeno actec apac? Quelnapquec co’o lenteeno hoc. Mehengyetehec soolya’yem, pelhcae ngcasavhalhca’. ¿Apnee nlho lhquep mokha’ apyaap apvaanyam’ naat? – Paaaej, nannnooc apquetsepma. ¿Yephescama pac lho lhque’ engnac? – Eehe, yetnee’. ¿Soolya’yem pac lho ngnac taata? – Paej nec lhaac, eeca’ a, seta’. ¿Apepma nlho lhque’ engnac? – Eehe, yetnee’. ¿Sema nlho nha’ angyetnac alhpehec ac? Seema ya lhmo ngnac paala ac, ey’ammoho nooho, peheya nengco’o pa’ antengyamcoc. Caytec saat meesa pac yoonges ahac, namquec vesey’ almaasen. Caytec saat sectamhaycam’, maamec’aac vesey’, lhaa ptomhac tracta ngyaap. ¿Cayte nlho saat lheep aptamhaycam’? – Eeca’ ’ye, lengco. ¿Na’soo nlho caytec saat caaya pac? – Lha’ha, aclheenque’ elhte nyekhe’, coopquehec saate eeca’ ayenyem’a paej cav’actac soolya’yema hac quelhvoo’. Enlhet acyetna sovov ’pac, elcoc saat ayempehec vaetque. Ay’acsec lhaac moya’naeclha’ acyetna teyaypehec ahac. Ta’sec saat hengelpasmoc acyetnaclha mona’ypacyec apac. Acyetnaclha saat amya’a pac, ta’sec saat heltemnacsec. Acna saat soolya’yema hac, alhong nepeyaam’. Calhec soolya’yem hac, alhong, capco, paej. Acvet’aac lhaac enlhet acma sovov ’pac acvena’teem. Enlhet acma noolheng ’pac, caymaalhqueec antalhocsec apvesey’. Enlhet acma noolheng apac, elcaoc saat apmamyoo’, eetac saat apmamye samanya pac. Ta’sec saat elvatac sec’aaseclha’ enlhet acma apquetquec. Mopseeve maata’ enlhet acma aptamhaycam’.

3 •  Acmoo vaahec co’o sectooscama, pelhcaec cootac peyem. ¡Ma pquenyeem yoones nac a! Enlhet acma pquelna’taam nengeltemeem aclha’macma pquelna’taam. Acma payca’aoc angnac pooc seca’a, pooc eeca quepayca’aoc.

4 •  Yetneec saat molcakhaam amyep engangca’aoc acmaamec’a nlhoho’. Yetneec lhaac mokhanseeycaoc mayca’a, quelyepcaanecmooc lhaac. Alhta’a nac hay’, caytec saat nengelpayveescama mayca’a amamye’ apquelta’haeclha’. Yetneec lhaac molaaney’ ya’a-lhangcoc alhnangcoc payhoo escuela, paej alhta ata’ac semaana alhta. Caytec saat nengelyetseeycam’ nengmenaecmascama amamye lamengco-cyevey’. Mooc nengeltemeem calhec saat. Yetneec nec lhaac mokhaanqueclha yetsecsooc-nem’ payhoo escuela engangca’aoc. Yetneec maata’a seya’alhnascama nepyaava tengma hac acvaeclhoo acnem’ nac hay’. Yetneec maata’ aptemeem mayca’a soycam’-amya’a mooc apca’naeclhelha’. Yetneec maata’ apquelcanma enlhet peheya’. ¿Yetnee nlhoo kham apquelmenaecmascama lamengco alhto’oo’? Enlhet nanoo’, yetneec naat maata’ apquel-hayvoom lamengco alhto’oo’. Yetneec naat nengelpasmaeclha nengelcakhaam amyep, quelhvoo eeque paej. Allaclama cnaat angnac quelvaana’a nanoo’ acnoo nac quentem’. Alhte ptomhac enlhet apquelaaneeclho: „Aclheenalhqueec alhta secmenyelhma, eeca paej cayetnac hay’“.

acmaahan   adjectivo. nengellhengaanemseeycaoc: acmaahan; apmaahan Yetneec seppo apmaahan. Maahan lhaac peheya’. Yetneec nenghanma nentom mepque ayengmenec, eeca’ ’so actomha acmaahan.

acmaamay’   verbo. llover. Maamaamque’ elhta lha’alht’a. Vocmec pelten’ acmaamay’o. Quelhvoo ngmaamec’oo’. Paa eyla ngcamaamaa’. Maamec’aac lhaac acyav’aclha’. Nengel-halhneec acmaamay’. Mooc nengeltemeem nengel-halhneec yengmen. Emaamongva’actaac lhaa nyekhe’. Ya’acmoc elhong, camaamongvomoc. Maamec’aac lhaac vaamlha’ atqueetsec. Masqueec acmaamec’a, camaameeclhac saate eeca’ alhta’a.

acmaam engva’lhoc   verbo. decidir, querer. Meec lhaac eva’lhoc almoc yaatephaymaca’aoc, paej eeque ngcavocmoc soolya’yema hac. Meec ne’ elhta apva’lhoc cooco’ etnehec aptooscama metecteng ahac, paej eequee kham elha’mac apquetcooc. Aplheenquec lhaac soycam’-amya’a acteemaclha’ yo’yaam’ calmoc engelva’lhoc Tyos apayvaam. Meec lhaac seta’navassa caanson aphaana’teem, peenaasquec lhaa eeca’ acma eva’lhoc amoc.

acmaasengvayaam’   verbo. esquina. Alan’aac acmaasengvaycamlha tengma. Yetneec apmaasengvayaam’ tengma. Mooc nengeltemeem ta’hescamaclha tengma pvahac. Camaasengvomoc saat moopeeyeen-yaamet helep nac pangcalhva a. Almaasengvayaam’ angnac molaaney’ moopeeyeen-yaamet.

acmaases   verbo-ngyaalheng’. 1 • dulce, rico. nengellhengaanemseeycaoc: acmaases; apmopses; almaases; almaases’a; acmaatselha’; camaases; camopses; atse’; apsese’ Acmeec lhaac pan apmopses nahan vaetque nema ac apmopses. Soolyaatectama acmaases actengya’ac. ¿Acmaases lho soolyaatectama nac hay’? – Almaases’a han’ a, acnamco nac a. Taaap acmaases antooc yaamyavheene’ apyengmenec, nooya’ac maamon apvetec, cammmopses apangcooc antooc. Angvahanec saat acmaases angco’.

2 • chistoso. Atsec lhaa pqueltemnamca’a seta’. Sese nac enlhet nac ma’a, calpayheemoo apquelatsaeclha’ apatna’aoc aptalhnama. Sese eeca’ eltemnam’. Quelaanaacpooc lhaac apquelmopses’a apquelva’actamo tengma.

3 • le gusta. Maases que nhan eveenec seca’a nac a. Maases engyenamtam’ secleeta anselhnaanaac eeven, lheem apquentehe’. Maases yaama’yen’ taata, lhacnem’ eylhec.

acmahamet   adjectivo. filoso. Acmahamet eyla lhquep sovov ’pac. Mooc nengeltemeem acma hamtec nahan vas. Nooc mooc anlheenec acmahamet apyespoc emnaecmacsec enlhet. Mooc nengeltemeem vas apyespoc.

acmalhqueemoo   verbo. 1 • refrescar, fresco. Pelhcaec camalhqueclhac nentom peya’ apva’lhoc. Eeven, yehemee tooc, saat acmalhca ptom. Aalhtoo cmeelhenquescamac yengmen, taan acmaalha’tama quelhvoo’, peyaam’ acvesey’. Malhqueeclheec aacco hoc, apatmaoclhac saat. Ca’ anteemac apmalhcoo sectalhnama nac hay’. Malhcoo lhma quelhvoo nac hay’. Mooc nengeltemeem eequey. Acmalhqueemoo lhma’ acnem’ nac hay’. Malhcacmooc peyaam’. Malhcacmooc aatong, ¡engyaapeclha’! Acyenquec lhaac ca’ acmalhqueemoo yengmen. Namquec almalhqueemoo ayengmenec almaasen. Yetneec maata’a nengmaalha’teesquescama seca’ aptom. Sas angmaalha’acsec seca’ actom. Yetneec nahan a’soc acmalhqueesaeclhoo engyempehec naysecsa acmaahat.

2 •  Maalha’av’actaac talhnacmoo. Acmaalha’av’aecta’ al-halhnac yo’yaam’ ata’heclha’.

acmasca   verbo-ngyaalheng’. 1 • amargo, agrio, picante, doloroso. nengellhengaanemseeycaoc: acmasca; apmopasca; almasca; acmaasquelha’; almaasquelha’; asquehe’; apasquehe’ Acmasca nengeltemeem cas angco’. Acmeec lhaac seppo apmopasca. Actavquec lhaac sectom acmasca angco’, tepcahangvocmooc lhaac yaasec nahan naatekhet. Asquehec lhaac lha, soolyaatectama nac lha. Tac soolyaatectama acmasca. Asquehec acpayvaam eemooc. Avanhec seclengaycamcoo acmasca ayenyem’a seclheenammalhca’.

2 •  Enlhet apmopasca nengeltemeem enlhet acmasca payvaam.

3 •  Yetneec maata’ acmasca empa’tec nahan acmasca engvocmo’. Mooc nengeltemeem caasqueec empa’tec nahan cas empa’tec. Yetneec co’ acmaasquelha nehekha’. Yetneec almaasque lhma secyav’aclhoho ayenyem’a secteeyam’ secleeta. Mooc nengeltemeem cas eyempehec secyav’aclhoho.

acmaselhte   verbo-ngyaalheng’. 1 • poco. nengellhengaanemseeycaoc: acmaselhte; apmopselhte; acmaselhta’a; almaselhta’a; camaselhte; camopselhte; camaselhta’a; calmaselhta’a; aselhtee’/selhtee’; apselhtee’; apselhta’aa’; apquelselhta’aa’ Selhteec lhaac seyengcahay’ pelhmoc sekhanma. Selhteec lhaac yaasec sekhanma, selhteec nahan naatekhet. Selhteec aatelh ac meemong, nooya’ac maaset, acyav’aclha’ aatelh pac. Caymaalhqueec angenamcohoc peheya’, nataan quelayque, yo’yaam’ angvetac acmaselhte maec. Lhama acnem’ saat ootac acmaselhte stamhaycam’, nataamen angvengcoc saat manten ’hac. Selhteec lhaac acmaamay’ alhta’a lhcac. Selhteec sengaasekhay’o lengco nac a. Selhteec apmopvaan eltemnam’ soycam’-amya’a nac hay’. Selhteec acta’mela payvaam enlhet nac a. Acmeec lhaac ca’a, eeca’ selhteec lhaac acmaases. Selhteec sas eyespoc amnaecmacsec. Selhteec alhta casaclhoo’ acpa’ayvoom raatyo hac secvocmo makhay’.

2 •  Enlhet apmopselhte nyekha’ as. Mooc nengeltemeem enlhet alnavaamoo. Enlhet camopselhte eeca’ nengeltemeem enlhet mengyaascama.

acmasqueem   verbo. 1 • desaparecer, terminar, acabar, cesar. Masque’ eslhenga, va’actaac vesey’ taata. Masqueec lhaac aptengya’a pan taata. Masque’ epvena nseca’a, ta’melaclheec lha’a. Masqueemoo pva’aecta haavoc, laalha’ apya’ascama. Camascoc saat acya’yahaycam’ quelvaana’a nac hay’ acvet’a yetca. Epalees ca’a, mascooc aymes. ¿Masquee eyla angcoo raatyo? Masquemquec neptaana Ya’alve-Saanga, makhay’ acvesey’ apquelmeyaeclha’. Masqueeclhee eylaa kham aamay acta’malma, masom quelhvoo’. Masqueeclheec mokham acmaamay’. Pelapppcasque’ ecmasqueeclho movheem, lhaa ptomhac seta’. Masquengvocmec lhaac naalhet nengmenaecmascama, lhenganacmec vesey’ apquemha-pmamye’. Masquengvaecme eyla mocmaycam’ moohaapen’-a’ta’aoc, ho’sa’ ma’ acyaamasma. Masquengva’ac lhaac yengmen. Pa’ ’mascocsec co’o seclom naapa’tooc lheep. Angmascoosquec Rosana acpayvaam acmasom. Apmascoosquec apteemaclha pangco’. Apmascoosquec lhaac peyaam’ yephopay’. Apmascoosquec maestro aptaalhoscama a’soc-paasyam’. Acmascoosquec ayelhtengyavaam tracta. ¡Emascoos tracta, asquepmee’! Emascoos raatyo. Emascosam’ lhoop’actec aptalhnama.

2 •  Masquengva’ac seclhengaam. Mooc nengeltemeem pensangva’aa’.

3 •  Mascoc saat catvasa’ acmaamay’ alhta’a. Mascoc saat elhec seta’ tengyay’ yavhan, coh acvesey’. Mascoc saat catlaamcoc maahat, alhto’ooc vesey’ engqueenoo’.

4 •  Yetneec nahan nenlhaanma apmasquengvayaam’ enlhet, mooc nengeltemeem eeca’ apquetsepma.

acmasquepme   verbo-ngyaalheng’. ruido. nengellhengaanemseeycaoc: acmasquepme; asquepmee’ Asquepmee cpa’ayvoom lha, ¡emascoos! Asquepmeec chaapa acmaamay’ congne tengma. Eeven, elvatees, asquepmee pveenama. Acmasquepme yelhtengyavaam mooto pac seta’. Asquepme’ angcooc eltemhe ptom ta’va pquetcoc.

acmasom   verbo-ngyaalheng’. 1 • malo, feo. nengellhengaanemseeycaoc: secmasom; acmasom; apmopsom; nengmasom; apquelmopsomca’a; apquelmopsom; apmopsomca’a; esamcoo’; asamcoo’; apsamcoo’; ensamcoo’ Acmasom eyla valte nac hay’, lha’mooc alyangcalheem. Acmasom lhaa clhoc’ac amya’a. Masom eyla acpa’ayvoom aptooscama tata’a. Apmopsom alhta ayeenooclha yaateypeepa hac anyo nac hay’, quelhvoo eeca sas. Apmopsom eyla sectalhnama apya’vataeclhoo. Mooc nengeltemeem melpa’anmaycam’. Acmeec lhaac teyaypehec almasomca’a. Masom ne’ elhta apayvaam sevhen sengellheena enlhet. Enlhet apmopsom nengeltemeem actamongvaecmoo apva’lhoc acmasom. Acyecpelcangvocmec apteemaclha’ apmopsom as enlhet. Yetneec maata’a nengaascama engquetca elaana cmasom. Samcooc acnem’ alhta ayenyem’a alhcahayaam’, mongvanquehec anghaaneclhac naysecsa caaya engac. „Samcoo’“ eeca’ actomha apquelpayvaam coo Maclhavay, enlhet coo nelhqueyha eeca’ apqueltemeem paej cata’meloo’. Samcooc lhaac eva’lhoc ayenyem’a paej senamteem ay’acsec almaasen.

2 •  ¡Soopmenec eyla lhquep! lhaa ptomhac seclhaalhma motalhnesa peloota. Mooc nengeltemeem acmasoo pmenec.

acmatsamaange   verbo-ngyaalheng’. frío. nengellhengaanemseeycaoc: acmatsamaange; samaange’ Samaange’ actomha coo Maclhavay apayvaam, nengco’ eeca nengeltemeem eequey. Samaange’ angcooc acnem’ nac hay’.

acmavsay’   verbo. picar, escocer. Avanhec acmavsay’ secyemseem. Avsec’aac eemnec seltaclhama. Hengeltaclhec sengquenmelh, taan cavsaac engyempehec. Cavseeclheec eyempehec. Angcavsaasquec eyempehec yaampa’at. Mooc nengeltemeem queltaclheec eyempehec yaampa’at. Cavseclhohoc sengeltaclhama amamye’ acmaamay’. Acmavsay’ la’ engyempehec ha tayneng. Avsec’aac masengelya’yeescam’.

acmayheem   verbo. 1 • abierto, bostezar. Mayhaa eyla aatong ’pac Antonio. ¿Paa nlho’ angvaapeclhac aatong-’yetcoc? – Camayhec ac seclhooc lha. Yekhe mayees aatong. Emayees volsa. Mayheeclheec almaasen. Paej ne ngcamayhac almaasen acnem’ nac hay’. Acvet’aac acmayheem aamay alhnangcoc. Yetneec apmaysaeclha’ enlhet aamay. Yetneec acmayheem nentaalhoscama nengvesey’. ¿Maayaasque ya lhquep vaetca’hac nengmenaecmascama? Quelmayhacmec lhaac yelpa pangcalhva ava’lhoc, yamaasommalhqueec vesey’ yengmen. Quelmayhaac lhoop’actec, yelhneec vesey’ peheya’. Quelmayhaac yaamet-nekha’a aatong ahac.

2 •  Acmayhaam’ co’o secyenmaamca’a. Angmayhaac lheya’ actena. Camayhohoc semheng actomha cmaahat.

acmayheeycaoc empa’tec   verbo. dolor de cabeza. Mayhaamquec eepa’tec. – Na’ metava nac paana’teem. Caa’ aahac angmaysamcoc eepa’tec secyaam.

acmaymenta   verbo-ngyaalheng’. tímido. nengellhengaanemseeycaoc: acmaymenta; apmopyementa; apquelmopyementa; apmopyementaca’a; apquelmopyementaca’a; camaymenta; camopyementa; calmopyementa; camopyementaca’a; calmopyementaca’a; angyementaque’/aymentaque’; apyementaque’; apquelyementaque’; apyementaca’ac; apquelyementaca’ac; paej caymentaac; paej capyementaac; paej calepyementaac; paej capyementaca’ac; paej calepyementaca’ac Apmopyementa eyla noolheng ’pac lheep. Mooc nengeltemeem nepvahac eyla’a. Apquelyementaquec popyet nahan lhaapen. Queleeyveec a noolheng apquelmopyementaca’a. Paej capyementaac as noolheng. Camopyementa nooque la yaptec apac. Paej caymentaac tata’a nac lha.

acmayvaecmoo   verbo. llegar. Mayvocmooc acpa’ayvoom raatyo pooc tengma. Mooc nengeltemeem vocmooc acpa’ayvoom makhay’. Mayvocmooc secmenaecmascama makhay’. Calmayvomhoc alpa’ayvomoo makhay’ anaata moclham’a. Mayvocmooc secpayvaam pooc tengma nataan acmaamay’. Mayva’vooc lhaac ayelhtengyavaam tracta alhta’a lhcac. Acmayvaecmoo, nooc mooc nempayvaam acmaangvaecmoo.

acmakhamaamoo   verbo. todavía. ¿Makhamoo nlho ca’a lhcac? – Quetse’ engcaymaalhca’, ¡que elyoho! Etaaveclha lhque’ lha’, makhamooc lhaac mokhanma. ¿Makhamoo nlho lhquep apekheeycam’ elhong? – Sopcanyaye, makhamoo’. ¿Savhaalhquee nlho ca’a? – Makhamooc mokham. Makhamooc mokham peya’ apteeyam’. Elma saat nahan aapetec, lhaa ntamhac meeme seyanya. Aa ye, acmakhamoo saat. Saat camakhamoo, taan saat ey’asamcoho pangco’. Aamay naat hay’. ¿Makhamaamoo nlhoo kham? ¿Makhamaamoo nlho nengmaam secleeta lhne’ elhta? Actomquec naat maata’a mangco as avhac nac hay’ makhamaamooclha cnaat acyelhna, quelhvoo eeca paej acyelhna anyo nac hay’.

acmakheem   verbo. ondear. Quelmakhaac aava quelvaana’ ayenyaha, alvena’teem cvesey’. Makhaac lhaa stalhnama seyenyaha. Makhaasquec ataaven’ seema’ ayac’a vaetque. Makhaasquec aayen’ pac aplhenga enlhet. Que elyoho yoonges, quelmakhaasquec volson ’pangca’aoc, pat cvesey’ apquelenyeem. Nec, makhaac seta pvaanyam’, pekhaasquec lha’ evomoc apya’saclha’.

acmakhetma   verbo. 1 • madurar, cocinado, caliente. Yetneec almakhetma teves nahan almakhetma acyelhna acnoo nac laapang, acpet, moctec nahan mooc. Caasoo eyla makheetec samanya pac.

2 •  Makhetquec nentom. Makhetquec pan. Cayootohoc saat camakheetec la seis talhnaam’ antaava. Meec naat acmakhetquescama maaneng taalha. Yehemee tooc sepee’, saat antavamcoc ma’a almakhetsa meeme. Nengelmakhetcasquec nengco’o nenghanma.

3 •  Makheetooc co’ eyempehec ayenyem’a nengmasqueem acmakhetquescama. Mooc nengeltemeem coh eyempehec. Yetneec maata’a nengyaam makhetmoo yengmen ca’a nahan acmalhqueemoo. Acya’pasquec lhaac acmakhetmoo yengmen. Coh, makhetacmoo’.

acmeesma   verbo. 1 • quemar. Alhto’ooc lhaa ngquelmeetac taalha seta tengma pac. Pelhcaec camyetec vaetca’hac. Acvatneec alhta amyep, taan acmeta pa’at. Apmeetooc lhaac pehen secvatna. Quelmeesmeec paapeyo pvohooc amyep. Metquec nalhma pac enlhet, avanhec almeesma yamta’a. Meetaamquec secvatnama quelhtec. Mooc nengeltemeem vangquepquec taalha. Quelmetquec aava mangco hoc apteyacmo alhta peyaam’. Metquec lhaac eemec selan’a pan. Mooc nengeltemeem halquec eemec.

2 •  Alllmeeta alhta aphanma seta’. Sej antooc almeeta mokhanma nengeltekhaapeeclhoo nac vayca a. Acvet’aac alhta tengma apmeeta. Acvet’aac lhaac maaset apmeeta, paej que ngcasavhoomac taalha. Almeec alhta chaapa almeeta. Almahavooc lhaac pan apquelmeeta, cahaney’ lhaa eeca sas apyesecsa’aoc.

3 • perder. Quelmeetooc alhta toolhay apquelva’actamo, paej alhta calhnooc apyempe’oc Olimpia. ¿So’ alhtee lha’ acmeta acnem’ que? – Cerro alhte pmeetac que. Nengelmeesvocmec alhta Lhaapangcalvoc nentengyamco peloota. Quelllmeeteeycam’o eyla valay anyo nac hay’. Acmetquec lhaac co’o polyeera hac yeploomoo phalhnangcoc. – Na’ acpequena nac vangca.

acmelhanma   verbo. calentarse, caliente. Acteemaclha’ angcooc nempayvaam acmelhanma yengmen nahan acmakhetmoo yengmen ayenyem’a taalha nahan acnem’ lhoyquela maahat acmeelhenquescama. Melhneeclheec lhaac yengmenaata. Melhneec eyempehec ayenyem’a secnayvoom. Melhneec tracta acvaanyam’. Angmelhneec alectelheem-yaamet ahamtec. Apmelhneec vayca payhoo taalha. Angmelhneec acnem’. Acmeelhenseeclheec aapetec yo’yaam’ cathaapehe’. Pa’ ’meelhenseclhac nentom. Angmeelhencasquec pelhmoc meeme, peheya saat angelteclhaamcoc. Acmeelhencasquec taava’pac acyelhvaseem yo’yaam’ alyepetsam’ raatyo. Acmeelhencasquec lhaac yengmen yo’yaam’ aya’pacsec. Apmeelhencasquec lheep apyempehec. Yetneec ma’a talyer a’soc acmeelhensaeclha’ aacco. Nooc mooc a’soc acmeelhensaeclhoo aacco.

acmena’ayvoom   verbo. Camena’ayvohoc angyenhec naalhpop alhpongha actamha nac a’alhvooc a. Quep, mena’ayveec nalhma’, yavhan lha’ apquengcacpoc. Mena’ayvooc enlhet apyenhaacpo naalhpop.

acmenmaalhammalhca’   verbo. suficiente. Menmaalhaalhcooc quelhvooc nentoycaoc. Menmaalhaalhcooc lhaac apyempe’oc Olimpia yo’yaam’ evtec sevhen. Mooc nengeltemeem nooc apyempe’oc. Menmaalhaalhcooc lhaac ca’a hac caaya. Yetneec acmenmaalhammalhcoo acmaamay’. Emenmalhacpohoc saat yaatephaymaca’aoc nac hay’ tengma selaaney’.

acmoc   a’soc acvesey’ (quel.). Taap maata’a nengvetay’ yaateypeepa’ acmoc, paej calhnooc mooc moyanma. Acmoc nac hay’ moyanquescama molaaney’ apaava nahan nenga’lammalhca’. Pac acmoc yaateypeepa’. Mooc nengeltemeem mop’aac acmoc yaateypeepa’. Caamquetquec angelmoc yaateypeepa’ acmoc. Paaac eyla acmoc naamoc nac hay’, maalh yaateypeepa’. Paej ca’lhengam’ acmoc yaateypeepa selmaam, aalhtooc lhaa yeenooc alhhhto’oo’. Caymaalhqueec maata’a angapam’ohoc yaateypeepa’ nahan angelengcamcohoc moclham’a apvohooc yo’yaam’ calha’mohoc acmoc.

acmomhaape   verbo-ngyaalheng’. blando. nengellhengaanemseeycaoc: acmomhaape; apmophaape; almomhaape; almomhapa’a; acmomhaapa’a Acmeec lhaac calyeeta pmophaape. ¿Namque nlho moopeeyeen-yaamet almomhaapa’a? Momhaapa’ angcooc naamoc apyesecsec. Mooc nengeltemeem quemhaapaam’oo’. Almeec lhaac vaetque-ngquepeetec almomhaapa’a, ta’navaquec lhaac meeme.

acmomhaape engneenyec   verbo-ngyaalheng’. achacoso. Almeec lhaac metecteng, nataamen secleng’a acmomhaape apneenya’aoc, pelhcaec ne’ elhte ngyetsapoc.

acmomhaape engva’lhoc   verbo-ngyaalheng’. Momhaape angcooc ava’lhoc as quelvana’a, pelhcaec cactengmom’. Mooc nengeltemeem quemhaapaam’ooc ava’lhoc.

acmomnaave   verbo-ngyaalheng’. valioso, precioso, importante. nengellhengaanemseeycaoc: acmomnaave; apmomnaave; almomnaave; almomnaava’a; acmomnaava’a Acmomnaave anlhavac vaetca’hac acta’mela. Soolya’yem actomha vaetca’hac acmomnaave. Nooc nahan nempayvaam engangcooc enlhet actomha acmomnaave, mongvanquehec angyenyooc. Acmeec lhaac lhama a’soc acmomnaave acnoo nac taasec-amya’a.

acmomnac   verbo-ngyaalheng’. agrio. nengellhengaanemseeycaoc: acmomnac; amna’ac Paej caatsooc antooc teves acmomnac. Amna’ac aycaaha nac lha. Amna’ac alhta apyelhna pocta’amhe’ ac Sara.

acmopoy’   verbo. 1 • blanco, volverse limpio. Mop’aac yengmen amyep. Mop’aac naapa’at enlhet aya’ha nengmasqueem. Mop’aac peyaam’ appoc apteeyam’. Mop’ooc tengma ayenyem’a mataymong-aanec. Moopeeclheec caanson ’hac, apvaanyam’ vesey’. Angmoopeseclhac saat tengma apva’lhoc. Angnam’ naat quelvaana’ almoopeescama tengma. Aplhenganacmec sectooscama noolheng acmopoy’ naapa’at. Almopoy’ nac vaetque. Lha’mooc lhaac elhnamoc almopoy’. ¿Yetnee ya almopoy’ teyaype’oc? Paej lhaac elva’ac apquelmopoy’.

2 •  Halh eyla caanson ’pac. – Cahaney’ saat emoopeclhac secyemyesa.

acmoo   verbo. 1 • igual, suficiente, como. Apneec seepe’ apnoo apvaaneeycaamoo lhamoo’. Caymaalhqueec acmoo acnem’ nengva’aectamlha’. Caasoo ngcalhohoc yaamalhtengyava’ elhnamoc malhtengyava’ angco’, atqueetsec eeca’. Nengnaasooc nentaalhoscama acnooclha’ apquelyaataycam’ enlhet. Elhnecsoho saat aptaalhoscama acnooclha’ angelyaataam’. ¿Apquelyevey’ lho na’sooc samanya pac lheep? – Quee eehe, apna’vooc hay’, apquelyevey’. Caymaalhqueec maata’ antemhec acmoo lhama quilo nengelyepseteem nentom, mepque cooneng. Paac co’ altemnam’ acnooclha seclhengaam alhta. Apmoo eyla Francisco secvet’a lhcac. ¿Lha’ ayeyvesamca’ aa ye? – Aa ye, acmoo nac lhee’ epvaahec a. – ¿Lha’a m’aa ye? – ¡Tooma’alhta ye! Paej lhaac oota’ac secnooclha moya’naeclha’, lhapcooc lhaac co’ eyemnaanec. Acneesalhcooc lhaac caanson ’hac secmaam. Alhneesalhcohoc saat secyevey’ etaava’.

2 •  ¿Lha’ apnoo polyeera lhnec lhaa pmaam? Nenga’tooc lhaa pyangcac popyet. – ¿Lha’ acnoo? – Lhaa ngnooc nempeena nac a. ¿Lha’ acnoo amyep apac taata anyo nac hay’? – Lhama hectario lhne’ elhta.

3 •  Nooc lhaa veenec eeven, ¡yekhe y’ammoho! Nooc lhaa ngcay’acsec ya’a-lhangcoc seema’. Mooc nengeltemeem maalha lhcaa ngcay’acsec.

4 •  Calhohoc saat vangco almenaecmascama. ¿Noo nlho saat yengmen? – Eehe, nooc saat. ¿Noo nlho saat caanson ’pac? – Quee eehe, elhohoc saat. Nooc saat lhama volsa soolyatectama nac lha. ¿Peensaclhee nlho pcatsaeclha secleeta yempehec? – Paej lhaa ngcalhnoo’. ¿Noo eylaa lha’a yaamet-nekha nac hay’ alaaneclhac yetnamclha-neeten ’hac. Noo nyekhe seppoyoompac nac lha angelaanac pan, ¡calaana’!

5 •  Acvet’aac lhaac secleeta acnoo nac hay’. Nenteemac angelaanac yaatephaymaca’aoc noo nac hay’. Sas angelaanac amyep engac acnoo nac a taata apca’alhnacscama. Paej co’ ’yespaac noo nac hay’, alhte ptomhac enlhet aplheena alaatengmaammalhca’ apmoolhama. Naat nengellhengac noo nac hay’, yaam halh alhma’.

6 •  Apnooc pooc apquelyevey’ elyepma’a nahan alyevey’ elyaalheng’a. Nooc alhta mooc na’ta’a apquetquec. Acmoo mooc eyla na’ta’a apquetquec lheep. Apquellantalhneec lhaac cancha apquelnayvomoo peloota apmoo pooc apquelnantalhnama. Nooc mooc quelvaana’ alhaata’aoc almenaecmascama. Quelmetquec lhaac seclhooc Olimpia, nataamen aptalhnesa lhama, taan acnaclhoo mooc. Caasoo ngcalhohoc mooc apquelmenaecmascama lhcac.

7 •  ¿Soc lha’ volsa acta’malma amam’ehec que? – Nooc mooc que. ¿Sas lho nempayvaam nac hay’ acnoo nac „aycaaha“ lhoyquela „eycaaha“? – Eehe, nooc mooc sas. ¿Sas lho aamay nac hay’? – Nooc mooc sas que, sas nahan a mooc.

8 •  Acmoo mooc saat angelyeplavsec apvesey’ Cristo, mepque nengelyeecahammalhca’. Yetneec maata’a acmoo mooc nenlhoy’ aapetec lamengco-cyevey’. Apquelnaaseeclhooc lhaac mooc nav’aec yamta’a apquelan’a yetnamaclha-neeten ’pac seta’. Acmoo mooc lhaac co’o nav’aec seyanma, mepque alyeecahammalhca’. Naclhooc lhaac mooc nengelyepcaanyam’ taata, avanhec lhaac vesey’ nentom. Sas maata’ angnecsohoc mooc nenganma yaateypeepa’ yo’yaam’ calhyavam’ohoc nengnaycam’. Noo eyla mooc volsa engangca’aoc allaaneeycamcoo yaateypeepa’. Evanmaasquec lhaac lhama yephopay’ acmoo mooc nekhav’aec. Aptaangvocmooc lhaac congnooc cancha enlhet. „Ya’, acmoo mooc co’ ’yanaec lhoop’actec, congna’voo nooque la’a“, ta’ aptomha.

9 •  Apquelva’actaac lhaac alumnos acmoo mooc. Quenyahamquec lhaac acmoo mooc secleeta. Acvet’aac lhaac enlhet acmoo mooc apquelnantalhnama congne nempayvaam-lhangcoc, nataamen apquelyeengacpoo.

10 •  Paej capvaanac etalhnecsec peloota haavoc, paej calhnooc co’o, atalhnecsohoc maata’a. Mooc nengeltemeem nooya’ac co’o. Secvena’teem co’o, am calhnooc haavoc. Nooc mooc paej elhnooc haavoc. Pat co’o secleeta hac, paej calhnooc eyaalheng’ secleeta pac.

11 • como ser. Apquellhengquec lhaac enlhet acnoo nac taata nahan haavoc. Acmeec lhaac lhama vaetca’hac acnoo nac taasec-amya’a. Queleeyveec amyep acnoo nac sapop, vasapcatcoc nahan mooc anaata. Noc, lhaa ptomhac seyanya enlhet. – Nooc ma’a, lhaa ctomhac secnelhtaaclho. Aclannaam’ lhaac taata cancha. „Nooc ma’a, alhaaye saat co’o“, ta’ aptomha. Nengelyeplaclheec lhaac aamay ’yetcoc. „Nooc ma’a“, lhaa ptomhac seyanya taata. Mooc nengeltemeem lheep apmamye’.

acmoopeyaam’   verbo. amanecer. Aclhengquec lhaac seclha’ acmoopeyaam’. Mooc nengeltemeem ayaamqueta yetsay’. Quep, mopacme’, paa ngcatsaa’.

acna’maateeycaoc   verbo. inmaduro, verde. Na’maataamquec quelayque. Sej antooc quelayque acna’maateeycaoc. Mooc nengeltemeem quelayque nglapamca’a. Na’maataamquec antaava, caamquetquec atengya’.

acna’teeneeycam’ enga’ta’aoc   verbo. estar cayéndose de sueño. Na’teenaam’ lhaa pa’ta’aoc anmen aato’, paej lha’a ngcalyemna’ac. Cana’tenam’ohoc enga’ta’aoc teyen’ aato’. Na’teenaam’ lhaac apa’ta’aoc seta’ aptenacmo apnaclha’. Cana’teynam’ohoc enga’ta’aoc nengyenmaamca’a nac a. Taap angcooc anmen aato’, cana’teynam’ohoc apa’ta’aoc, aalhtooc elyaanseclha’, cahaney’ cana’teynec.

acna’teescama lhma’   verbo. oscuro, tenebroso. Na’taasque lhma secva’actamo tengma hac. Mooc nengeltemeem halh alhma’ antamhac secva’actamo. Acna’teescama lhma’, mooc angco’ acya’teescama lhma’.

acnem’   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • sol. Tepquec acnem’. Netnooc nem’ lhaa clhaatekha’ac. Va’ac neeten acnem’, paej eyla alquetna’ac ayetsac’a. Capquec lhaac nem’ yephopay’. Engelpelapcaasooc alhta nengelvet’a ayapma cnem’ ayenyem’a pelten’. Halh alhta ntamhac alhma nengaoclha’. Que elyoho, paa ngcatlhec nem’, halh paa ngcatnehe lhma’.

2 • día. Yetneec acteemaclha’ acnem’: alhto’oo’, yetsecsooc-nem’, talhnaam’. Acnem’ angcooc alhta angmaamec’ac, haave’ alhta’a. Yetsecsooc-nem’ actomha nentoyqueclhelha’. Mooc nem’ saat evatac apyaap. Mooc nem’ alhta aplhengac, ta’ apva’actamo acnem’ alhta. Quelhvooc acnem’ nac hay’ saat alhong. Paej eltamhooc etnaham’ lhama semaana, aplheenque’ elhte vatac naalhet acnem’. Paac ne ngyempeclhac naalhet acnem’ haavoc, yaamelquet nec paa laaneclhac seclhoo’. Lhama acnem’ saat alhec ma’a. Vocmec a’net acnem’ sel-halhanma lheep evata’. Sabado maata’a nneelha’ acnem’ nentamhaycamca’aclha’.

3 •  Neelha cnem’ quelhvooc seema cvaanyam’. Mooc nengeltemeem quetsepque’. Vocmec ne’ elhte nneelha cnem’ apvesque’.

4 •  Yetneec nahan nenlhaanma enlhet acnem’ pac acnoo nac el 19 de abril actomha enlhet acnem’ pa’ apangco’ nahan nengelaanay’aclha caaya. Nooc nahan el 10 de agosto actomha acnem’ apquellhoy’aclha lhoop’actec coo Ya’alve-Saanga.

acnengcongnaeclha’   verbo. reemplazado, cambiado. Yetneec acnengcongnaeclha mooc a’soc yaateypeepa’. Nooc mooc yetneec acya’anmongaeclha mooc a’soc. Alnengcoonseclhac saat alhnangca’aoc ayempe’oc secleeta hac. Nengcoonsaclheec alhta mooc secleeta Roberto ayenyem’a aapac ne’ elhta. Nengcongneeclheec lhaac mooc teyaype’oc alvaanyam’ alhta. Atengyac saat secleeta acnengcongnaeclha’ acmenyelhammalhca’ alhta.

acnoo   conjunción. así que. Teme’ epyentelhvocmo, acnoo la angelhtamcoc meemong aapac. Engelpasmeec maata’a Tyos, acnoo la ngcaytec nentom. Acmeec lhaac mataymong aanec, acnoo la moopac tengma hac. Teme’ epva’actamo, acnoo la tooc asado. Acmaasquec lhaac soolya’yem yoonges hac, acnoo la y’acsec almaasen.

acpaalengvayaam’   verbo. chocar. Paalengva’ac naat yenmongaam actec naapa’at enlhet. Acpa’namaclhooc alhta aacco, nataamen alnelhtenga ayengmenec, alpaalengva’a caanson ahac, taan apquelyangcalha. Elpaalengva’ac lhaac lhoop’actec secnaclha’ ayenyem’a alhcahayaam’. Epaalengva’ac lhaac ahekha’aoc naysecsa secyelhanmoom yaamet avhac. Eeven, ya’acmoc etecpaam’ taalha, calpaalengvac aatelh apyaalheng’. Cas calpaalengvac enga’ta’aoc mataymong-aanec, taalha cvesey’. Meec alhta alhaamca’a caramelo lamengco-cyevey’, nataamen alpaalengvocmo aamay ava’lhoc. Paalengvocmec vaalha’ay’ macva plhangcoc.

acpaana’teescama   verbo. cubrir. Paana’taasquec melevque quelayque actec. Paana’taasquec manten samanya. Nengco’ eeca nengeltemeem yeeca’ac manten samanya nahan caapeeclheec manten samanya. Nempayvaam acpaana’teescama eeca’ ayenyem’a taasec-amya’a.

acpa’anma   verbo. humear. Pa’neec taalha. Apa’ancasquec taalha enlhet. Ya’acmoc engya’asqueclhohoc taalha, epa’anseclha’. Acpa’anmoo eyla eeten ac mooto. Pa’ancasquec lhoop’actec sammalhca’. Nengelvocmec acpa’anma lhma’. ¡Eeven, ya’acmoc, pa’ancasquec lhoop’actec! Pa’ansantaac lhoop’actec caamyon. Pa’nacmec yengmen. Mooc nengeltemeem mopacme’. Pa’neec yengmen, melhneec lha’a.

acpaasyam’   verbo. 1 • negro, sucio. Paysacmec yephopay’. Mooc nengeltemeem halh yephopay’. Nanoo mpaasyacmoc paava-pcaatec. Quelpaysamamcooc lhaac pelten’ selyahavoo. Apaasyam’ co’o sectooscama noolheng. Sa’coc acpaasyam’ naat acvesey’ Paasam’. Que ptalhnama eeca’ aptamham’ manten ’pac. – Apaasyam’ aptengya’ac que. Tata’ acmopoy’ hay’, ¿lha’ eeque cya’sa acpaasyam’? Quelpaysamacmec eyempehec secteeyam’ alhta secleeta.

2 •  Eeven, quelpaysacmoo pelhquepcoc, ¡elec yengmen! Pelhcaa paysemeclhac caanson apmopoy’. Yaavoho lha, vayca, epaysemsec aptalhnama. Yetneec saat angcooc nempaysemquescama nentalhnama, caymaalhqueec angyemyecsec. ¿Namque nlho’ apaava apquelpaasyam’? Paac co’ alyemyecsec.

acpa’aynamaam   verbo. sobresalir. Quelpa’aynemquec laava yaamet-nekha’. ¿Sas lho’ ampa’aynemseclhac raatyo taama’ ac? – Quee, sas. Pa’aynemquec monemquescama taava’pac. ¿Co la acyetna moopelyo? – Quep acpa’aynama ’ha. Pa’aynemquec enlhet aamay. Mooc nengeltemeem apquenmom’. ¡Eeven, pa’aynemcasquec sovov!

acpa’ayvoom   verbo. 1 • gritar. Pa’ayveec maata’a maaleng alhta’a. Yetneec lhaac seclengay’ acpa’ayvoom penec. Pa’ayveec lhaac seecoc lha’alhta’a. Quelpa’ayveec tata’ atqueetsec ayaamqueta yetsay’. Nec, quelpa’ayveec quenaateng payhooc a nenga’to’. Quelpa’ayvamquec semheng ma’a makhay’. Epa’ayveec lhaac semheng ’pac haavoc. Laalha’ acpa’ayva semheng que, ¡ey’ammoho! Yetneec co’o acpa’alyey’ acpa’ayvoom eyespoc secpayvaam, paej cayemna’ac alyaataam’. Pa’alya’voo eyla yespoc raatyo, acvaanyam’ cvesey’ entamhac. – Eehe, acmasom acpa’ayvoom. Quelpa’ayveec eva’lhoc, quelaanaalhcooc vesey’ ca’a. Quep, pa’ayvacmec ava’lhoc yengmen. Capa’ayveclhohoc laaney’oo-cnem’ ahac acvaclho yetsecsooc-nem’. Pa’ayveeclheec lhaac laaney’oo-cnem’ ahac naysecsa moya’naeclha’. Quelpa’ayvocme slaara pac seta’, laalha’ aptengya’ ye. Apa’ayvasquec lhaa paatong enlhet aplhengsa noolheng ’pac. Evanquec apa’ayvacsec yaata’alhpong. Yetneec alhpong nempa’ayvascama nanoo’, aplhaata’aoc eeca’ molaaney’ noolheng aava pyepacyec. Yetneec lha’mooc a’soc nengmaycam’ nempa’ayvascama acnoo nac alhpong, yaata’alhpong, yaamaamoc, moo’aalha’va’, nengvatnapma ava’lhoc, moohaapen’-a’ta’aoc, nengelya’haapeeycam’ acma alhangcoc nahan mooc.

2 •  Peele, lheep saat apa’ayvaascam’ talhnaam’. Caseres saat epa’ayvasam’ pito apcanyammaap. Paej lhaa ngcapa’ayvac ma’ alyaapoolhqueta haavoc, lhama nav’a lhcaa nyekhe mocpa’ayvaascam’.

acpa’havayqueclha’   verbo. deshincharse. Pa’havaclheec eemnec acyepheem alhta. Pa’havaclheec seppoyoompac molaaney’ pan. Pa’havaavooc lhaac pathapayaam’ actaacmo tracta. Mooc nengeltemeem pathapaclhoo’. Pa’havaavooc na’haapa ac quelvaana’a, metquec vesey’. Acpa’havaclheec co’o, paej sectom eva’lhoc. Acpa’havaasaalhcooc lhaac seyatsa nenlhet caanson ahac yaamomaatec. Pa’havaclheec amnec senamteem aamay. Pa’havaoclheec lhaac secleeta hac. Pa’havaavooc secleeta hac, pa’ angvenamte’ ’sa acpa’hongcama. Acpa’havaaseeclheec co’o peloota. Pa’ apa’havaaseclhac secleeta amnec.

acpa’lhama   verbo. 1 • romper, estallar. Pa’lhee eyla valte nac lha. Ya’, sas; pa’ amom’ na’sa acpa’lhama. Pa’lheec lhaac peloota ysecsec. Soc laalha’ acpa’alhcaatoo ye. Pa’lheec saat amnec apquenamteem, toc vesey’ apataam. Pa’lhengvocmec alhta amnec secleeta hac aamay. Pa’lheec meemong-anye’. Pa’lhee eyla yaamet-nekha secyetnamaclha’, mooc saat aya’mongseclha’. Pa’lheec apaatong va’alhva hac, seca’a ngquenyem’ac aptahana. Yangvocmoo eyla acpa’lheem valte nac hay’.

2 • florecer. Pa’lheec alhta malhtengyava’. Pa’lheec lhaac samanya. Mooc nengeltemeem tepquec apelhnamoc; mayheeclheec apelhnamoc; nahan apelhnamoc lhaac samanya.

acpallaeclha’ engyemes   verbo. sudar. Palleeclheec lheep apyemes aptamhamca’a. Palleeclheec eyla lhca’ aymes. – Akhaaneeclhee nac que.

acpalleyaam’   verbo. 1 • caer. Pallacmec lhaac selmaam aamay ava’lhoc. Paalsantaac lhaac soolyaatectama cyelhna peyaam’. Pallacmec lhoop’actec tengma acmaamec’a alhta. Pallacmec apaava molyemyescama. Pallengvocmec nec lhaac enlhet secleeta apquelquenamteem ta’hescamaclha’. Apallacmec enlhet apquelquenamteem caamyon. Palleentaac lhaac maama aptekhana vaetca ’pac. Seca’a lhcaa pallemsac vaetca’hac secnengcanma neeten meesa.

2 •  Pallaam’ lhaac yengmen alhta’a lhcac. Palla’ apye nseca’a, apma’aoc vesey’ enteepac.

3 •  Apallacmec Olimpia, quelmetquec vesey’.

4 • nacer. Palleyacmooc nec lhaac a’net apquetquec valay. Paalsacmec cames aatcooc. Nooc mooc pallemcasquec cames aatcooc. Pallacmec semheng’ aatcooc.

acpa’meesma engva’lhoc   verbo. Capa’metam’ohoc engva’lhoc anglengac nengvesey’. Pa’metquec lhaac eva’lhoc seclhoc’a amya’ acmasom seclheenammalhca’. Sas maata’a mongelyeheclhehec amya’ acmasom nenglengay’ yo’yaam’ capa’metam’ehec engva’lhoc. Pa’meetaam’ eva’lhoc alhong. Mooc nengeltemeem quelquetamquec eva’lhoc alhong. Pa’meetaam’ lhaac eva’lhoc pa’ ’lhong, paej eeca’ elvet’ac enlhet. Pa’metquec eva’lhoc yo’yaam’ acnec peheya’. Pa’metquec eva’lhoc yo’yaam’ antepsec a’so cta’mela.

acpa’neyaam’   verbo. sabor. Pa’anmaamcooc sectom yaasec. Pa’anmaamcooc eeten apyempehec. Naysecsa nentekhaneem anglengac acpa’neyaam’ acmaases. Sej acpa’neyaam’ yaayet elhnamoc. Sej acpa’neyaam’ seevay mokhanma. Paej apa’neyaam’ samanya cmaahat aato’. Paej acpa’neyaam’ sectom mepque yaasec. Moocteemaclha eyla cpa’neyaam’ ca’a nac hay’. Mooc nengeltemeem moocteemaclha eyla aymes. Sej antekhaane cpa’neyaam’ socmaatse.

acpathapaeclha’   verbo. plegado, aplastado. Quelpathapaclheec lhaac mangcactama-yaamet aava’ secmongvocmoo lhcac. Acpathapaaseeclheec co’o vaetca’hac. Yetneec sectahanma acpathapaeclha’. Alpathapaaseeclhooc lhaac altaalhamaavo sectaalhoscama. Mooc nengeltemeem ala’anseeclhoo’. Pathapaclheec lhaac pathapayaam’ actaacmo tracta. Quelpathapaclheec saat yaateypeepa’ acmoc, paac vesey’ ngcamamaa’.

acpatyapma   verbo. 1 • derrumbarse. Patyapquec haapong aplhangcoc. Patyapque’ elhta ya’a-lhangcoc engac acmaamec’a acyav’aclha’. Calpaatapammohoc angmetmoc maalhec nengvocmoo nac lhoop’actec acmopoy’. Sec’aaseclha saat apaatepsec ya’a-lhangcoc acvaanyam’.

2 •  Aptalhneec naat ya’alva acpatyapma. Yetneec yengmen acpatyapma.

acpayhaeclha’ engva’lhoc   verbo. alegre. Payheeclheec eva’lhoc secvet’a eyaalheng’ ayenyem’a cat mootaayqueclha’. Mooc nengeltemeem ayetsavaasoo’. Payheeclheec apva’lhoc enlhet apta’melaclho. Payheeclheec lhaac apquelva’lhoc enlhet’aoc acmaamec’a. Cat cvesey’ camaamay’.

acpayheem   verbo. 1 • extenderse, aplastado, ancho. Caamquetquec capayhec pesquesca ac seyanma alhta. Quelpayheeclheec actengaoc soolyaatectama acvaanaamo. Pelhcaec capayhengvomoc pa’at-catsepma angeneclha’. Payhengvocmec actengaoc yaamet. Quelpayhaeclheec yaatephaymaca’aoc apac seta’ ayenyem’a acmaamay’. Mengyacsehec epayheclha’ engyelhtec maahat yaptec. Pa’ ’payseclhac quelayque yo’yaam’ caymaa’. Payheeclheec amya’ acta’mela. Paej cata’melooc ampaysam’ amya’ acmasom.

2 •  Payheeclheec naat apquellhenga apquel-hayvoom nalhma’. Yetneec naat alpayhaeclha quelvaana’ actengeeycaoc tamam’a. Noc, angelpayheclhac angetamoc seca’ aplhengaanyam’.

3 •  Hengyohong caamyon, taan ampayhec. Payhaac lhaac tata’ ayetcoc sectaacmoo.

4 •  Capayees apaava acmaam nec lhaac, paac co’ alaanoho’. Epayees apmec, pa’ alaanoho’, ¿soc lha’ aptaalhosa ye? ¿Paa ngcalpayacsec seppoyoompac? Pelhmoc lhaac aa’e. Lhama pangcooc pa’ atooc seppoyoompac molpaayeescama, acyepcaanecmooc vesey’.

5 •  Yetneec acpayhaclha’ amyep. Avanhec acpayheem aamay nac ma’a. Acmeec alhta lhama yaamet-nekha’ tos meetro acvena’teem, lhama meetro cpayheem. Yetneec acpayhaclha nengaa’at, nooc mooc acpayhaclha’ amamye nengaa’at.

acpayheemoo   verbo. 1 • cerca, volverse hacia. ¿Lha’ acpayhoo acyetnaclha valte? – Payhooc a taap. Payhooc acpa’ayva semheng ma’a. Epayhooc lhaac eeten. Paej lhaac capayhooc secyenhaam semheng. Mooc nengeltemeem actaatecpongque’.

2 •  Epayheeclhooc lhaac semheng aclom. Epaayaasoo pyettec ta’va’, paa eyla heya’ancaha’. Eeven, epayheclhoho a taap, sam apva’lhoc. Acpayseeclhooc naapa’at seca’a pelten’. Aclhengque’ elhta, taan acpayhoo lhcahayaam’, ho’sa’ acteema yelhyavay’ secleeta.

3 •  Payhooc seclhengaam apva’a lhquep. Payhooc acmaamec’a selcaa lhcac. Acpayheemooclha’ ellanam’ enlhet quelaecmasquescama. Yetneec co’ acpayhooclha selan’aclha’ acnem’ nac hay’.

4 • correcto, justo, justamente. ¿Payhoo nlho’ atnehec hay’? lhaa ptomhac eeven apquelmaaya’a. Paej capayhooc apayvaam. Paej naat capayhooc sectamhaycam’. Mooc nengeltemeem aclhenganacmec selaaney’. Paej co’o ngcapayhooc angvaylhoho payvaam, acmasom acvesey’.

acpayheeycam’ engaatong   verbo. gritar. Payhaam’ apaatong seca’ aptecpaamca’ apyaap. Payhaam’ apaatong apteyacmo. Payhaam’ aatong actemsa ayetca sevhen. Pelhcaec capayham’ apaatong enlhet nac a. Payhaam’ lhaac aatong tata’ acpatheta semheng. Payhaam’ apaatong popyet secmocta’a lhcac. Acpayheeycam’ engaatong ayenyem’a nenglengaycamcoo.

acpehec   a’soc acvesey’ (quel.). jacarandá. Acpehec acvesey’ yaamet ayemha amyep. Elhnamoc actomha lila, aysecsec eeca’ actomha acmopoy’.

acpehevaeclha’   verbo. continuar con otro. Sec’aaseclha lhne’ elhta acpehevaeclha nenlhengaam. Talhnaam’ saat capheveclhac nenghaalhenmoo apqueltemnaycam’ mayca’a. Capheveclhac saat acnem’ nac hay’ nengelaaney’ yaamelquet. Capheveclhac saat mooc sectamhaycam’. Epheveclhac saat pooc apvesque’, quelvaateescacmec vesey’ hay’. Elpeheveclha’ apquelya’ascama aamay nac aha’e, paej capayhooc lha. Peheveeclheec apmaam mooc a’soc, savhaalhqueec aptengya’aclha lhcaa nyekhe’. Mee eyla acpehesqueeclho aptamhaycam’ maestro taata, so nyekhe Feliciano lhne’ elhta. Apheveclhac saat selmaam yaateypeepa sec’aaseclha’, savhaalhqueec lhaac quelayque. Peheveeclheec lhaac seta’ apmommaap takha’, pooc lhaac seclhoo’.

acpelhcay’   verbo. Acpelhcay’ engyempehec ayenyem’a nengmasqueem. Pelhca’aac co’ eyempehec. Mooc nengeltemeem sej co’ eyempehec. Mongenatsehec acpelhca’a nac engyempehec a, paa eeque nhan henga’hec nengmasqueem.

acpelhpopoy’   verbo. gris. Yetneec vaetque acpelhpopoy’ sectooscama. Acpelhpopoy’ eyla laapes nac lha. Pelhpoopeeclheec caanson ahac. Capelhpoopohoc yephopay’ angelyohoc neeten capco nac yephopay’ almopoy’ a.

acpelhyavaam   verbo. mudar la piel. Quelpelhyevquec ayempehec nemesma. Quelpelhyevquec vaetque amancoc moyavsescama. Pelhyevquec naat eyempehec nataamen acyepheem elhcapoc. Quelpelhyevquec emeoc. Que elyoho a, angves acpelhyavaam. Aalhtooc lhaa yac’ac nemesma alpelhyavaam nalhma’.

acpelhyavaeclha’   verbo. 1 • deshacerse. Pelhyavaclheec secteteem. Pelhyavaclheec moopeeyeen-yaamet. Pelhyavaclheec taama’. Yekhe pelhyavaaseclha taama’ ac yaama’yen’.

2 •  Pelhyavaclheec emnec sectooyam’ caalo amnec.

acpelhyekhaam   verbo. herir, excoriarse, cortarse. Pelhyekhaac lhaac sovov meeme alyemyekhaclho aapetec. Epelhyekhaac lhaac lhoop’actec secteyacmo secleeta. ¡Eeven, eyenyav meemong-anye’, capelhyekhec! Acvet’aac lhaac enlhet acpelhyekhaam monay’pacyec.

acpensangvay’   verbo. interrumpirse. Pensangva’aac seclhengaam. Mooc nengeltemeem masquengva’aa’ nahan ya’alhya’ antamhac. Pensangva’ac alyamhapma, maamec’aac vesey’. Pensangva’ac acmaamay’. Capensangvac saat amya’a. Apensangveesca’ac lengco nenga’naeclha’.

acpenseem   verbo. corto, cortado. Apenseec lhaac pooma. Acpenseem apmec lengco. Apenseem apyepacyec peyem. Taap nengaascama enlhet maaquina alya’tamanma yaamet, capensessec.

acpentalhnama   verbo. muchos. Pentalhneeclheec lhaac enlhet almaasen. Nengco’ eeca’ nengeltemeem lha’meeclhee’. Acpentalhnama anaata almopoy’ amyep. Apentalhnama apquelva’ac enlhet coo nepeyaam’. Apentalhnaclha eyla noolheng apqueleeyvaam amyep. Mooc nengeltemeem aplha’maclha’.

acpet   a’soc acvesey’ (quel.). Acpet ayemha nalhma’. Sej antooc acyelhna as acpet, acyevey’ eeca’ avhac nahan acvena’teem, maalha yaamet. Mooc angcooc pang nahan yaammacpet, laapang, moopaahap, ya’mehe’.

acpeyvooclha’   a’soc acvesey’ (quel.). derecha. Sas maata’ angyeplooc aamay acpeyvooclha’, lhaa ptomhac taata seyanya. Paej eeque ngcata’melooc ampeyvohoc sangcalvelha’, angyengalhcohoc saat. Eeven, capeyvoho saat aamay acpeyvooclha’, cayhong caamyon. Mooc nengeltemeem capeyvoho acta’melaclha’ nahan acyemna’aclha’.

acpong   a’soc acvesey’ (quel.). Acpong actomha lhama ascoc maalha quelpa’loom, taap eeca’ acyevey’. Caleeyvohoc acpong acyetnamaclha yengmen payhoo ava’lhoc. Angna’aymacoc eeca’ alvesey’ quelpa’loom, ya’le’ nahan maateyempehec.

acsapoonay’   verbo. 1 • apagarse. Sapon’ac pelten’. Sapon’aac lenteenoo. Sapon’aa’ alhta acnem’. Esponques taalha. Acvet’aac lhaac acsapooneeycaoc meyooyam’-neeten. Sapoonaamquec alaapongmaateeycaoc, quelyetepquec lha’ taama’ angca’aoc. Acsaponcasquec alhta velas. Apsaponcasquec lhaac alaapongmateem taata.

2 •  Sapooneeclheec nempeena, avanhec lha’a quelhvooc apyengmenec yaamyavheene’.

acsepcanma   verbo. gotear. Sepquenquec lhaac yengmen secyelhaanengvocmo cooneng nempeena, paej lhaac angvaasennaac. Sepquenquec ayengmenec tracta. Sepquenquec tengma apquelyangcalheem. Sepquenquec valte nac lha. Casepquenhoc engvaahe’oc henga’hec naapnaclhama. Acsepquencaasooc yengmen vaetca’hac. Acmaasquec a’net acsepcanma paana’teem eeven. Acsepcanma eyla nteemac vaampa hac, yangcalhemque lhca la’a.

actaalhamaavo’   a’soc acvesey’ (quel.). color, letra. nengellhengaanemseeycaoc: sectaalhamaavo’; actaalhamaavo’; aptaalhamaavo’; nentaalhamaavo’; altaalhamaavo’ Actaalhamaavo’ nengeltemeem acnoo nac: Sas actaalhamaavo’ aava sensa’ap. Sas aptaalhamaavo so’oc. Yetneec vanteera na’atque’ aptaalhamaavo’: apyelhvaseem, apmopoy’, aphaana’teem. Eeca’ ’so cvesey’ altaalhamaavo’. Footo alhnangca’aoc, yetneec alpalhquemmalhca’ altaalhamaavo’, footo alvaanyam’ eeca’, vaamlha’ alpaasyam’. Nengeleeyveec nengco’o alpalhquemmalhca nengeltaalhamaavo’ acnoo nac mopoy’, yaam acyelhvaseem nahan yaam acpaasyam’ quenmecpeyem. Acvet’aac lhaac quelvaana’a naa’at actaalhamaavo’ ayenyem’a actaalhay’ pang apma’aoc nahan actam taahap ac. Lha’moo eyla lhquep apqueltaalhamaavo’ aptalhnama. Mooc nengeltemeem lha’moo eyla apquelcahaycam’ aptalhnama. Yetneec nahan altaalhamaavo nempayvaam nentaalhoscama acnoo nac ’, a, c, e, g, h, j, k, l, m, n, o, p, q, s, t, u, v, y.

actaamay’   verbo. cubrir, saber, tener gusto, realizado. Taamec’aac yaasec nentom. Taamec’aac yaampa’at-yengmenec yengmen. Paej lhaac cataamec’ac naatekhet seyengcahay’ vayca. Paej mokham cataamec’ooc pintura, yekhe yetsam’ etaamseclhoho. Antaamseclhohoc maata’ nempayvaam mongasa nac angelyaataam’ a acnoo nac: ¡Saaass co’o stalhnama! Taameeclhooc seclhengaam, caasooc capensangva’. Actaamseeclhooc secteem mayca’a lheya tengma ac. Quelhvooc saat ataamseclhohoc secteyanma alhta’a nac hay’, paej cvesey’ ateenooc alhta’a lhcac.

actahalpeyaam’   verbo. arenoso. Actahalpeyaam’ nengeltemeem lhoop’actec aanec. Tahalpeyaam’ eyla ntamhaclhac aamay. – Eehe, vangcayespoc antahalpomsaclha’. Cayetnamhoc secleeta catlhec actahalpeyaam’. Sas nec antahalpomquessec peheya’ avhooc.

actahapma   verbo. 1 • oler, podrido. Sam actahapacmo yaateypepa paana’teem. Tahapque pyempehec enlhet meya’paascam’ yengmen. ¡Sammm! Tahapacmec seecoc aaye’, ¡elma! Asado eyla antahapacmoc Juan tengma pac.

2 •  Nentavcamquec lhaac aapetec yeploomoo actahapma. Tahapquec lhaac ca’a, nataamen secpaalesa. Acmeec lhaac pan aptahapma. Mooc nengeltemeem pan apquelcongnammaap. Actavcooc co’o soolyaatectama ’pac actahapma. Tahapcasque eyla ptom eeven. Ya’acmoc ethapsec vaetque nema ac apyengmenec, eyen’ quelhvoo’.

acta’heem   verbo. encorvado. Ta’heec lhaac secleeta amnec, moctooyam’ anta’haasac. Ya’acmo nengquenec ayaatelha yaamet-nekha’a. Calta’hehec. Nooc mooc calta’hec. Ta’heec molaaney’ tengma. Paej alhta capvanac elaanac tengma pac enlhet nac a, ho’sa’ apta’hesa. Ta’hooc moopeeyeen-yaamet. Ta’haasooc lhaac moopelyo hac apyenha yaatephaymaca’aoc yaptec. Quelta’haamque eyla seyanma. Alta’haycaoc aamay ’yetcoc nalhma’. Apta’heem nac naamoc. Melpa’anmaycam’ eyla lhquep ta’va pac alta’heem apmancoc. Ta’’’heem eyla apyetnama vayca pac. – Quentemquec lhama pyooc que. Ta’heem eyla lhquep apyanavay’. – Quee, yekha’ a meeme. Mooc’alhma’a ngcaytec acta’hemaclha’ amyep molcakhaam. Mooc’alhma’a, yetneec mocta’hescama molcakhaam amyep.

actalhnaam’   Compare: talhnaam’. verbo. tardecer. Talhnacme’ nengeltemeem ayaamqueta ngcatlhec nem’. Talhnacme’ epva’actamo lhquep. Talhnacme’, paa ngcatlhec nem’, alhta’a paa ngcatnehec. Pa’ ’ta’heclha’, talhnacme’. Etalhnengvocmec sectamhaycam’ amyep. Catalhnamoc saat avaclhac tengma hac. Actenque’ elhta seclha ctalhnaam’, acyampa’vooc alhte cvesey’ sectamhaycam’ selengqueem pehen.

actalhnamoo   verbo. dar gusto. Talhnooc lhaac apquelmenaecmascama mayca’a. Talhnooc anteyesam’ nengaoclha’ engangcooc Ya’alve-Saanga. Talhnooc lheep apva’actamo. Talhnooc angelanam’ acnayvommalhca peloota. Paej lhaa ngcatalhnooc acpa’ayvoom raatyo. Catlhoec anteyesam’ alhcahayaam’ acyevey’. Sas antalhneessohoc caaya engac. Nengellantalhneescaasooc nengco’o quelaancam’-nepqueesec alhta’a lamengco-cyevey’ payhoo nempayvaam-lhangcoc yo’yaam’ elyespaac enlhet.

actam   a’soc acvesey’ (quel.). 1 •  Actam actomha lhama yaamet ayemha nalhma’. Acyelhna eeca’ alya’yeem, mengyacsehec etooc peyem as actam acyelhna. Quemhaapaam’ooc angengcoc as actam, paej nahan avhac, vaamlha’ ayquepmenaoc. Mooc angcooc actam acnoo nac vaalha, pomaapen’, paatelh nahan queltecyavacsa’a.

2 •  Yaam’actam actomha lhama yaamet ayemha vaetque aleeyvomaclha’. Eeca’ as yaamet nac hay’ actomha senga’heem nahan sengvay’o. Paej ne’ elhte ngcata’melooc antooc aava’, taan hengelyeeyecse lhma’. Yetneec nahan elhnamoc as yaamet nac hay’ altomha alyaatectama nahan alpelhpopoy’ aava’. Henga’hec ne’ elhta emoc yaamyavheene’ elhnamoc as yaam’actam.

acta’malma verbo   1 • hermoso, bello, lindo, bonito. Mop’ooc yengmen yaamelquet quelhvaa molaaney’, cata’melec saat lha’ eeca’ a’tec. Sas maata’ anta’melsalhcohoc engangco’ yo’yaam’ cata’melec nengnaycam’. Acvet’aac lhaac enlhet apta’malma, lhaa ntamhac eyaalheng’. Mooc nengeltemeem enlhet capseso. Acta’malma nac a’soc nac hay’. Acta’mela lhcaac apqueltemnaycam’ soycam’-amya’a. Apta’mela eyla noolheng ’pac. Acmeec lhaac sectalhnama apta’malma pangco’. Acta’malma eyla lhquep secleeta pac, nooya’ac co’o, acmasom. Mooc nengeltemeem sas eyla secleeta pac. Acta’malma engva’lhoc acvesey’ aya’alhnay’o engva’lhoc. Mongenatsehec angvetac enlhet acta’malma pva’lhoc, nataamen sas nahan maata’ apayvaam. Etepsohoc ne’ elhta apayvaam enlhet acmasom ayenyem’a acmasom apva’lhoc.

2 •  Quelta’melam’ooc enlhet naysecsa caaya. Mooc nengeltemeem quelaspeeclhoo’. Apta’melaoclhooc yoonges apquempaclho escuela pac.

3 •  Paej cata’melooc antekhaanec paana’teem senga’heem. Paej cata’melooc antavhoc quelayque actec, hengyephecsec. Paej cata’melooc nengnatheemoo amya’a, avanquec vesey’ henselhnana’. Paej cata’melooc montena yetsecsooc-nem’, taan calaascoc enga’ta’aoc, han’ nengelan’o nac lhacnem’ vaetca’hac a.

4 •  As nempayvaam nac hay’ „acta’melaclhoho“ nengmaam takha’ engmooc lhoyquela mayca’ apquelvay’ acnoo nac: Acta’melaclhoho apquelva’ enlhet coo nepeyaam’. Acta’melaclhoho mokham alhto’oo nac hay’. Eeca’ ’so actomha nengmaam takha’ apquelvayaam’ congne nempayvaam-lhangcoc.

actam-ascoc   a’soc acvesey’ (quel.). Actam-ascoc acvesey’ lhama nemesma. Akhaana’teem angco’ actaalhamaavo’ as nemesma nac hay’ acnoo nac actam alhcapoc. Mooc angcoo eeca naasevhen, pa’lhama-pyempehec nahan mooc nemesma.

acta’melaclha’   a’soc acvesey’ (quel.). derecha. Acta’melaclha’ apmenec seepe’, haave sangcalve’, eeca’ acta’melaclha’. Quelhyavam’ooc antaalhosamcoc acta’melaclha’ engmec. Mooc nengeltemeem acpeyvooclha’ nahan acyemna’temaclha’. Cas co’ eemec acta’melaclha’ secteeyam’ lhaac secleeta. Angvaclhac Lhaapangcalvoc, nataamen angvetac tengma pangca’aoc enlhet payhoo acta’melaclha’ nekha’ ’may.

acta’melaycam’ engva’lhoc   verbo. contento. Acta’melaycam’ engva’lhoc acvesey’ mepque acyetnokhay’o engva’lhoc acnoo nac: Ta’melam’ooc ava’lhoc sa’coc, alhnangcooc vesey’. Mooc nengeltemeem nayvaam’oo’ nahan quetsavaasaam’oo’. Mongenatsehec enlhet angvetac acta’melaycam’ apva’lhoc, nataamen hengnayvecsec nahan hempayvecsec. Mongenatsehec cata’melam’ohoc apva’lhoc ta’va nentooscama, mehentaclhehe’. Nooya’ac cata’melam’o pva’lhoc, hentaclhec.

actamhaycam’ engva’lhoc   verbo. tener miedo. Tamham’ lhaac eva’lhoc seyac’a peyaam’ acyemna’teem apquennamaam. Tamham’ lhaac eva’lhoc paa ngcammo nnelha stamhaycam’. Cac’ooc engquenyec coopquehec saat nentom. Tamham’ naat eva’lhoc secleng’a ayeyveseeycam’ alhta’a, movheem naat lha’ha. Tamham’ eva’lhoc seyanyalhco atnaham’ paana’teem-lhangcoc, paej cvesey’ avaanac. Aclhengquec lhaac lhapcooc aamay-neeten alhta’a, nataamen va’ac lhaac actamhaycam’ eva’lhoc ayenyem’a seclengay’ mocveeneeycam’ nalhma’. Tamham’ lhaac eva’lhoc secleng’a amya’a seclheenammalhca’. Mooc nengeltemeem quelmenac’aac eva’lhoc. Yetneec angna’aymacoc as nempayvaam nac hay’ acnoo nac nengay’ nahan nengelmenay’.

actamongvaecmoo   verbo. empeorarse, engravarse. Yemseec alhta eemnec, taan actamongvaecmoo. Mooc nengeltemeem taan acyangvaecmoo. Tamongvocmooc alhta aplheenammaap enlhet, ta’ aplhenga.

actascapma   verbo. doler. Tascapquec eeyapoc. Mooc nengeltemeem paej camascac acmasca eeyapoc. Catascaapohoc empa’pehec antooc quelpasmongaam. Catascaapohoc nengmaleem aahac vaetque vocmo’. Mooc nengeltemeem caasquecsohoc engma’aoc. Tascapam’ ephehec ayenyem’a caaven. Mooc nengeltemeem tavcam’ ephehec.

actec   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • grano, semilla. nengellhengaanemseeycaoc: actec; apactec Actec nengeltemeem acyelhna actec acnoo nac samanya pactec, caaya pactec nahan mooc. Pa’ atengyac samanya pactec, sa’ha’ actec, ya’teepa actec nahan semheeya’ actec yo’yaam’ angveneclha’.

2 •  Yetneec nahan nenlhaanma acteemaclha’ alvesey’ taalha-actec, pan-apactec, yenmongaam-actec, soolya’yem actec, lhoop’actec actec. Almeec lhaac na’atque lenteeno hac actec, quelnapquec vesey’. Tavquec maata’a quelvaana’a paana’teem actec yo’yaam’ cootehec ayetca. Aclhoc’aac alhta paana’teem, lhama actec ne’ elh maata’a stom lhama cnem’.

actec   a’soc acvesey’ (quel.). abertura. nengellhengaanemseeycaoc: actec; apactec; apactooc Popom apactec nengeltemeem aatong ’pac popom. Yetneec maata’a haapong apactooc actomha apquellanteyapvaeclhelha’ aplhangcoc

acteclhecvayaam’   verbo. 1 • lindar, llegar. Teclhecvaeclhooc moyanma nav’a amyep ma’a nalhma’. Teclhecveeclhooc eepa’tec caamyon ava’lhoc. Teclhecveeclhooc volsa secleeta amnec. Yetneec ma’a nepeyaam’ tengma apquelyevey’ apteclhecvaecmoo nekha’ aamay. Eteclhecvesquemho pooc nepva’a yaatephaymaca’aoc.

2 •  Teccclhecvaeclhoo apayvaam enlhet apvaanyam’ nac hay’. Teccclhecvaeclhoo apquelmenaecmascama apquetqueetsec. Teclhecvaeclhoo lhcaa steyanma la’onse lhcac, yenmaam’ooc vesey’. Paa nooque la ngcalyamhaapoc lheya’. – ¡Nnn, teclhecvaeclhoo!

acteeyam’ engva’lhoc   verbo. triste. Teyacmec lhaac eva’lhoc acmenyelhalhco secleeta hac. Teyacmec eva’lhoc selheena lhquep, lhaa ptomhac enlhet. Teyacmec eva’lhoc ayetsapa seyanma, noolheng cvesey’ ptaoc. Mooc nengeltemeem yetnakha’vooc eva’lhoc. Quetsec anteyacmoc eva’lhoc, menyelhacpec vesey’ caanson ahac. Yetnee eeca pooc. Temcasquec alhta eva’lhoc aplhenganacmo eemooc.

actemyeescama   verbo. 1 • cruzar. Acvet’aac actemyesa nemesma emamye’. Temyaasquec emamye yaamet. Yetneec actemyeescama caalo emamye’, taan secyeengoo. Yetneec alpeyvomoo altemyeesquenta’ acnoo nac quelyenmayaam’ altootquescama naalhpop. Temyaasquec lhaac apquelyepseta Benito pa’at-actec alyepsetmoo. Toolhna’ac secleeta amnec yelpa’, nataamen actemyesa aamay ava’lhoc.

2 •  Actemyaasquec lhaac mooc yaamet selan’a apaava apyelhnamaclha’.

3 •  A’soc-temyeescama alhta apyelhnac Jesus.

actepcahangvaecmoo   verbo. sobrepasar. Tepcahangvocmooc lhaac selmaam, tes cvesey’ soolya’yema hac, taan selta’haasoo nekha’. Tepcahangvocmooc lhaa stom, angvempamcoc saat. Tepcahangvocmooc lhaac amyep apac seta’, cahaney’ acnoo pyempehec.

acteyaapeeycam’   verbo. 1 • poco profundo. Teyaapaam’ooc mokham secmetaam maalhec. Teyaapaam’oo pva’lhoc poco. Teyaapeeclheec maalhec, lan’aac vesey’ a’soc apaoc. Acvet’aac lhaac acteyaapeeycam’o pangcalhva, takhoo cyetnamaclha yengmen. Teyaapaam’ooc aclhengaam quelasma congne yengmen.

2 •  Teyaapaam’ooc aplom enlhet nac a.

actoomoo engva’lhoc   verbo. enojar, molestar. Tavcooc lhaac eva’lhoc apqueltemnaycam’ acmasom enlhet. Tavcooc apva’lhoc enlhet apquetca mepque payca’aoc. Tavcooc eva’lhoc memaayahay’ aptom ta’va’. Tavcooc eva’lhoc actepa payvaam haavoc. Tavcooc eva’lhoc semheng ahac aclom. Cat actoomoo pva’lhoc haavoc mocmongcalhanma, taan apnaecmo mepquelha tengma. Tavcooc lhaac apva’lhoc taata acveeneeycam’ seecoc lha’alhta’a.

acvaana’maeclha’   verbo. obstruido. Angvaana’maclheec secyemseem. Vaana’maclheec aamay ayenyem’a acmaamay’ lhaac. Yetneec acvaana’maeclha manten amyep. Mooc nempayvaam caapeeclheec manten nahan taej tamhaclhac manten. Vaana’maclheec pangcalhva lhoop’actec. Masquee csepquena yengmen valte, vaana’maclheec molaapeeycam’. Quelvaana’maclheec lhaac ahayca’aoc, naapnaclhama cvesey’ eya’hac. Caymaalhqueec nengvaana’maasqueclha nepyaava tengma. Paac alh yec alhong nepeyaam’, vaana’maclhee eeca’ emamye’.

acvaapa’anma   verbo. Vaapa’neec lhoop’actec. Vaapa’neeclheec mokham eeten ayenyem’a mocvatneeycaoc. Vaapa’nee lhma secsekheeycam’. Nengeltemeem acvaapa’anma nooc mooc acpa’anma lhma’.

acvangcaclhoho   adverbio. largo tiempo. Apqueltemnam’ lhaac acvangcaclhoho soycam’-amya’a. Acvangggcaclhoho seclhengaam aamay, ellleclacme nyekhe’. Acvangcaclhoho cnaat secma Lhaapangcalvoc. Yetneec maata’ apquelenlhaanyam’ alumnos acvangcaclhoho yo’yaam’ esavhongvomhoc acteemaclha’ apya’sengveyaam’ escuela. Acvangcaclhoho eyla lhquep apma aptamhaycamca’aclha’. – Quee eehe, acvangcaclhoho. Acvangcaclhoho lhcaa ctamham’, mepque snaeclha la’onse. Nengellhengquec lhaac acvangcaclhoho aamay-neeten ayenyem’a lhcahayaam’ nengelenmelhma. Acvena’temaclhoho cnaat seya’heem nengmasqueem, quelhvoo eeca secta’melaclho.

acvangcapaycaoc   verbo. alargarse. Vangcapamquec seclhengaam, lheem apvangqueepehec taata. Vangcapamquec apvay’ Ya’alve-Saanga valay ne’ elhta apvesque’. Vangquepsamquec naat sengahayaam’ soolya’yem lengco. Vangcapaycamque’ ’sa maata’a secmeyaeclha haavoc tengma pac, alhte ptomhac enlhet apquelyaataamca’a.

acvangqueyaam’   verbo. ronco. Vangcacme’ ’sa eyespoc secmenaecmascama. Cavangquemsohoc engyespoc naapnaclhama.

acvatheteem   verbo. 1 •  Vathetquec acyelhna soolyaatectama. Vathetquec laapang acyelhna. Vathetquec actec yaampa’at. Acvet’aac lhaac acvatheteem mooyaayet acyelhna. Mooc nengeltemeem acvet’aac avathet.

2 •  Vathetquec enlhet almaasen. Vathetquec apca’neeycam’ enlhet aamay. Vathetquec popom payhoo pactec. Nooc mooc ya’hapquec popom apactec, nooc mooc ca’neeclhooc popom. Vathetquec macva plhangcoc vaalha’ay’.

acvesey’   nempayvaam-aatcoc. 1 • porque. Paej angvet’ooc Sito, lhengquec alhte cvesey’. Paej alhte taamcoc taata alyamhapma haavoc, mooc apca’naeclha cvesey’ apya’sac. Catsapoc saat seyanma alhta, paej cvesey’ camaamay’ac. Pa’ altahanam’ seta’, atsec vesey’ maata’ apqueltemnaycam’. Evanquec co’o maec, enlhet cvesey’ co’o. Paej caapsesooc samanya nac hay’, lapamcooc vesey’.

2 •  ¿Lha’ acvesey’ que? lhaa ptomhac taata meyecpelca a’soc. Haavoc, que’ elyoho ’ha, ¿lha’ acvesey’ que? – Pomhet que. ¿Lha’ acvesey’ ayeelhyacmo nac aa ye? – Juan que. ¿Lha’ acvesey’ aa ye, ayeelhyacmo nac a? ¿Vaetque nlhoho’?

acvoho   verbo. llegar. Laalha’ acvoho nac aa ye, popyet ya lhmoc, catnehec engva’lhoc anteyesam’ lhapcooc nalhma’. Ca’ apvoho apvesque lhnec lhaac a. Mooc nengeltemeem ca’ aplhengacmo a. Han’ acvataamoho seema’ a. Han’ acvoho meyooyam’-neeten a, yeeyhaam-ayetsecsec nec lhaac. Han’ apvoho mayca’a lhnec lhaac a, ethanyem’. ¿Lha’ apya’sa taata? – Hannn’ apvaam’ a.

acya’anmongaam   verbo. pagado, precio. ¿Ya’anmongque nlho quelayque actec lhaac? Yehemeec saat aya’anmongsec senamteem. Pa’ aya’mongsec secmaycaana’sa alhta. Mooc nengeltemeem pa’ angva’heclha’. ¿Co lhcaac lha’ acvaam’ acya’anmongaam raatyo nac lha? Yetneec acma acya’anmongaam nengenamteem caamyon. Co laalha’ acvaam’ sengya’anmongaam lhama enlhet. Sec’aaseclha lhnec lhaac caya’anmong sectamhaycam’ lhaac. Yav’aclhoho anyo, yetneec apya’anmongamaclha pangcooc yaateypeepa’. Quelhvooc nec lhaac nengya’anmongquescama nengmaam samanya. Ya’anmongantaac maata’a soolya’yem nengelhakhaam yaateypeepa’. Caya’mongentac saat aplom enlhet nac a.

acyaapa’leeycaoc   verbo. Yaapa’laamquec peheya’ acyelhna avakhe’oc. Mooc nengeltemeem quelyephongva’voo’. Yaapa’laamquec lhaac secvetaclho soolya’yem actec. Nengelyaapa’laamquec nengnamca’aclha’. Mooc nengeltemeem caapaalhqueec nengnamca’aclha yamta’ actengaoc. Yaapa’laamque nyekhe popyet, acvet’aac lhaa eeca’.

acyaapa’mateem   verbo. azul. Yetneec aptaalhamaavo’ apaava acnoo nac apyelhvaseem nahan apyaapa’mateem apvesey’ Cerro Porteño. Pa’ ’yaapa’matseclhac vaquero hac. Apyaapa’mateem apyeplom as enlhet. Sas apaava angelaanohoc aptaalhamaavo’ apyaapa’mateem.

acyaata’ayvoom   verbo. cacarear. Yaata’ayveec tata’a, appoc lha’ paa ngcatemsec. Eyaata’ayvom’ohoc nahan vaalha’ay’ amamye’ acteeyam’ appoc. Nooc mooc yav’aclhoho anaata altomha quelvaan.

acyaatectama   verbo. amarillo. Yatcaamquec alhta soolyaatectama acyelhna. Apyatcaac maamon apyelhna. Yatqueec lhaac mangco cyelhna. Yatcooc apyelhna melon, elec. Yaatectemque eyla vaetca’hac nac hay’. Yatquee lhma’, ascoc lha’ anteyacmoc. Yetneec elhnamoc acyaatectama. Quelyatqueec aava quelayque hac, cat cvesey’ camaamay’. Cayatttcohoc elhnamoc malhtengyava’ acvaclho nac acteyapmaclha’ a. Pa’ ayaatecsec yaamet-aysecsec ahac.

acya’hapmoo engva’lhoc   verbo. corazón apretado, corazón detenido. Acya’hapmoo engva’lhoc ayenyem’a coo Maclhavay apayvaam. Nengco’ eeca nengeltemeem acmaycaoc engva’lhoc. Ya’haapooc eva’lhoc acmaayahay’ raatyo. Mooc nengeltemeem meec eva’lhoc raatyo. Caya’haapohoc ne’ elhta engva’lhoc mongelya’ascaalhma’. Ya’haapoo pva’lhoc Juan amya’ apleng’a lhcac. Mooc nengeltemeem teengvocmoo pva’lhoc amya’a. Sengyepcoonma, caya’haapentaamohoc engva’lhoc, nataamen camascoc acmaases nenga’naeclha’ nahan nengmenaecmascama. Ya’haapoo pva’lhoc enlhet amya’ acmasom.

acyamaaycam’   verbo. Yamaam’ acteyaasaamca’a seleclec acyevey’. Quelyamaam’ lhaac vaalha’ay’ apqueleeyva neeten payhoo macva plhangcoc. Nec, yamaam’ maha’, soc laalha’ actekhana ye. Yamaamquec lhaac sel-halhta’paa ya’angca, paej cvesey’ avaanac alaana’.

acyamascama engva’lhoc   verbo. asombrarse. Yamasquec eva’lhoc secvet’a tengma apquelya’yenma ayenyem’a peyaam’. Yamasquec eva’lhoc valay apmopvaan sevhen apayvaam. Mooc nengeltemeem emaayaasque’. Yamasque eyla pva’lhoc lheep apquelan’o tata’ alhangcoc alhnangcoc. Yamasquec eva’lhoc secvet’a ptamhaycam’ sempelapquescama Tyos. Quelyamac’aac alhta pquelva’lhoc enlhet apquelvet’a yaatepeyaam’.

acya’mongaeclha’   verbo. 1 • cambiado. As raatyo actomha acya’mongaeclha’ acmeesma alhta. Paac amoc secleeta acya’mongaeclha mooc. Aclhengque’ elhta nepeyaam’ senamteem naasa, nataamen ayetsepvocmo naalhet aamay naasa, acya’mongaclho mooc senamteem. Mooc nengeltemeem nengcoongneeclheec mooc. Pa’ ’ya’mongseclhac mooc secleeta yempehec nac hay’, acvaanyam’ cvesey’ enteemac. Acmeec lhaac aayen’ secya’mongsaeclha’ apaava. Paej co’o soolya’yema hac, pa’ ’ya’mongseclha’ ’sa laaney’oo-cnem’ secmaycaana’sa.

2 • devuelto, vengado. Ya’mongaclheec nengelmeta alhta nengnayvoom, avaanaa quelhvooc nengeltamhamcoc. Aya’mongseclhac saat nentecyavaam, naat aptomhac seta’. Meec actecpaa eeven, nataamen apya’mongsaclho quelhvoo’. Mooc nengeltemeem apyetsaclheec aptecpammaap nahan apquelyahaclhee’.

acya’mopoy’   verbo. espumar. Ya’mop’aac apaava molyemyescama ayenyem’a apya’mopoy’ queltelhneeycaoc. Ya’mop’aac apaatong noolheng ayenyem’a cmaahat. Queltelhneeycaoc apya’moopaasac yengmen. ¡Ya’ammmop’aac lhaac eyempehec queltelhneeycaoc secya’pasa yengmen!

acyangcalheem   verbo. agujero. Eeven, ya’acmoc ey’assec secleeta aha’e, pehen apma’aoc, cayangcaalhec amnec. Yangcalhque eyla lhcac vaetca’hac-paasyam’, ho’sa’ acsepquena acmaamec’a lhcac. Yangcaalhengvocme’ elhta naalhet aamay secleeta hac. Yangcalhemque eyla yaamongvayca, ho’sa’ ayenyaha yengmen. Alllyangcalheem eyla nyekhe chaapa, cahaney’ paej casepquenac. Acvet’ac lhaac acyangcalheem secleeta, alapam’ saat. Sepquenque eyla valte, acyangcalheem halhca la angnac. Pa’havaclhee’ ’sa maata’a secleeta, yangcalheem halhca la’a. ¿Na’soo nlho lhcac paej acyangcalheem peloota ysecsec?

acya’saeclha’   verbo. 1 • arrugado. Caya’seclhohoc vaetca’hac acmeta nlhoho’. Ya’acmo pquenec nenga’tooc taalha mahaycoc, caya’seclha’. Acya’sasseeclheec co’o vaetca’hac apac lheep. Yetneec nengya’saasaeclha vaetca’hac yo’yaam’ angyenyooc.

2 • calambre. Ya’saclheec aahac ectong. Alya’saclheec alhta sectavasa peloota. Quelya’saclheec maata’ enlhet apquenyahassa secleeta. Quelya’saclheec lheep apquenengcasa secleeta pac, nataamen apquelvaateescacmo. Quelya’saclheec selpoonmaclha’, paej cvesey’ atnengqueeycam’.

acyatcay’   verbo. amarillo. Yaatec’aac lhaac volsa hac mangco yengmenec. Mooc nengeltemeem yaatecasque’. Acyatcay’, nooc mooc acyaatectama.

acya’teescama lhma’   verbo. oscuro, tenebroso. Pelapcasquec acva’a ya’teescama lhma’. Ya’taasque lhma’, nooc mooc halh tamha lhma’ nahan alhta’a paa ngcatnehec. Ya’teesam’ alhma’ secva’actamo. Mooc nengeltemeem na’teesa’ alhma’. Ya’tesaclhe lhma’ alh nengnam’, taan mehengelvet’a mayca’ engac. Mongelquetnehec angelyengalhcohoc ya’tesaclhe lhma’.

acya’teyaeclha’   verbo. torcido. Ya’teyaclheec lhaac co’ eemnec. Mooc nengeltemeem vaapekhalhquee’. Caya’teyaaseclhohoc engmenec congna’voo’ nentaacmoo nac a.

acya’teyapma   verbo. aparecer sorpresivamente. Ya’tepquec alhta acsapoonay’ acnem’. Ya’tepquec apquelvay’ mayca’ alyamhapma. Mooc nengeltemeem quelvapmeeclhee’ epquelva’a. Paej nengco’ angvaanac angya’tepsec a’soc, vaamlha pac Tyos apmopvaan eya’tepsec, mooc nempayvaam apmopvaan etepsec a’soc sempelapquescama. Ya’tepquec secta’melaycam’ canaec aphalhnangca’aoc selnantalhnama.

acya’vaecmo   verbo. 1 • querer. Ya’vaecmec elvoc haavoc, nataamen ma’ aclavseeycamca’a. Ya’vaecmec co’ ’lhong, taan acmasquengvay’a. ¿Na’sooc lheep ya’vaecmo vata’? ¿Na’sooc lheep ya’vaecmo lcaoc amyep? Ya’vaecme’ elhte cnec taata soolyaatectama hay’. Mooc nengeltemeem apquelteemooc alhta. Acvet’aac lhaac enlhet ya’vaecmo lhne’ elhta elhong. Apva’actaac alhta lhquep aplengay’a ya’vaecmo aya’pacsec yengmen.

2 •  ¿Paej lheep cay’acmoc etaaveclha’? Hengelya’acmoc nengco’ angellhong. Cay’ooyam’ etaaveclhac seca’a nac lha. Cay’ooyam’ etnaham’ as enlhet apquetcoc. Cay’amehec alhta hempasmoc nentamhaycam’ enlhet nac lha. Alhong alhta ngcay’acmo lhquep. Paej hey’acmoc angvenec quelayque anyo nac hay’, vaamlha yaateypeepa saat. ¡Ey’aas lheep lha cancha! – Paej co’ hey’aacmoc. Cay’aacmoc alheenalhca’, lhaa ptomhac enlhet apquelyaataamca’a. Paej eyla ngcay’aacmo ngcamaamaa’.

acya’vataclhoho   adverbio. breve. Actamham’ lhaac acya’vataclhoho amyep. Acya’vataclhoho eyla aplhengaamac lheep. Altemnam’ saat acya’vataclhoho. Acya’vataclhoho saat anayvom’ peloota. Acya’vataclhoho saat anga’neclha’. Acya’vataclhoho saat atyesam’ ma’a. Acya’vataclhoho lhcaa pnac mayca’a.

acya’vateem   verbo. corto. ¿Noo nlho’ atheetec yaama’yen’ taama’? – Paej, yav’aatoo’. Caya’vaatohoc saat moya’naeclha’, paej cvesey’ elva’ac mayca’a. Quelya’vaateeclheec mokham eeva’. Ya’vaatengvocmec veelas. Ya’vaatengvocmec taama’. Ya’acmoc calya’vatecsohoc alya’tamanma eeva’. Paac lhaa nyekhe’ aya’mongseclhac mooc secleeta yetcoc, taan acyav’aatoo, paej lhaa ngcalhnooc mooc. Acya’vateem nac taama’. Acyav’ateem yekhe’ amyep, cahaney’ tac secnaclhama quelayque cyelhna. Acya’vateem eyla caalo pac. Quelhvoo pa’ altemnam’ acya’vateem.

acyavhay’   verbo. vacilar, tambalearse. Quelyavhec’aac actengaoc soolyaatectama ayenyem’a alhcahayaam’. Yavhaam’ nec lhaac lhoop’actec México semaana alhta. Yavhaasquec peyaam’ yaamet seyanma. Yavhec’aac ya’a-lhangcoc apquenmaclho neeten enlhet. Yavhec’aac lhaac nempeena ma’ ayengca vhac. Yavheentaac aclhenga quelvaana’a. Quelyavhec’aac lhaac apquelmenaecmasa sevhen apquelvaanyam’, sej halhca la lmenaecmacsec. Yavhec’aac lhaac eeven aphalhnoo caaset acpa’ayvoom.

acyavheeycam’   verbo. flojo, cojo, tambaleante, vacilante. Yavhaam’ooc mocteteem moopeeyeen-yaamet tengma pyetsecsec. Yavhaam’ooc anglecoc aatong. Yavhaeclheec ne’ elhta ayetcoc caalo amnec, nataamen aclecammalhco. Yavhaam’ eyla lhcac ata’la secleeta secpatma yelpa’. Yavhaam’ooc vulon. Yavhaam’ lhaac meesa, elaaneclhoho cyetnama, catyamoc raatyo. Hengaanohoc maata’ enlhet angelyavham’ohoc angnengquenec a’so cmomnaave acnem’ nengnaeclha’.

acya’yeem   verbo. 1 • redondo. Ya’yahavooc allanteyapma elhnamoc ahac. Acya’yeemoo maata’ amnec secleeta. Acya’yeemoo eyla peloota nac hay’. Acya’yeemoo nac acnem’. Haave nooque la pya’yeem poco ac, apvangqueeycaoc nooque la’a. Alya’yeem ne’ elhta atn’aoc avyon, haave lhne’ elhta alpeyvomoo ’sa. Ya’yahaclhooc semheng actena, quey acvesey’. Eya’yeheclhohoc ya’alva ampatheetec. Quelya’yahaclheec seppoyoompac mokhanma. Quelya’yahaclheec apnaycam’ vaalha’ay’. Pa’ alya’yecsec yelpa’. Pa’ alya’yecsec seyanma elhnamoc. Apya’yaaseeclheec lhaa pmec aptecpaa pooc seca’a. Acvet’aac lhaac lhama amyep acya’yengvayaam’.

2 •  Acvet’ac yengmen alya’yahayaam’. Calya’yahammohoc yengmen pangcalhva alhcahayaam’.

3 • grande. Apya’yeem nengeltemeem nahan aphaamec apya’yeem enlhet. Lhama enlhet apvesey’ Haaco’-Pya’yeem nahan lhama lengco. Apya’’’yeem nooque la valay aplheena alhta lhquep.

acya’yemaclha’-engectong   a’soc acvesey’ (quel.). bíceps. Yetneec acya’yemaclha’-engectong payhoo cooneng engyespoc. Yetneec nengco’ a’net alya’yemaclha’-engectengaoc. Acyevey’ co’ acya’yemaclha’-ectong.

acya’yenma   verbo. volcar. Apya’yenquec alhta tengma pac Jorge nataan acmaamay’. Apya’yenquec vayca apquelva’ alhta valay. ¡Etnemseclha neeten secleeta pac! ya’yenquec lhaac. Caasooc lhaac caya’yenec pelhmoc alhangcoc, lheyangquenalhquee’. Yetneec acya’yenma soolyaatectama ’pac. Apya’yencasquec seta’ maaset apyevey’. Acya’yencaasoo’ ’sla silya. Alya’yensamquec alhta nempeena secyaanseeclho amyep ahac.

acyecpentamaamoo   verbo. 1 • inmediatamente después. Yecpentamaavooc lhaa pvay’ peyaam’ acmaamay’, lhaa ptomhac enlhet. Nengellheenquec alhta enlhet paa va’, taan acyecpentamaavoo apva’a. Nengelleng’aac alhta actepa nengmasqueem mooc apcaoclha’, taan acyecpentamaavoo alnapa pcaanet enlhet.

2 •  Alyepheesaclheec lhaac amancoc secleeta hac yecpentama slhengaam. Mooc nengeltemeem amamye seclhengaam. Alpayveesamquec lhaac enlhet yecpentama secta’haeclha’. Yecpentama acmaamay’ seclhenga. Mongenatsehe ngyelhtengyavammac yecpentama cmaamay’.

acyeecahangvaecmoo   verbo. sobrepasar, abundante. Almeec lhaac sectom almaasen, taan acyeecahangvocmoo soolya’yem, paej lhaa ngcalhnoo’. Mooc nengeltemeem taan actepcahangvocmoo. Acyenyavquec lhaac lamom ’hac, taan acyeecahangvocmoo acya’anmongaam. Yeecahangveeclhoo pmenec teyaypehec apac eeven.

acyeena’teem   verbo. estar. Angyangcaac anaata neeten yaamet. Quelyangcaac vaetque alhangcoc. Quelyeena’va’actaac yamvaalha’ay’ neeten tengma alhto’ooc lhaac. Eyeena’atques ta’va’ neeten soolyaatectama. Quelyangcaa eyla noolheng nenga’to’. Eyangcac saat noolheng ahac cooneng nempeena, coh acvesey’.

acyeesamoo   verbo. mojado. Nengelyeeseec lhaac sengelmaamongvocmo almaasen. Actepquec lhaac naysecsa cmaamay’ tengma, taan secyesa. Nengelyeesooc lhaac engelyemes ayenyem’a nentamhaycam’ nengmetaam maalhec. Yeesoo eylaa kham sectalhnama. Ya’, ne’sa, pa’ atalhnaoclha’ ’sa apyeesamoo. Acmeec lhaac aapetec acyeesamoo, maalha quelhvooc acmatnaam vaetque. Yetneec acyeesamoo lhoop’actec ayenyem’a acmaamay’. Eyascasquec lhaac ya’alya secmeyaclho amyep. Pa’ ayassec seppoyoompac, pan pa’ alaana’, eyentelhvom’ saat. Sas nec angyassamcoc nenganma soolyaatectama yav’aclhoho ctalhnaam’, etnohoc Lengua-Pyevey’. Quelyeeseeclheec lhaac apaava apquelyelhnama moopeeyeen-yaamet ayenyem’a acmaamay’. Angyascasquec apaava meeme yo’yaam’ calyemyecsec. Quelhyavaam’ooc angmetmoc maalhec acyeesamoo lhma’ ayenyem’a quemhaapaam’oo lhma’.

acyeetaaycam’   verbo. gritar. Yeetaam’ sectooscama yetcoc. Yeetaam’ cames aatcoc ayenyem’a paej calhca’a ctom. Cayeetaam’ohoc maaleng ’yetcoc ampatheetec. Calquehe va’lhoc ampathetam’ semheng ’yetcoc, cayeetaam’ na’sa.

acyeetecpongaam   verbo. salir del huevo. Yetneec anaata acyeetecpongaam ayenyem’a appoc. Quelyeetecpongquec lhaac tata’ ayetcooc, lhama-emec na’atque’ epheoc. Paej ne’ elhta cavaanac calyeetecpongsec appoc tata’a almommalhca’ alenyemay’ mooc nekha’. Yeetecpongquec mokham tata’ acvaanyam’ ahac. Mongenatsehec caylhec maaneng, yeetecpongque eeque nhan ta’va’. Yeetecpongquec lhaac Antonio, lhaa ptomhac apepya’ay’. Eeca’ ’so nempayvaam actomha nengnayvoom ayenyem’a mongvanquehec angmom’ anlheenec catnahaclha’ ayenyemay’ appoc.

acyeeyhaam   verbo. 1 • girar, versar. Yeeyhaac alyacvoom yengmen neeten. Yeeyhamquec lhoop’actec lhalhma’angco’. Yeeyhaac moohapa’va’ ac tracta. Noc, angelyeeyecsec trompo amyep. Apyeeyhaac maama apquetamsama a’soc aapac. Mooc nengeltemeem apvaycaamaam’. Yeeyhaac molyataam ca’a. Sec’aaseclha lhnec lhaac alyeeyhaam secleeta. Apquelyeeyaasquec apquetcooc secleeta pangca’aoc neyaava cancha. Secleeta nahan acvesey’ alyeeyhaam engmancoc.

2 •  Apyeeyhaac apsovheeycam’ apepma’ Elisio. Apquelyeeyhaac enlhet nepyesecsa caaya pangca’aoc.

acyehengveyaam’   verbo. brotar. Yehengvocmec yaamet ayquepmenec. Yetneec ayenyeem yengmen acyehengveyaam’ lhoop’actec. Acvet’aac lhaac acyehengvay’ yaamet alhnangcoc aava’. Mengyacsehec etooc ta’va’ quelhva’ alyehengvay’ yaamet aava’.

acyelcammalhca’   verbo. débil, flojo. Engvanquec lhaac angatseclhac enlhapcooc secleeta yempehec nac lha, yelcalhcooc vesey’. Quelyelcalhcoo eyla mooyamta’-ayetcooc ac secleeta. Pa’ apenacsohoc ayassec apaava, elyelcacpohoc saat. Yetneec moopeeyeen-yaamet alyelcammalhca’ yo’yaam’ anteetec tengma pekhaoc. Yelcalhqueec lhaac eemec actecpaalhco ectong. Quelyelcaclheec mooyamta’-ayetcooc secleeta mnec. Quelyelcalhcooc catyesam’ colooloc. Alyelcalhcooc co’o ayenyem’a nengmasqueem. Aalhtoo pcahammacpoo pyemna’teem, quelyelcammaap que nhan. Quelyelcalhcooc mokham sa’coc, paej mokham cayemna’ac, quelhvoo cvaaneeycaam engquenyem’ac. Nengelyelcalhcooc mokham mongya’asqueyaam’ Jesus. Quelyelcam’ enlhet anmen aato’. Calyelcam’ohoc catyesam’ colooloc. Acyeela’acaasooc taama secteteem yo’yaam’ calhyavam’ohoc alcoc. Acyeela’acasquec lhaac seppoyoompac selan’a pan. Yetneec maata’a mocyeela’aquescama vaetque yempehec amamye mocmaycam’. Mooc nengeltemeem moyemhaapsaeclha’ nahan moyelhpokheesaeclha’. Quelyeela’acsam’ alhempancoc anaata naysecsa yempay’.

acyelcammalhca’ engva’lhoc   verbo. Acyelcammalhca’ engva’lhoc acvesey’ cayemna’teem engva’lhoc nahan pelhcay’ angvahaneclhohoc engmooc. Cayeplavhoc nahan maata’a acteeyam’ engva’lhoc maalha mongmovaan angyemna’atseclhoho’. ¿Soc laalha’ enlhet eyemna’atseclhehec engva’lhoc acyelcalhcoo nac aa ye? – Apneec lhama enlhet que apvesey’ Jesus. Yelcalhcooc lhaac eva’lhoc selaanaamca’ apveenama eemooc.

acyelhna   a’soc acvesey’ (quel.). fruta. nengellhengaanemseeycaoc: acyelhna; apyelhna Yetneec maata’ acyelhna nentom acnoo nac maamon apyelhna nahan soolyaatectama cyelhna. Acvet’aac alhta apvohooc samanya, eeca’ apcaanetooc alhta pyelhna. Paej eyla cyelhna teves nac hay’. – Paej mokha’ angcayelhnac. Pa’at actec ayenyem’a pa’at acyelhna. Tac eyla cyelhna se’he pac. Taej ayempe’oc acyelhna acpehec.

acyelhnama   verbo. 1 • tener fruta. ¿Yelhnemque nlho samanya pac? – Quee eehe, yelhnemque’. Avanhec acyelhnama ya’teepa hac. Yetneec quelhvooc acyelhnama yaamet seyanma. Yelhnemquec lhaac peheya hac, cat cvesey’ moy’oyqueclhoo.

2 • colgar. Angelhnec neeten lhama ’soc, taan caylhec, acnoo nac Vasmosy naapa’at payhoo congne tengma. Quelyelhneec lhaac apaava molyemyescama moopeeyeen-yaamet. ¿Lha’ acyetna yaamsongsenghe’? – Quep acyelhna lha neeten. ¿Paac lheep eylhec yaama’yen’?

acyelhvaseem   verbo. rojo, colorado. Yelhvasquec lhaac aha’tec seyelhca’a lhoop’actec. Yelhvaaseeclheec lhaac enlhet aplheenacpo naapa’to’. Vaclheec angcooc maahat, taan cayelhvacsec nem’ alhto’oo’ nahan actalhnaam’. Yelhvaasooc lhaa yengmenec secyaam ayenyem’a mocyemyescama a’soc acmaases aanec. Yelhvaasaoclheec lhaac acvangquepa caamyon. Yetneec acyelhvaseem elhnamoc acnoo nac yaatepoctem’ nahan seenhec-yaamet. Yaam acyelhvaseem eeca’ apelhnamoc ya’mehe’. Angyelhvaasaasquec apaava eema hac. Pa’ alyelhvaaseseclhac teyaypehec ahac.

acyelhvayvoom   verbo. gruñir. Angyelhvayveec semheng aclom. Yelhvayveec neptaana ma’a nalhma’. Cacsehec cayelhvaayoc cames camyoo ctom. Nec, yelhvayveec yaptec. Yelhvayvocmec yengmen. Yelhvayvocmec peyaam’, apyav’aclha ya lhmoc. Yelhvayvocmec pa’anma-yettec acmeyacmo neeten.

acyelpomaycam’   verbo. blando. Yelpomam’ooc lhoop’actec ayenyem’a acmaamay’. Yelpomam’oo eyla secleeta pac amnec, paa nyekhe’ angvenamtec. Yelpomam’ooc volsa pac yaateypeepa’, eltaammaoc mokham. Yelpomam’ooc maamon apyelhna apmakheta nac a. Yelpomaycam’ eyla yeptaaycam’ pac, sej ya lhmoc anteynec.

acyemna’teem   verbo. 1 • endurezerse, esforzarse, duro, fuerte. Quelyemna’aquec lhaac quelpasmongaam. Almeec lhaac seese apquelyemna’teem, savhaacpec nec lhaac seese pmophaape. Paej mokham cayemna’ac seca’a, quelhvooc vesey’ acteeyam’. Yemna’aclheec enlhet apta’melaclho nataan aya’heem nengmasqueem. Caasooc alhte ngyetsapoc enlhet, yemna’vocme eeca’. Taej eyla hoova, tepcahangvocmoo lhca la apyemna’atsaeclha’. Yavhaaclheec angcooc ayetcoc caalo, nataamen angyemna’atseclhac saat. Eyemna’tecsoho pteteem taama noolhe’ epyespoc, calcalhquehec saat. Mooc nengeltemeem taej etne pteteem. Quelyemna’am’ secyemseem. Quelyemna’am’ emaalhempenaoc ayenyem’a secyampay’. Alyemna’aclha pyempehec enlhet nac a. Mooc nengeltemeem taej apyempehec. Acyemna’aclha lhcaa ptecpongaam peloota arquero.

2 •  Yemna’vocmec amnec secleeta. Yemna’vocme plhengaam seeta’ enlhet. Actaalhamaavo’ actec (’) actomha acyetquescama acyemna’veyaam’ acpa’ayvoom engyespoc naysecsa nengelyaataycam’. Paac alhta nyekhe’ angelmoc tracta lhnangcoc, yemna’vocme’ elhte eeca ngcapco vaetca’hac momnaave. Caasooc alhta ngcavac coriente nengnaycamca’aclha’, taan apyemna’vocmo lhama lengco.

3 •  Too ngyemna’ac naapa’at, canayquec lha’ elheenacpoc. Paej lhaa yemna’vooc haavoc ma’ aclheena, quelhvooc maata’ anteepa pquectengmaycam’. Alyemna’aclha lhcaa pquelpayvaam apquelaatengmaacpo enlhet. Yemna’aclheec apayvaam seltemnasa.

4 •  Cas lhaac eemnec sectavasa peloota, taan secyemna’aclhoo maata’a. Mooc nengeltemeem nataamen secvascaapeeclho maata’a.

5 •  Apyemna’atsacpooc lhaac eemooc seclannaamca’a Neenequev’, paej lhaac cay’acmoc. Caaat lhaac seyengca nempeena, yemna’atsalhcoo eeca’, cahaney’ ayenmomca’a.

6 • caro. Paej lhaac cayemna’ac pa’at-actec almaasen. Paej lhaac alhquepcoc almaasen, taan secma ’sa aapetec acyemna’teem.

acyemna’teem engneenyec   verbo. 1 • sano, vida eterna. Taclheec alhta nemesma semheng. Eeca yetneec acyemna’teem angquenyec, paej catsepmac. Mooc nengeltemeem taej angquenyec. Acyemna’teem engneenyec acvesey’ nenteyaascam’ yeplom nentemeem enghalhnangcoc. Acyemna’teem engneenyec nenlhoy’ yo’yaam’ catnehec acyemna’teem engyempehec as naalhpop.

2 •  Yetneec acyemna’teem engneenyec nengeltomha nengyeplom Jesus. Jesus aptomha apyemna’teescama engneenyec. Nooc mooc paana’teem acvesey’ vitamina nahan acyelhna soolyaatectama nahan yav’aclhoho acyelhna altomha acyemna’teescama engneenyec.

acyemna’temaclha’   a’soc acvesey’ (quel.). derecha. Acyemna’temaclha’ actomha nempavaam acvaanyam’. Quelhvoo eeca’ acta’melaclha’ nahan acpeyvooclha’. Nooc nahan mooc acyemna’aclha’. Eyeplav saat aamay vaamlha cyemna’temaclha. Mooc nengeltemeem vaamlha cyemna’aclha’.

acyemselleem   verbo. verdecer. Quelyemselleeclheec mokham apva naamoc. Quelyemsellaamquec yaamet aava’ nataamen acmaamay’. Yemsellooc apva samanya. Ayetsavaasooc co’o alyemselleeclho aava’ elhnamoc ahac. Acnaclhooc lhaac samanya pyelhna apyemsellamoo. Mooc nengeltemeem aplapamco’. Acyemsellaasquec elhnamoc ayenyem’a secyasseeycaoc yav’aclhoho cnem’. Angyemselleclhohoc angya’pacsec yengmen. Elheenacpohoc nahan popyet apquetcoc aptomha apyemsellamoo ayenyem’a alyenmomoo apva’.

acyemtalhnama   verbo. 1 • pesado, difícil, ponerse tieso, importante. Yemtalhnee eyla volsa, mongvanquehec anga’aynec. Mooc nengeltemeem toc antamhaclha’. Acpatmaoclheec lhaac lhama yaamquentem’-aahac yeploomoo cyemtalhnama. ¡Eltaammaoc que yaateypeepa’, cayemtelhec saat volsa!

2 •  Yetneec taava’pac acyemtalhnama nahan ayelhyavay’. Engvanquec angyemtalhnecsohoc nengelpaayeescama seppoyoompac. Acmeec lhaac peyaam’-paava apyemtalhnama.

3 •  Yemtalhneec lhengaclhoho ahatong ayempehec apquelyeplha’a leclama-engma’aoc.

4 •  Almaasquec lhaac lengco secpayvaam alyemtalhnama, taan mey’aasaamco. Mooc nengeltemeem yemtelhec lhaac ey’asamcohoc secpayvaam. Acvocmec lhaac alyemtalhnaclha sectamhaycam’, caasooc lhaac paej avaanac alhengsec. Alllyemtalhnaclha quelhvoo stamhaycam’.

5 •  Acneec co’o naysecsa cyemtalhnama. Yemtalhnengvocmec nengeleeyvomaclha’.

6 •  Enlhet apquelyemtalhnamoo nengeltemeem acnoo nac apquelvesca’ engangca’aoc nahan apquelemha-pmamye’ engangca’aoc. Nengvet’ac maata’ enlhet apyemtalhneesommacpoo, apqueltamhooc maata’ etnehec apvesque’. Mooc nempayvaam enlhet apcahammacpoo. Eeca taap sengaascama Jesus angyemtalhneesalhcoho’.

acyemtalhnama engva’lhoc   verbo. triste, sufriendo. Aplheenquec lhaac eyaalheng’ acyemtalhna apva’lhoc, paej nec lhaac vesey’ aptamhaycam’. Cavhohoc maata’ acyemtalhnama engva’lhoc nengelan’o nenganma camaamec’a nac a. Mooc nengeltemeem cayetnokhohoc engva’lhoc. Yemtalhnaasquec alhta eva’lhoc acteepaamca’ acyemtalhnama nengnaycamca’aclha’.

acyennamaam elhma’   verbo. inquieto. Yennemquec lhaa lhma’ alhta’a lhcac ayenyem’a apquelveeneeycam’ anmen aata’aoc yoonges. Yennemcasque lhma valay tengma engac. Yennemquec maata’ alhma’ amamye’ anyo nuevo alhta’a. Yennemquec lhaa lhma’ acva’ amya’ apmatna enlhet.

acyepcaanay’   verbo. Nengvet’ac maata’a semheng ayetcoc acyepcaanay’, han’ actava nac maata’a popyet aphaapetec a. Yepcan’ac semheng’ aatcoc ayenyem’a actamongvaecmoo. Mooc nengeltemeem ayenyem’a acteema angco’.

acyepetcay’   verbo. pegar, añadido. Quelyepetca’voo eyla vaetca’hac aapetec. Paej cata’melooc antaammoc chicle, pelhcaec caypetcac teyaypehec engac. Yepetcangveeclheec lhaac secleeta mnec taava’pac. Paac co’ atengyac acyepetcay’ aapetec lhaac. Caymaalhqueec calha’mohoc alyepetcaycam’ aapetec nenghanma yo’yaam’ caatseclhac nentom. Sej nec angyepetsec naatekhet antaava ngmakheetec nahan aapetec. Engvanquec angyepetsec lhoop’actec nahan mataymong-aanec acpaasyam’. Pa’ aypetsec valay apvesque naapa’at tengma hac. ¡Elyepetcacpoho! pa’ ’moc naapa’ta’a. Quelyepetcalhqueec lhaac selya’yescama yelpa’. Yeeseec lhaac taasec-amya’a hac, taan alyepetcalhco mooc aava’. Acyepetsamcooc lhaac yaateypeepa’ yo’yaam’ cayemtelhohoc volsa.

acyepheem   verbo. 1 • hincharse, inflarse. ¿Lha’ acteema alyephema na pyempehec que? ¿Yephee nlho pan poco pva’lhoc? Quelyephaavooc lhaac aha’ta’aoc seclha sma neeten. Yephaavooc alhta emnec ayenyem’a acteengvayaam’ taava’pac. ¿Yephee nlho’ amnec secleeta? – Eehe, yepheec lhaac. Quelyephaavooc amancoc secleeta. Yeppphaavoo pvocmo’ eeven, yepppcaanecmooc vesey’. Yephaamquec nekha’ amnec secleeta, paa ngcapa’lhec. ¿Peenaasque nlho’ apyephesa peloota? Epekhaasquec co’ atvasam’. Quelyephaacmec elhnamoc, caamquetquec calpa’lhec. Acyephesquec seclhooc nav’a taama’, taan seletsamco lamom. Quelenmootquec lhaac alyepheem-naapa’at seepe’.

2 •  Quelyephemquec ne’ elhta apquellectengmaycam’ enlhet congne nempayvaam-lhangcoc apcaapseseeycamca’a Roberto.

acyeptaaycam’   verbo. elástico, blando. Peloota acpa’hongcama, yeptaam’ooc maata’a. Cayeptaam’ohoc secleeta amnec acpa’hongcama. Yeptaam’ooc lhoop’actec acyeesamoo. Yeptaam’ooc mangco cyelhna ngmakheetec. Eyeptaam’ohoc maamon apyelhna angnengquenec congne tengma. Yetneec nahan maata’a nengyeptacseeycam’ soolyaatectama yo’yaam’ calhec ayengmenec.

acyeptayqueclhoo   verbo. saltar. Acmeec lhaac peloota acyeptayqueclhoo mepque aysecsec. Yeptaaclhooc lhaac peloota secyenha naalhpop ayenyem’a acyeptaaycam’. Mooc nengeltemeem nelhtaaclhooc neeten.

acyeptelengvaycam’   verbo. 1 • rodar. Yeptelengvamquec lhaac va’alhva neeten tracta va’lhoc. Acyeptelengvaasaam’ yelpa’ yaamongvayca. Yeptelengvantaac lhaac yaamquentem’-aahac moclha’taam yaateypeepa’ neeten tracta va’lhoc. Yeptelengvantaac lhaac peloota secpequena neeten meesa, ta’heec vesey’ acyetnama. Yeptelengvantaac peloota, seecoc angya’maaseenta’.

2 •  Yeptelengvam’ooc lhaac eemnec secyetsoo teyaypehec, yav’ooc vesey’. Nengelyeptelengvam’ alhta tracta va’lhoc, engcaanetooc vesey’.

3 •  Yetneec acyeptelengvaycam’ apyespoc apmenaecmascama enlhet nanoo’. Yeptelengvam’ooc apyespoc mohoscama.

acyeptongcama   verbo. arrugado. Mooc’alhma’ angvetac peheya’ acyeptongcama. Mooc nengeltemeem acpelhnanma. Angvetohoc nahan soolyaatectama alyeptongcama, eeca mepque yengmenec, maahat aato eeque nhan. Yeptaquec seppo pyelhna.

acyepvateem   verbo. bajo. Acyepvateem naat aptalhnac ya’alva. Mooc nengeltemeem aclomaclha congne’. Lha’mooc alyepvaateeycaoc lhyeenep yo’yaam’ caytec yengmen acmaamec’a nlhoho’. Apyepvaataasquec enlhet yo’yaam’ caytec yengmen. Nooc mooc nengyepvaateescama engmenec nepyaava tengma engac yo’yaam’ melquenatsehec enlhet apquelnempa’veyaam’, tengma eeque nhan apnac. Eeca’ ’so actomha apteemaclha’ enlhet nanoo’ actomha maalha apquelcahasquescama pooc.

acyepyavaycam’   verbo. liviano. Acyepyavaycam’ acvesey’ aalhtooc acyevey’. Yetneec mooc’alhma’ a’soc acyepyavaycam’ acnoo nac valte, vaetca’hac, vayca. Yepyavam’ooc vooleyvol peloota ac, nooya’ac engmenec angcoc, toc. Acmeec lhaac nengyaamoo acyepyavaycam’ alhangcoc ayenyem’a plastico molaaney’, haave meemong-anye’. ¿Yetnee nlho ca’a pac? – Paej, vaamlha’ acyepyavaycam’. -Ne’sa ye, maaya’aclha eeque la c’o aynec.

acyetepma   verbo. 1 • romperse. Yetepque eyla steteem lhaac. Yetepque plhaata’aoc yaata’alhpong. Yetepquec taama’ ac valay-pcaatec. ¿Naac’a lha’a nhan acteyacmo nac volsa? – Yeetapaavooc lhaac vanteeta ye. Yetepque’ elhta slaara hac ayenyem’a acmaycaoc yelpa’. Taej eyla mocteteem volsa. – Eyetepques na’sa ye. Quelyeetapamquec lhaa cpa’ayvoom raatyo, taama’ ac halhca la ngyetepmac.

2 • terminar la plata. Caanson ’hac eyeetepsac, meyhec vesey’. Mooc nengeltemeem etaapelhcaasooc soolya’yema hac. Acyetepvocmec alhta Lhaapangcalvoc. Mooc nengeltemeem acsavhongvocmec alhta soolya’yema hac.

acyetnaeclhoo enga’tec   verbo. recordar. Queleltemnam maata’ apquelvaanyam’ yo’yaam’ cayetneclhohoc enga’tec teemaclha nanoo’. Ya’acmoc cayetneclhoho pa’tec aplengay’ alhta movaan amya’a. Yetnaclhooc alhta aha’tec seyaayacmoo ca’a hac almaasen. Mooc nengeltemeem acya’sengveeclhoo’. Yetnaclhooc maata’ aha’tec apqueltemnaycam’ alhta seta’ acteemaclha samtaj, taan motena alhta’a seyay’.

acyetnamaamoo   verbo. quedar. Yetnamaavooc lhaac chicle eva’lhoc sectena. Cayetnamaavohoc saat aptom apva’lhoc eeven, paac vesey’ etyenec. Nooc mooc cayetnemho’. Paej lhaac co’ alquetna’a cyetnamaavoo eva’lhoc paana’teem nempetseseeycam’, actenquec vesey’. Yetnamaavooc soolam alhangcoc, paej nooque la asavhac mokham.

acyetnamaeclhoo   verbo. apretado. Cayetnemeclhohoc apyespoc noolheng taama’ actomha nac acmasom nenteteem a. Yetnamaclhooc lhaac neelhet sento. Mooc nengeltemeem ya’haapoo’. Cayetnemeclhohoc moopeeyeen-yaamet anteetec yaamet, han’ a, mongleca nac quelhvooc a. Yetnamaclhooc yangvocma’ alhcapoc acpehec avhac. Mooc nengeltemeem yeptehetcasque’. Ya’acmoc eyetnamaaseclhohoc apteteem apyespoc noolheng, engyetsapoc. Acyetnamaaseeclhooc secteteem taama’ ac yaama’yen’ yo’yaam’ calcalhquehe’. Mooc nengeltemeem actemeec taej secteteem. Engvanquec angyetnamaaseclhohoc nenteteem moopeeyeen-yaamet meemong yo’yaam’ camamcoc.

acyetnaycam’ enga’tec   verbo. pensar. Yetnam’ aha’tec co’ alaanac caaya. Yetnam’ aha’tec alhong ma’a Neenequev’. Yetneec aha’tec ayaavseclhac amyep ahac mokhetma nac hay’. Yetneeycamquec co’ aha’tec atalhnengvaclhac mokham escuela yo’yaam’ ay’aasengvaclhoho’. A’net quelhvooc acyetnaycam’ aha’tec, seyanma quelayque nahan yaateypeepa’. Ta’sec saat calyetnam’ apquelpa’tec quellheep aaso seclheena lhcac. Yetnam’ aha’tec apayvaam alhta taata. Calyet a’tec altamhaycam’ naalhet acnem’, mepque alnayvoom peloota. Yetnessam’ lhaac aha’tec aplhaanma eemooc mepque mocpasmoom. Ya’acmoc eyaansoho cyetnayca’ apa’tec. Apvanquec acyetnaycam’ enga’tec sec’a nac lha. Acmasom apquelyataam ca’a, yetnam’ halhca la pa’tec. Yetneec aha’tec nentaamen alhta camaamay’.

acyetnakhay’   verbo. 1 • oblicuo, inclinado. Yetnakha’ac acoplado nekha’ amay ayenyem’a acvayveeycaoc. ¡Ya’acmoc eyetnakhacsec poco, eyangquenho’, engyahalec! Yetnakha’ac aclhengaam acnem’. Cayetnakhac saat seyanma lhcac yaamet, yav’aclha cvesey’ peyaam’.

2 •  Alyetnakhay’ apayvaam as enlhet nac hay’ apquenyem’a Maclhavay. Mooc nengeltemeem alyetnakhay’ amya’a.

3 •  Angvetohoc maata’ enlhet apquetcoc nahan apvaanyam’ alyetnakhay’ apa’ta’aoc.

4 •  Quelyetnakhaasaam’ apa’ta’aoc haavoc apquelyahavoo aamay. Angquelyetnakhaasooc lhaac alyahavoo yaaya secleeta hac alhnangcoc. Elyetnakhaasooc lhaac selyahacmoo eeven.

5 •  Paej ne ngcata’meloo’ angyetnakhacsec nengelmalhnangcama napa’tooc Tyos.

6 • evitar. Acvesey’ nahan nengyetnakhay’ engmooc mongelaaney’o engmooc. Sengyetnakhay’ eyla lhque’ epteemac. Eyetnakha’ac lhaac eemooc, eyenmelheeycam’ lha’a. Engelyetnakhangva’ac yengmen acmaamay’.

acyetnakhay’o engva’lhoc   verbo. triste. Yetnakha’vooc eva’lhoc meheyaasekha’a paana’tee-ngquen’. Yetnakha’vooc eva’lhoc, avanhec secmaycaana’sa. ¿Yetnakha’voo ya lhquep apva’lhoc? Yetnakha’vooc co’ eva’lhoc moota’a lhquep. Avanquec cayetnakhacsec engva’lhoc capco soolya’yem, caymaalhquee eeca’ antamham’. Yetnakhasquec maata’ apva’lhoc enlhet maec. Yetneec angna’aymacoc as nempayvaam nac hay’ acnoo nac yetnakha’vooc eva’lhoc, teyacmec eva’lhoc, yemtelhec eva’lhoc.

acyetseeycamcoo   verbo. casi. As nempayvaam „acyetseeycamcoo“ actomha nengmaycam’ mongyootey’o nengyenhaam. Yetsamcooc lhaa smoctay’ yelpa hac tata’ apcaatec. Mooc nengeltemeem caasooc ayootoho’ Yetsamcooc lhaac secyenhammalhca’, seyelhyavay’ cvesey’.

acyevey’   verbo. 1 • grande, mucho. ¡Eyaavoo kham! Emlac saat, cayaoc saat apvocmo’. ¿Noo nlho lhcac aptalhnama? – Paej, yav’ooc lhaac. ¿Noo nlho saat yaamet-nekha hay’? – Aa ye, acyav’oo saat, taan calhoho’. Acyav’oo eyla mooc slaara hac. Alvaataasquec lhaac na’sa seyengqueem, acyav’oo lhcaac vesey’ anaava’. Yav’ooc lhaac nenlhet caansonsilyo hoc. Quelyaaveeclhee eylaa lha’ acyelhna peheya’. Quelyaaveeclheec a’ta’aoc eeven acvet’a ctom. Yaaveeclhee lhma congne tengma hac, malhqueec vesey’ yaamet-aysecsec ahac. Yetneec alhta mocyaavsaeclha’ almaasen. Caymaalhqueec angyaavseclhac malaamong naysecsa yo’yaam’ captamquehec nenganma alhpehec. Yangvocmec secyenmaycam’, atyenec saat. Yangvocmec secmovaan sectamhaycam’. Yangvocmec acpa’lheem valte cpaasyam’. Yangvaecmoo cyevey’ sa’coc. Apqueltamhooc Tyos cayangvomoc mongya’asqueyaam’. Yangvocmec acmaamay’ ayeenmoo acnem’ alhta. Ya’acmoc epalhcam’ yengmen acmaamay’, cayangvomhoc nengmasqueem pac. Yangvaecme eyla apteemaclha’ enlhet nac ma’a. Yangveescacmooc alhta apayvaam acmasom aplava as enlhet. Paej calheenammalhcac nengyangveescaecmoo nenglom. Nengyangveesqueyaam’ acvesey’ nahan mepque nengaaselhtaangveyaam’ nahan mepque nengay’o cavayveenta’ acnoo nac nengmenaecmascama, nenga’naeclha’ nahan nengeltaalheseeycaoc. Acyevey’ angcooc alhta amyep apac seta’. Alyevey’ ahekha’aoc acpalleyaam’ alhta’a lhcaac. Alyevey’ eyla amancoc secleeta pac. Alyevey’ lhaac meemong alemha nalhma’. Acyevey’ eyla yetca. Mooc nengeltemeem acmelay’ ayetca. Eeven, ya’acmoc epalhcam’ maa’e, tes lheep, apquelyevey’ eeque m’a. Mooc nengeltemeem apquelvaanyam’. Angneec quelvaana’a ngcayoy’, cahaney’ aclhoy’ actamhaycam’. Apya’asque’ elhta seta tengma pyevey’ nepeyaam’. Acmeec lhaac lhama yaamet-nekha’ tres metro cvena’teem, lhama metro cyevey’. Mooc nengeltemeem lhama metro cpayheem.

2 •  Maamec’aa eyla acyav’aclha’ alhta’a lhcac. Apmopvaan amya’ acyav’aclha’ as enlhet. Aplavquec nec lhaa cyav’aclha’ enlhet nac a. ¿Yav’oo nlho kham manten? – Eehe, acyav’aclhaa kham. Acyav’aclha lhne’ elhta apmaycaana’sa haavoc. Apyemseec alhta acyav’aclha seta’, taan actehetsa apaava paana’tee-ngquen’. Apveeneec lhaac acyav’aclha’ enlhet, haave’ atquetsec.

3 •  Acyevey’ apyespoc enlhet moltamhaycaoc seenavacpo.

acyeyva   a’soc acvesey’ (quel.). cascabel. Acyeyva actomha nemesma senga’heem, taap paana’teem ac, paej calhnooc mooc nemesma. Yetneec nahan ayaata’ayvomaclha’ aypacyec acyeyva. Mongenatsehec cayangcanmeclhoho’, paa eeque nhan canelhtaamma’. Paej ne’ elhta ngcata’melooc antooc aapetec as acyeyva, mepque enga’ta’aoc ne’ elhta ngcatnoho’. Angna’aymacoc eeca’ altomha yaamecyeyva, yamac’aypacyooc nahan nempa’.

acyoyqueclha’ empa’tec   verbo. tener miedo. Yaaveeclheec lhaac eepa’tec secvet’a semheng acyevey’ alhta’a lhcac, yaavey lhaa yanaec. Acya’vataclhoho alhta ngyaaveeclhac eepa’tec secvet’a semheng acpaasyam’ acyevey’. Yaaveeclheec nec lhaac apcaatec meeme acvet’a enlhet apteyaascam’ alhta’a.

aha   demostrativo. 1 • allí, allá, aquel. ¡Eyhangvom’! Lhaac valte aha, neeten meesa. ¿Lha’ acyetna lyaave ac secleeta? – Lhaa cvet’ac aha, yaamet-aysecsec. ¿Co lha’ mayca’a lhnec lhaac? – Quep apquenmomca’ ha.

2 •  Aplavque eyla ’ha, seca’a nac a. ¿Paa moc lha? – Lha’ha, halhca saat la ’ha, mooc nac a. ¿Quelta’haclhee eyla ’ha? ¿Maestro eyla ’ha?

3 •  ¿Lha’ ayenyem’a alhpongha nac aha? – Aa ye, Seenavacpo’oy’.

ahac   partícula posesiva. mi. Yetneec co’o selna’taam acnoo nac tengma hac, secleeta hac, noolheng ’hac, sovov ’hac, mooto hoc, soolya’yema hac. Noc amyep ahac. – Haave eeque la aamay ’hac ma’a. Emcaasquec alhta taata teyaype’oc ahac alhnangca’aoc. Caamquetveeclheec co’o caaya hac secteyaycamlha’. Yephescama hac ahangcooc lhaa csaoc. Apyenyavquec lhaac secleeta eyaalheng’, haave eeca secleeta pa’ apangco’, co’o nyekhe secleeta hac. Laaney’oo-cnem’ ahac ahangco’ acyelhna alhta congne nempayvaam-lhangcoc. ¿Apyaap lho semheng ’pac lha? – Haave’, semheng ahac ahangco’. ¿Lha’ raatyo ac hooye? – Co’o nyekhe raatyo hac lha. – Ya’, ayanayquec apyaalheng’ raatyo pac. – Haave’, co’o. Ya’acmoc cayenyooc lha, va’alhva hac saat.

aha’e   demostrativo. 1 • allí, allá, aquel. ¿Co lha’ ey’acsehe’? – Aha’e, seta tengma pac. ¿Co lhcaac lha’ acyetna sovov? – Ah’e, neeten meesa. Acpequenquec lhaac valte ah’e, ¡evaclha’!

2 •  ¿Ca nlho’ apa’mehetsamca’a lhcac hay’? – Haave’, eeca’ ha’e, apquenmomca’a nac a. ¿Paa nlho’ atooc samanya nac hay’? – Paej, lapamcoo eeque lha’e. Eeca’ ha’e, apyetna nac a, apvahac.

ahamtec   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • filo. nengellhengaanemseeycaoc: ahamtec; aphamtec; ahamtooc Vas yekhe’ ahamtec sovov nac lha. Paej eyla ahamtec alaptama aava’-engaatong nac hay’. Paac co’ amalhneeclhac ahamtec sovov acyevey’ hac. Vaaass ahamtec taava hac, so nyekhe cvaaannyam’. Yetneec engma’aoc acma ahamtooc yo’yaam’ antaclhec nahan antepelcoc nentom. ¿Co la lhque’ epteema emalhneeclhac alaptama aava’-engaatong ahamtec? – Ectong co’ acteemac que, tan catneclhac vas.

2 •  Acma hamtec eyla alhpehec apac. – ¡Canyaye! Mooc nengeltemeem vas eyla alhpehec apac.

ahekha’aoc   a’soc acvesey’ (quel.). granizo. Teyacmec ahekha’aoc alhta’a lhcaac. Maalh yengmen appoc as ahekha’aoc, cas henteengvata’. Nengleng’ac maata’ acpalleyaam’ alyevey’ ahekha’aoc makhay’ mooc apcaoclha’. Nengelvet’aac nengco’o maata’a ahekha’aoc atqueetsec altomha alya’yeem. Mongenatsehec nec metyemehec peyaam’ appoc, ahekha’aoc que nhan paa ngcaya’mongseclha’ acvaclho saat acmaamay’aclha’.

alaahac   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • inyección, punta. aclha’maclha’: alaaha’aoc Alaahac actomha yo’yaam’ angelyeplha’ac enlhet nengmasqueem aato’. Paana’tee-ngyaap, yetneec alaahac apac. Paej lhaac elhca’ac alaahac pac eeven, tes nec lhaac mokham. Yetneec nahan vaetque alaahac ac.

2 •  Yetneec naat nahan alaahac apac enlhet nanoo’ acnoo nac popyet apquepeetec yo’yaam’ elyeplha’acpohoc apangco’, nataamen saat etnehec apca’heemoo popyet. Yetneec nahan quelasma acma alaahac ac acnoo nac menlhay. Nooc mooc acvesey’ engepheoc acyetna nooc-nekha’ alaaha’aoc yo’yaam’ angelmoc macva apva’. Yetneec nahan atquetsec acma alaaha’aoc yo’yaam’ angelmoc seppoyoompac molpaayeescama.

ala’alhnay’   verbo. liso. Quelengyahavoo’ acmaamec’a. Caltoolhnamcoc saat amancoc secleeta hac ayenyem’a ala’alhnay’ yelpa’. Yascasquec pelhmoc meemong-anye’. Quela’alhna’vooc quelhvoo’, caasooc mongvanquehec angmamcoc. Altelhnam’ emeoc queltelhneeycaoc, nataamen ala’alhna’voo emeoc. Yetneec maata’a nengela’alhnascama engva’ yo’yaam’ capa’alyehe’. Ala’alhnaasaam’ apyempehec sectooscama noolheng. Caymaalhqueec maata’a catnehec ala’alhnay’o apva nseca’a. Yetneec nahan a’soc nengmaycam’ nengela’alhnascama yaamet. Yetneec maata’a nengela’alhnascama taava lhangcoc yo’yaam’ catnehec sas, mepque alekhaycaoc. Ala’alhnaasaam’ eyespoc. Yetneec maata’a quelvaana’ acvaanyam’ almaam ataaven’ yeplom ala’alhnaascam’ ayempehec yo’yaam’ cayemna’ac.

alac   adjectivo-ngyaalheng’. sucio, repugnante. Nengeltemeec maata’a nengco’o: „¡Alac lhaaa’e!“ nahan „¡Alac apmeoc!“ yo’yaam’ anta’navasse nseca’a as a’soc. Nooc nahan: „¡Alac lhoop’actec, haave nentom!“ Alac tata’ aaye’. Alac yec nahan vaetca ’ye’, cahaneng’ eeca’ angmom’ yo’yaam’ angacnaam’ tengma apyempehec.

ala’taaycam’ engva’lhoc   verbo. Cala’taam’ohoc maata’ engva’lhoc angvetac engmooc apquetsepma. Mooc nengeltemeem camhapam’ohoc engva’lhoc nahan cayelcalhcohoc engva’lhoc. Avanquec nahan cala’teessam’ engva’lhoc acyetnakhay’o nac maata’a engva’lhoc a, nataamen catyementac nengvascaapaeclha’. Apvanque eeca’ eyemna’atseclhac Jesus ala’taaycam’ nac engva’lhoc a, nataamen cata’melvomoc.

alayvoom   verbo. llamear. Calayveec taalha pac enlhet. Calayvooc lhaac apquelvatneeycaoc enlhet nalhma’. Calayveeclheec mokham taalha. Paej eyla ngcay’acmoc calaayoc taalha hac. Engyaaleyvaas taalha, halh alhma’. Acvet’aac lhaac ayaaleyvoom taalha makhay’.

alcactama-yengmen   a’soc acvesey’ (quel.). Alcactama-yengmen acvesey’ angcooc lhama anaata atquetsec acnoo nac meepop a.

alcahaycam’   verbo. salpicado, remendado. Quelcaham’ooc popyet apquetcoc. Quelcaham’ vaetca’hac ayempehec. Alcahaycam’ actaalhamaavo nemesma. Alcahaycam’ co’o na’haapa hac. Pa’ angva’hec tata’a hac. – ¿Lha’ acteema? – Aa ye, alcahaycam’ nac a.

alcavnammalhca’   verbo. enmohecerse. Almeec lhaac peheya’ alcavnammalhca’. Nooc mooc alcongnammalhca’. Elcavnacpohoc seppo angnengquenam’ acvangcaclhoho. Quelcavnaacpec pan ayenyem’a apyeesama. Mooc nengeltemeem tahapque’ nahan queltectahapque’. Elcavnacpohoc elyeesec acvangcaclhoho apaava, han’ a yengmen-’yetcooc nac a.

alecnahaycam’   a’soc acvesey’ (quel.). campanilla. Acvesey’ angcooc a’soc alaanammalhca’ alecnahaycam’ yo’yaam’ angelecnahaseclha’. Yetneec alecnahaycam’ pac enlhet aptemeem vaalha yo’yaam’ eleltemnasam’ apna’aymacoc. Nooc nahan noolheng, yetneec maata’a mocteteem apyespoc alecnahaycam’ yo’yaam’ melhnaanemsehec apvetep.

alecneem   verbo. 1 • tintinear. Nec, quelecneec ayespoc semye’. Calecnohoc apyespoc mohoscama epa’yoc amamye yetsay’. Sas alecneem ayespoc as quelvaana’a. Acmom’ co’ a’soc allecneem naysecsa secmenaecmascama. Quellecnaasquec poco aptoyqueclhelha’ enlhet. Mooc nengeltemeem quelyepyavasque’.

2 •  Quelecnahaclheec lhaac nempayvaam-lhangcoc. Quelecnaham’ escuela. Alhto’oo eyla apquelecnahaseeclhac maestro. Enlhet aptomha alecnahayqueclha’ avtep apvesey’ campaana ngyaap.

alectelheem-yaamet   a’soc acvesey’ (quel.). taladro, barreno. Alectelheem-yaamet actomha lhama ’soc nengmaycam’ yo’yaam’ angelectelhec yaamet. ¿Lha’ acya’ascama alectelheem-yaamet pac alhta? Alhnangcoc co’ almac ahamtooc. Acmam’ co’o alectelheem-yaamet yo’yaam’ allectelhec meemong.

alengyahaycam’   Compare: nengelengyahayqueclhoo. verbo. convulsionarse. Quelengyaham’ aha’tec. Quelengyaham’ noolheng apcapoc apakhaamca’a yaapa. Nengvet’aac nahan enlhet alengyahaycam’ naapa’at, mooc’alhma’ apyav’aclhoho. Quelengyaham’ aahac eyvoc. Quelengyaham’ nemesma, so nyekhe secya’temena yespoc. Nooc mooc cactaalhquee’.

al-haata’ayvoom   verbo. crujir. Quel-haata’ayvooc lhaac sectava pa’at-actec atqueetsec, mataymong nekha’a cvesey’ acyepetcay’. Cal-haata’ayvomhoc yaamet ayaamqueta ngcaya’yenec. Quel-haata’ayveec lhaac va’alhva secpequena naalhpop, pa’lhee ye lhmoc congne’.

alhaata’aoc   a’soc acvesey’ (quel.). cordón, asa. nengellhengaanemseeycaoc: alhaata’aoc; aplhaata’aoc Yetepque eyla aayen’ hac alhaata’aoc. Quenteec lhaac valte alhaata’aoc. Yetneec lhaac teyaypehec ahac alhaata’aoc selmaam. Lha’moo eyla maata’ alhaata’aoc raatyo. Yetneec maata’a seis aplhaata’aoc yaata’alhpong yo’yaam’ ampa’ayvacsec.

alhaata’aoc   a’soc acvesey’ (quel./quen.). Alhaata’aoc eyla lhquep etaalhosamcoc. Alhaata’aoc nooque la lhca valay apayvaam. Mooc nengeltemeem acmovaan eyla lhca valay apayvaam. Alhaata’aoc ne’ elhta apquelaanqueclha caamyon Emilio.

alhaaye’   adverbio. 1 • más tarde, quedado atrás. Acvaclheec lhaac alhaaye’ escuela, taan calca pva’lhoc maestro. Alhaayooc alhta cvaclhac almaasen. Alhaayooc pa’ ’lhong moya’naeclha’, paej cvesey’ apeenaasac. Aplhaatekha’ac lhaac alhaayooc seepe’. Noc, angelya’acsec amyep. – Alhaaye saat co’o, ¡elheng apmamye’!

2 •  ¿Lha’a quelvaana’a vas ayespoc que? – Aa ye, alhaaye nac a. Jesus aptomha aplhengaam emamye’ nahan alhaaye’. Mooc nengeltemeem netaan.

3 •  Apnaclheec alhaaye seepe’, lhengquec lhaac vesey’ engquen’. ¿Co lha’ apya’sa nseca’a? – Aptenque lhaaye’, apyaama lhcaa ngquelaanaam’. Ta’paamque nseca’a, eveenec saat alhaaye’.

al-halhteengvay’aclha’-engectong   a’soc acvesey’ (quel.). Yetneec al-halhteengvay’aclha’-engectong. Nooc mooc altecmetmaclha’-engectong. Nentecpongsam’ angcooc engephehec as al-halhteengvay’aclha’-engectong, nataamen caltecmeytec acyav’aclhoho lhama engectong.

al-halhteengvoom   verbo. 1 • echar chispa, desprenderse. Yaavoho lha taalha, cal-halhteengva’. Al-halhteengvay’ taalha ayenyem’a alnelhtengaam aatelh ac. Quel-halhteengveec lhaac apmeta maaset aphaapac. Mooc nengeltemeem aplavquec lhaac maaset aphaapac. Quelhalhteengvaam’ taalha ac aacco calpayhoo lhcac selatsaeclha taama’ angca’aoc raatyo. Yetneec nahan al-halhteengvay’ quelyenmayaam’ lhoop’actec. Quel-halhteengveec lhaac altecmetmaclha’ ectong secteengvocmo naapokha tengma.

2 •  Quel-halhteengveec poco. Mooc nengeltemeem laalhqueec aptaalhamaavo poco.

3 •  Pelhcae l-halhteengvom’ enlhet nac a. Mooc nengeltemeem pelhcaa lvoc.

alhangcoc   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • recipiente, nido. nengellhengaanemseeycaoc: alhangcoc; aplhangcoc; alhanaoc Capque eyla yaamet tata’ alhangcoc. – Quee eehe, peyaam’ apcahapsac. Quelyangcaa eyla vaetque lhangcoc. Ya’acmoc elcoc anaata lhangcoc, caytec ac lha. Avannnque nooque la ngcalaana lhangcoc seye neeten yaamet. Yetneec aplhangcoc vaalha’ay’ nalhma’ neeten yaamet. Acmeec lhaac lhama lhangcoc ca’a. Sas anlhong na’sa mepque alhanaoc. Yetneec vesey’ alhanaoc aapetec almaasen. Yekhe heleeques aatong tomaate lhangcoc. Lha’moo eyla vaalha’ay’ macva plhangcoc. Quelmetmam’ seema peheya lhangcoc. Nooc mooc apquelpayvaam enlhet mooc nekha’. Aplheenquec maata’a: „Yetneec co’ elhangcoc“, nooc mooc „Yetneec co’o tengma hac“.

2 •  Yetneec nahan alhangcoc acnoo nac taava, alhpehec nahan mentamaycam’. Taava lhangcoc molaaney’ yaamet acvesey’ yamhaapen’.

alhcahayaam’   a’soc acvesey’ (quel.). viento del norte. Alhcahayaam’ actomha acvesey’ angco’ acvatnaapeyaam’ ayenyem’a nelhqueyha. Peyaam’ eeca’ apquenyem’a nepeyaam’. Avanhec lhaa lhcahayaam’ seclhenga. Caamquetquec lha’a ngcatneclha lhcahayaam’. Nec, paycalhquee lhcahayaam’, yengmen tengya’ac. Nentalhneec mokham alhcahaycaam’ va’lhoc pelten’ nac hay’.

alhcahayaam’   verbo. soplar. Apquelhcahacme eyla peyaam’. Apva’ac naat apquelhcahayaam’ alhta’a. Paa eylaa kham calhcahameclhac alhcahayaam’. Quelhcahacmooc lhaac, etyamoc saat lha’ peyaam’ alhta’a. Quelhcahameentaac lhaac alhcahayaam’ naysecsa seyeelhyeyaam’, taan secva’actamo quelhvooc tengma hac.

Alhcapoyettec   apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Alhcapoyettec acvesey’ lhama apcaoclha’ enlhet nanoo’ payhoo Quenekha-Pa’at, quelhvoo eeca’ apnam’ lengco pangco’.

alhempancoc   a’soc acvesey’ (quel.). alas. nengellhengaanemseeycaoc: alhempancoc; aplhempancoc; alhempanca’aoc Alhempancoc actomha nengeltemeem acpasmeeyqueclha’ a’net alhempenaoc anaata. Yetneec nahan a’net alhempancoc meyooyam’-neeten.

alhempenec   a’soc acvesey’ (quel.). ala. nengellhengaanemseeycaoc: alhempenec; aplhempenec; alhempenaoc Alhempenec actomha acvesey’ angco’ acmaycam’ anaata yo’yaam’ campa’. Yetneec alhempenaoc anaata acnoo nac anaata acmovaan campac nahan mepque ayempay’ teema nac lhaapen. Quelasma eeca’, yetneec nahan alhempenaoc. Yetneec naat apmaycam’ enlhet nanoo’ anaata alhempenec yo’yaam’ emakhec taalha pac. Eeca’ ’so cvesey’ lhempen’ nahan naateplhempen’. Yetneec nahan alhempenaoc meyooyam’-neeten. Nengco’ eeca nengeltomha enlhet vaamlha’ engectengaoc.

alhma’   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • espacio, lugar. ¿Paa nlho’ angveneclhac mokham peheya’? – Engyen’ que, avanhec mokha’ alhma’. Selhtee eyla lhma congne nac hay’. Paej nec lhaa lhma nentalhnama nengeltaalhoseeycamquelha’. Noc, angelnaclhac aa’e, acyevey’ alhma’.

2 •  Quemhaapaam’ooc lhaa lhma secmetma maalhec. Paej lhaa ngcalhnoo cyamay’oo lhma’. Calteepahansohoc engmec acyemna’tee lhma paala.

3 •  Halh eyla lhma congne’. Casaclhooc lhaa lhma congne nempayvaam-lhangcoc ayenyem’a caaleyvascama alhnangcoc. Paej lhaac oota’voo lhma’ ayenyem’a teeyam’-eeten. Mongvetangvomhoec makhay’ acpa’anma lhma’.

4 •  Yetneec nahan nenlhaanma acnoo nac acna’teescama lhma’, acya’teescama lhma’, acyennamaam elhma’, alveenama lhma’, mongya’ascaalhma’, nengelya’ascama lhma’, nentamongvaecmoo lhma’, sengyeeyhay’ alhma’ nahan mooc.

alhnangcoc   adjectivo. 1 • nuevo, sano. nengellhengaanemseeycaoc: ahalhnangcoc; alhnangcoc; aphalhnangcoc; enghalhnangcoc; engel-halhnangcoc; enghalhnangca’aoc; aphalhnangcoo’; aphalhnangca’voo’ ¿Paac lheep etengyac alhnangca’aoc eslaara pac? – Saat alyeetapa hooye. Acmeec lhaac alhnangcoc vaampa hac, pa’lheec vesey’ acvaanyam’. Aya’mongseclhac saat mooc alhnangca’aoc ayetcooc secleeta hac. Aphalhnangcoc eyla tengma pac. Quelvaclhaacpe eyla stalhnama, so nyekhe’ aphalhnangcoc. ¿Alhnangcoc lho raatyo nac lha, acvaanyam’ lhoyquela’a?

2 •  Enghalhnangcoc nengeltemeem mepque nengmasqueem nengyav’aclhoho. Quetsepque’ elhta semheng yeploomoo lhnangcoc. Caamyon alhta ntaacmoc. Yetneec nahan acteemaclha nengelmalhnangcama: „Hengeltemesques maata’ enghalhnangca’aoc alaanammalhcoo cnem’“. So nyekhe’ alhnangcooc tata’a acnem’ alhta, cahaneng’ ayetsapa. ¿Quetsepmee nlho yaata’alhpong alhta? – Paej, aphalhnangcooc mokham. ¿Alhnangcoo nlho raatyo nac lha, aapac lhoyquela’a?

3 •  Nenteymaeclha’ alhnangcoc acvesey’ nengya’mongsaeclha mooc engva’lhoc. Acteymaclhooc alhnangcoc secya’mongsa eva’lhoc.

alhnec   interjección. As nempayvaam nac hay’ „alhnec“ actomha nengmaycam’ nengyangvactama angcoc nahan maalha mongaasekhay’ nenlhoy’. Alhneeec, lhaa ptomhac seta’ secmesa quelpasmongaam, actaaveeclheec lhaac co’o. Alhneeec, paa ngcamamaa’, angelyeesec la’a. Alhneeec, vangcapacmec maaleng, lhaa ntamhac sa’coc acyangvaa. Alhnec, paac hetvacsec peloota, quenyem’ac acyepyavaycam’.

alhpehec   a’soc acvesey’ (quel.). azada. aclha’maclha’: alhpe’oc Sovov alhpehec acvesey’ a’soc molaaney’ yo’yaam’ angengcoc manten acma ahamtec. Pa’ amom’ alhpehec yo’yaam’ alcaoc manten. Paaeejj eyla ahamtec alhpehec ahac. Alhnangcoc eyla alhpehec ac tracta. ¿Lha’moo nlho’ alhpehec lengco nac a? Vaetque alhpehec co’ actengya’ac, paac co’ alcaoc. Alaanac saat yaamet ac sovov alhpehec alhangcoc.

alhpong   a’soc acvesey’ (quen.). 1 •  Alhpong actomha lhama yaamet ayemha nalhma’. Acyevey’ apvahac as alhpong, eeca’ actomha ayelhyavay’ apyesecsec. Yetneec naat maata’a mocmaycam’ apyesecsec yo’yaam’ calhec alan’a alhpong acma aplhaata’aoc.

2 •  Yetneec naat apquelmaycam’ enlhet nanoo’ alhpong apangco’ molaaney’ yeplom aplhaata’aoc noolheng aava pyepacyec. Eeca’ ’so actomha apquelpa’ayvascama enlhet nanoo’.

alhpong-apmenec   a’soc acvesey’ (quel.). Alhpong-apmenec actomha acvesey’ anaata. As anaata alhpong-apmenec actomha yengmen-ascoc. Mongenatsehec canyeemac nelhqueyha yeplom alyeeyhaam allhengayaam’, paa eeque nhan camamaa’.

alhpongha a’soc acvesey’ (quel.)   leña. Alhpongha acvesey’ yo’yaam’ angelmom’ nengelvatnama taalha. Alhpongha pa’ antengyamcoc nalhma’. Mooc nengeltemeem angelyentelhvomoc saat. Sas angcooc maata’ alhpongha meemong aapac, paej calhnooc nempeena ’pac, cas eeten ac. Amamye nengelvatnama taalha, yetneec maata’a nengelpa’alhcatma lhpongha, mooc nengeltemeem nengelengqueem alhpongha. A’netoo eyla alhpongha, cahaney’ saat alpa’alhcaatec quelhvoo’. Taaac lhaa lhpongha ac seema’, ¡emongcaalhenvaclha’! quey saat alhta’a.

alhquepcoc-aatcooc   a’soc acvesey’ (quel.). fideo. Alhquepcoc-aatcooc actomha molaaney’ ayenyem’a seppoyoompac yo’yaam’ angengcahac quelayque actec nahan aapetec. ¡Secj angcooc ma’a! Yetneec nahan alvesey’ alhquepco-yetcooc acnoo nac lhaapen-mel’aoc, quel’apa-hayca’aoc, vaalha-yempe’oc, quelpa’loom nahan mooc.

alhta   nempayvaam-aatcoc. Alhta actomha nempayvaam-aatcoc nengeltemeem nentaamen alhta. Mooc angcooc nempayvaam „lhaac“ nahan „naat“. Paej alhte ngcamaamec’ac acnem’ alhta. Lha’mooc ne’ elhtee lha’ soolyaatectama ac seema’. Aplheenque’ elh mokham ey’acsec Lhaapangcalvoc seta’. ¿Co’ ’lhtee lha’ alhangcoc nemesma? – Alhte m’a, haapong aphaapac. Nanooc alhta secvaecmo Quenekha-Pa’at, quelhvooc alhte eeca secvocmo Na’teema-Amyep. Acvet’aac alhta nannnooc as amyep nac hay’. Alhte cvaecmoc nalhma nac a, taan secvet’a meyva. Alhtee lha’a tengma pac cooco hay’, aplhengamque eeca’. Pelten’ alhta ayeenoo sectamhaycam’. Paej alhta angvanmac ya’teepa anyo alhta nahan mooc anyo alhta. Paej alhte c’o alquetna’ac secta’paamco, taan seclhenga alhaaye’. Paac alh yekhe’ angvengcoc yaamyavheene’, aplom pangco’ alhte eeca’. Apa’mehetsam’ alhta nyekhe c’o haavoc, paej eeque v’acta’. Ay’acsec alhta nyekhe seyanyalhco, paej eeca’ angvanyommalhca’. ¿Lha’ acya’ascama aayen’ pac alhta? ¿Paej lho v’actac mayca’a lhne’ elhta? ¿Yamasmee nlho lhquep raatyo pac alhta lhnangcoc? Acvet’aac lhaac sevhen aptamhaycamca’ alhta paana’teem-lhangcoc. Quenteec alhtee kham yaamelquet nengelaanqueclha’ alhta taata. Metquec lhaac a’alhva seema’ alhta laaney’. Acvetaclheec lhaac teves avhac acmaases alhte cyelhna. Acvetaclhee’ elhta raatyo teema na’ alhta lhquep raatyo pac a.

alhta’a a’soc acvesey’ (quel.)   1 • noche. Acvesey’ angcooc alhta’a, mooc nengeltemeem ya’teescama lhma’. Paej lhaac camaamec’ac alhta’a lhcaac. Mooc alhtaa’ alhte eeca’ acmaamec’a. ¿Paa eyla ngcamamaa’? – Eehe, alhta’a saat. Sas lhaac alhta’a lhcac acmalhqueemoo lhma’. Alhta’a nac hay’, camamaac saat. Apvanque eylaa lha’ elaaneclhac raatyo Enrique. Almalhnaam’ saat quelhvooc alhta’a nac hay’. Paej co’ ateenac na’atque’ alhta’a, etnohoc maata’a tracta ngyaap. Alhta’a paa ngcatnehec.

2 •  Alhta’a yetcoc acvesey’ angcooc amamye yetsay’. Alhta’a yetcoc lhaa cnac neeten, taan selvatna taalha. Acsekhaam’ lhaac alhta’a yetcoc, taan secvetangvocmoo apyav’a acma pyepacyec.

3 •  Nenteyanmaclha eeca’ alhta’ aysecsoo’. Mooc nengeltemeem alhtaa’ angco’. Alhta’ aysecsooc lhaa pva’actac taata. Alhta’ aysecsooc saat alhong ma’a. Nengelhpa’neec alhta’ aysecsooc nengellaancam’ quelaecmasquescama. Naatyen’ naat antemessac seta’ apquenyaha alhta’ aysecsoo’, ta’ aplhenganacmo. Cahaney’ caleeyoc alhta’ aysecsooc pa’anma-yettec.

4 •  Alhtaa’ay’ naat apvesey’ enlhet nanoo’.

alhtem’   a’soc acvesey’ (quel.). 1 •  Alhtem’ acvesey’ nengnengcanmaclha’ ’soc yamta’a molaaney’. Nempayvaam „alhtem’“ ayenyem’a mooc nekha’ apquelpayvaam, nengco’ eeca nempayvaam asoota’.

2 •  Alhtem’ acvesey’ nahan mocmetaam apva’lhoc anaamoc yo’yaam’ ena’tamoc aptom nahan actec apac enlhet nanoo’, acnoo nac antaava cyamay’, teves, seppo nahan mooc acyelhna.

alhto’oo’   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • mañana, temprano. Alhto’ooc nengeltemeem seclha yetsay’. Enlhet nanoo eeca’ apqueltemeem sec’aaseclhoo’. Aya’haac lhaac nemesma alhto’ooc lhaac. Alhto’ooc lhaac angmaamec’ac. Atengyac saat seppoyoompac alhto’oo nac hay’. Sec’aaseclha’ alhto’ooc saat avaclhac tengma pac. Acnem’ alhta alhto’ooc secva’actamo tengma hac.

2 •  Alhhhto’ooc lhaa cnac neeten seclhaatekha’a. Alhhhto’ooc maata’a seyempaeclha sectamhaycam’. Alhto’ooc lhaac secva’actamo tengma pac. ¿Co cvaam’ saat engyempeclhehec aptamhaycam’? – Alhto’ooc saat.

3 •  Angna’teynec hayque’, alhto’ooc mokham.

allayheem   verbo. 1 • ramificarse. Allayheem, nooc mooc alnayheem. Yangcaac anaata neeten yaamet allayheem. Sas allayheem vanteeta yaamet ac. Epquen’ poco aa’e, allayhemaclha para’iso. ¿Lha’ angelpeyvoec ma’a? – Angel-haayoc aa’e, allayhemaclha’ aamay.

2 •  Quelnayhaac lhaa pyespoc apveenamca’ enlhet.

alleeva   a’soc acvesey’ (quel.). Alleeva actomha lhama manten alpayhengvayaam’ actengaoc. Yetneec elhnamoc acmovaan calyepetcac caanson engac. Mengyacsehe tooc yaatepomaap as alleeva ’va’. Paana’teem ne’ elhta yquepmenec as alleeva ayenmelhma nengmasqueem almasca engyempehec.

allom   verbo. relajar. Quellavquec secyampay’ sectamhaycam’ lhaac. Quellavquec eyempehec, paac halhca la ata’meleclha’. Yetneec maata’a nengellavquescamaclha nengyampay’ alhta’a. Ellavques teyen’ apangca’aoc naysecsa apna’teyanma, paac nec lhaac angellhong alhta’ ayetcoc.

almaam enga’ta’aoc   verbo. deslumbrar. Quelmeec lhaac aha’ta’aoc caamyon, nataamen secyeecahangva’ aamay. Quelmeec alhta aha’ta’aoc selyahavoo ayapa cnem’. Quescamoo ngcalapsomsec. Paej cvesey’ cata’melooc calmoc enga’ta’aoc nem’. Almaam enga’ta’aoc chaapa tengma pac enlhet nac a. Quelmeec aha’ta’aoc taalha, nataamen secnacmo ayaapaalhquelha’. Mooc nengeltemeem eyapopquec taalha. Calmohoc enga’ta’aoc mahamoo nengaa’at ayaapongmateem. Quelmeec lhaac aha’ta’aoc sectepa tengma, halh lhaac vesey’ alhma congne’.

almaasen   a’soc acvesey’ (quel.). almacén. Almaasen acvesey’ angcooc nengmomaclha nentom, apaava, petcac nahan mooc a’soc. Benito apvesey’ enlhet aptomha cnaat apmamyoo’ apquelhakhaamoo nentom almaasen. Nempayvaam nac hay’ „almaasen“ eeca’ ayenyem’a valay apayvaam.

almeyveyaam’   verbo. rayado. Apquelmeyveyaam’ lhaac actalhnama quelvaana’a. Sej apangcooc samanya apquelmeyveyaam’ nac lha. Almeyveyaam’ eyla aayen’ pac. Quelmeyvocmec yephopay’.

almohongveyaam’   verbo. resonar, eco. Quelmohongvocmec acpa’ayvoom valay-pcaatec, caymaalhqueec antavasam’oho’. Quelmohongvocmec alenmongaycam’ peloota lhangcoc. Quelmohongvocmec apquelpa’meeteeycam’ enlhet congne tengma apyevey’ ayenyem’a paej a’soc apva’lhoc.

alnapmoo   verbo. 1 • hacer reír. Engelnaapooc alhte pqueltemnaycam’ seta’, atsec angcooc eltemnam’. Quelnaapooc lhaac yoonges apteyacmo pooc secleeta. Nengel-halhnooc lhaac apqueltemnaycam’ ta’va’, taan sengelnaapoo. Engelnaapaam’ lhaac apqueltemnaycam’ enlhet apcaapsesamca’a.

2 • acertar. Quelyepcoonquec alhta maestro alumnos, nataamen apquelnaapoo apquelaatengmaycaoc.

alnayheem   verbo. 1 • ramificarse. Alnayheem, nooc mooc nempayvaam allayheem.

2 •  Quelnayhaac lhaac aamay semheng almensaava. Acvet’aac lhaac yaateypeepa-pascoc alnayheem, maalha semheng.

alpa’ayvoom-va’lhoc   a’soc acvesey’ (quel.). Alpa’ayvoom-va’lhoc actomha lhama acvesey’ anaata. Queleeyveec maata’ amyep nahan nalhma’ as alpa’ayvoom-va’lhoc. Alhangcoc eeca’ actomha m’aoc. Avanquec caecmacsec acteemaclha’ alpa’ayvoom engva’lhoc, eeca’ ’so yenyem’a cteema cvesey’ alpa’ayvoom-va’lhoc. Mooc angcoo eeca pekhang.

alpa’hongcama   verbo. abollarse. Quelpa’havaquec lhaac valte acteyacmo. Quelpa’havaquec pathapayaam’ secyacveeycaoc yengmen. Quelpa’havaavooc vaampa hac. Ya’acmoc etcaammoc yaamongvayca, elpa’havacsec. Alpa’havaasooc co’o sectahana valte. Acmeec lhaac valte alhnangcoc, alpa’hongcama lhcaa eeca’.

alpehevaeclha’   verbo. contradictorio. Quelpeheveeclheec apva’lhoc seta’. Alpehevaeclha’ aplhaanma elhong. Alpehevaeclha’ amya’a. Quelpeheveeclhee plheenammaap, sas lhaac seclhoo pvesey’, quelhvoo eeca’ acmasom. Paac nec lhaa lhong seta’. – ¡Alpehevaeclha’! So lhnec lhaac paej cay’aacmoc.

alquelhaaya   a’soc acvesey’ (quel.). nengellhengaanemseeycaoc: alquelhaaya; apquelquelhaaya Acvet’aac lhaac alquelhaaya lhoop’actec maapa’. Ayaplhengquec lhaac lhoop’actec apquelquelhaaya na’sehe’. Nempayvaam alquelhaaya ayenyem’a nempayvaam alhakhaam nahan ayekhescama.

alquetamsama engva’lhoc   verbo. pensar en el corazón. Calquetamhoc engva’lhoc naysecsa nenlheenammalhca’ nahan acva’a nengyaapongcaanammalhca’. Quelquetamquec lhaac eva’lhoc secleng’a apvesey’ eyaalheng’ apmenyelha lhama secleeta. Quelquetamquec alhta eva’lhoc secyangvaa nataan sevanmeescama. Quelquetamquec lhaac eva’lhoc secleng’a amya’ acmasom seclheenammalhca’. Avanhec alhta alquetamsama eva’lhoc secleng’a apqueltemnaycam’ mayca’a, paej cvesey’ alnay’ac. Acyav’aclha’ alhta angquelquetaamac eva’lhoc naysecsa secteyaascam’ acyemtalhnama. Aalhtooc lhaa ngquelquetaamac eva’lhoc seclhengaam, masquengva’ac nec lhaa eeca’. Quelquetamquec eva’lhoc alhong, quelvangquepquec vesey’ sellhaalhma’a. Quelquetamquec eva’lhoc ay’ooclhohoc ena’aymacoc. Engelanayquec naat Jesus calquetamoc engelva’lhoc yo’yaam’ angelveteclhac aamay acpeyvomoo. Quelquetamquec eva’lhoc yo’yaam’ alaanac amyep ahac, paej eeque ngcamaamay’ac. Sas lhaac alquetamsama eva’lhoc yo’yaam’ angelaanac tengma engac. Quelquetamcasque’ elhta eva’lhoc secleng’a amya’a ayaymaalhco angvaanemsec nengaoclha’.

altahana   adjectivo. con cría. nengellhengaanemseeycaoc: altahana; apqueltahana Tata’a lhcac altahana cvet’ac. Acvet’aac lhaac altahana maaleng. Mooc nengeltemeem angna’laava. Yaavoho semheng altahana, aclom angco’.

altaycam’ engneenyec   verbo. con el corazón palpitante. Caltaam’ohoc engneenyec henga’hec nengmasqueem. Queltaam’ lhaac engquenyec secyangvaa. Eeven, ya’acmoc etnengcam’, caltaam’ apneenyec. Caltacsam’ohoc engneenyec angelyohoc examen. Catacsohoc engneenyec nenglengay’ quelnaapommaap.

altecmetmaclha’-engectong   a’soc acvesey’ (quel.). Yetneec altecmetmaclha’-engectong. Nooc mooc al-halhteengvay’aclha’-engectong. Teengvocmec angcooc yaamet altecmetmaclha’-engectong, nataamen cal-halhteengvac quelhvooc angcooc engectong. Eeca mongvetyehe’, vaamlha nenglengaycamcoo. Nataamen eeca’ engvanquec angelaaneclha cyetnama yo’yaam’ cata’meleclha’.

altecpaammalhca’ engva’lhoc   verbo. indeciso. Queltecpaalhqueec lhaac eva’lhoc ayenyem’a paej ay’aasaamcoc secya’saclha’. Mooc nengeltemeem quelpeheveeclheec eva’lhoc nahan alyaasepsam’ secya’saclha’. Queltecpaalhqueec nec lhaa pva’lhoc taata, a’net cvesey’ apcanyacpelha y’acsec. Queltecpaalhqueec lhaac eva’lhoc selyaasepsamca’a secmaam apaava.

altectahapma   verbo. podrido. Queltectahapquec pan ahac congne vaetca’ha-yelhyvay’. Mooc nengeltemeem quelcongnaacpe’. Queltectahapquec seppo pyelhna. Paa ltectahapoc apaava apyeesamoo, paej cvesey’ cateepac nem’.

altecteyapma   verbo. germinar, brotar. Caamquetquec lha’a ngcaltecteypoc soolyaatectama seyanma alhta. Queltectepquec alhta seyenaeclha yaatenaamoc apectong. Actamham’ co’o melevque altecteepaeclha’. Queltectepquec maamon apactec. Avanhec altecteepaeclha quelayque amyep. Cahaney’ sej antooc peheya’ altecteyapma.

alteyhaam   verbo. Quelteyhaac lhaac sapop secmocta’ apcaatec. Quelteyhaac lhaac vaetque etcoc aptecpaa nanyeetec Mocmo’. Mooc nengeltemeem quelpeyveeclhee’ nahan quetsepque’. Pelhca’ac lhaac alteyha tata’a hac actaclha nemesma.

altoolhnay’ amancoc   verbo. terminar. Pelhca’ altoolhna’a pmancoc seese lhcac selmaam. Queltoolhna’ac amancoc secsayquenta soolyaatectama cyelhna. So nyekhe lha’mooc lhaac, cahaney’ acsavhaalhco.

alvaata’   a’soc acvesey’ (quel.). cause. Alvaata’ acvesey’ angco’ ayenyemaclha yengmen. Nooc nahan yengmen aamay ac lhoyquela’a yengmen alhangcoc.

alvaclhammalhca’   verbo. descoserse. Quelvaclhaacpec co’o stalhnama. Mooc nengeltemeem quellaacpec sectalhnama. Alyetna’mom’ saate eeca’ apquelvaclhammaap. Capenacsoho calvaclheesques volsa atqueetsec, talhnaam’ saat alyetna’mom’ yo’yaam’ alaanac acyevey’. Mooc nengeltemeem capenacsoho callaoclha volsa. Quelvaclhammacpe eyla lhamom-paaya hac. Quelvaclhaalhqueec teyaypehec ahac.

alvaeclha’   adjectivo-ngyaalheng’. Seclha spa’namaeclhoo yecvoom-nentom ahac, taan seclheenalhco: „¡Alvaeclha’!“ lhaa ntamhac eyaalheng’. Alvaeclha eyla lhque’, catnohoc amya’a ampa’nemeclhohoc a’soc. Nooc nahan alvaeclha pmeoc.

alvangca’ay’   adjectivo. de piernas largas. Apneec maata’ enlhet aptomha apvena’teem. Meec altamhamco apvesey’ alvangca’ay’. Acvet’aac lhaac valay alvangca’ay’, nooc nahan aptaava’ alvangca’ay’.

alvapmaeclha’   verbo. sorprendente, sorpresivo. Quelvapmeeclheec apquelva’a mayca’a nenga’naeclhelha melvay’aclhoho. Quelvapmeeclheec actepa yengmen sectecpaa haapong. Elvapmeeclheec aclha’ma selmaam, paej cvesey’ cayemna’ac nentom. Quelvapmeeclheec alhta enlhet apquelvayvaamco, maalha mepque apquelhalhneeycam’. Elvapmeeclheec seyaapaamca’ eemooc, so nyekhe paej heyaapeeycam’. Mooc nengeltemeem ya’tepquec heyaapeeycam’.

alvayaam’   verbo. pegajoso. Quelvocmooc laapang acyelhna, taap eeca’ elhnamoc. Quelvocmooc ayempehec yelhem. Quelvocmooc yelpa’ aamay. Quelvocmooc mokhanma ayenyem’a makheetoo’. Quelvocmooc eyempehec eymes, aya’pacsec saat yengmen. Calvomhoc aapetec actahapma. Quelvomcasquec sectahaneem yaampa’at-yengmenec. Alcam’ saat apaava. Alvayaam’ paana’teem secmaam lhaac, haave’ ayengmenec. Sas anglecoc maata’ engma’aoc han’ a, alvayaam’ nac acmopoy’ a. Acmeec lhaac paana’teem alvayaam’ yo’yaam’ angvacnaam’ aha’tec.

alveenama lhma’   verbo. quieto. Quelveeneeclhoo lhma’ nengeltemeem mepque ayennamaam acnoo nac ayaamqueta evac peyaam’. Quelveeneeclhoo lhma’ ayapa alhta cnem’. Quelveeneeclhoo eyla lhma nataan acmaamay’ lhaac. Nec, quelveeneeclhee lhma’. Quelveenaamcoo lhma’ apna’teyanveeclho enlhet neptaan caaya, masquee cyennama lhma’.

alvehescam’   verbo. ralo. Alvehescam’ engva’ nengeltemeem moclham’a engva’ acnoo nac yetaava actomha alvehescam’ apva’, paej cvesey’ aclha’maclha’ alpayheem apva’. Quelvehescam’ eyla quelhvooc aava quel’apa nac a, tac naat seclhoo’. Quelvehesaam’ aava’ eeven seclha’ aclhaatekhay’.

alvetay’   verbo. Quelvetam’ popyet. ¿Engelvet’aa ya lhmoc? ho’sa’ apcathaamca’a. Quelvetam’ tata’a, nemesma nlho la ngvet’ac aha. Quelvetam’ semheng, ya’alva lha’ angvet’ac. Quelvet’aac tata’ angna’laava, anaata ya lhmoc quelvet’ac. Yetneec nahan alvetaycam’ seye, haaneng nahan yahapo’. Hengelvetam’ohoc haaneng anteyesam’ nalhma’.

alyaave   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • llave. As nempayvaam nac hay’ „alyaave“ ayenyem’a valay apayvaam. Yetneec a’net acteemaclha’ alyaave acnoo nac: Yetneec maata’a nentamhaeclha’ alyaave aatong tengma engac. Quentangvocmooc lhaac alyaave yetcoc catquescama-’tong angyapmoc. Hemees alyaave, pa’ alcoc aatong.

2 •  Mooc alyaave eeca’ altomha secleeta lyaave angca’aoc nahan mooto nahan caamyon yo’yaam’ angelaaneclha’. Alyaave nac hay’ yo’yaam’ angelyemna’atseclhac ayetcooc secleeta nahan mooc a’soc.

alyaclhaayam’   verbo. gorgotear. Quelyaclhaacme khanma seema’. Mooc nengeltemeem quelyephaacme’. Acvet’aac lhaac yengmen alyaclhaayam’ payhoo va’atsam’ actong. Calyeclhaammohoc yengmen acyetnamaclha maalhec naysecsa cmaamay’.

alya’tamanmoo-taava’paoc   a’soc acvesey’ (quel.). Alya’tamanmoo-taava’paoc acvesey’ a’soc nengmaycam’ yo’yaam’ angya’temeenec taava’pac, teema na nyekhe moonay’pacyec.

alyatca’va’ a’soc acvesey’ (quel.)    Alyatca’va’ acvesey’ angcooc seppo nengyaamoo pyengmenec. Angna’aymacoc eeca pokhap, ye’yengmenec nahan seppo-otcooc.

alya’yeem   a’soc acvesey’ (quel.). riñón. Alya’yeem engac acyetnamaclha’ engcapoc lhama nekha’ nahan mooc nekha’. Mooc nengeltemeem maanengcapaec engac. Sej antooc vaetque alya’yeema ac.

alyeecahammalhca’   verbo. desigual. Quelyeecahalhquee eyla apyaanavay’ lheep, laalha’ actengyasquescama pyeseem que. Mepque alyeecahammalhca’ engva’lhoc saat nenlhengaam, acmoo mooc antemhec.

alyenmoom   verbo. brillar, resplandecer. Alyenmomoo acvesey’ a’soc sengyapopma. Quelyenmooc tengma pcapoc actootsa cnem’. Quelyenmooc nem’. Quelyenmooc a’tec yengmen. Quelyenmoo pyemseem, paej laalha’ engyacnaam’ paana’teem. Mooc nengeltemeem yeesoo’. Quelyenmeec laaney’oo-cnem’ pac, eyapopque’. Quelyenmantaac acteyacmo ngyapmoc acmaamay’. Nengeltamhooc maata’ angaasepsec engyespoc a’soc alyenmomoo acma alhaata’aoc. Alyenmomoo eyla lhque’ epmac valte.

alyephaha   a’soc acvesey’ (quel.). Alyephaha acvesey’ angcooc nengnayvoom acteemaclha nengelyaapoolhquetma engmooc, eeca mepque nengmaycaoc, vaamlha engmenec nengmaycam’ nengaasepquescama apquelpoonmaclha’.

alyepheem-nengaa’at   a’soc acvesey’ (quel.). acné. Yetneec maata’ acyetnamaclha’ alyepheem payhoo nengaa’at. Mongelquetnehec ne’ elhta catlhec nengaa’at lhoop’actec, nataamen calaana ngcaaven. Eeca’ ’so ctomha cvesey’ alyepheem-nengaa’at, avanquec nahan calha’moc. Engmooc, cavomho pneenyec alyepheem-naapa’at. Paej cata’melooc antooc peeyem apquetquec, taan calyephehec nengaa’at. Ayenmootquec lhaac lhama alyepheem-naaha’at, lhaa ptomhac seepe’, yo’yaam’ capayheclhehe’.

alyepsetmoo   a’soc acvesey’ (quel.). balanza. Alyepsetmoo acvesey’ angco’ yo’yaam’ angelyepsetec acvamlha’ acyemtalhnama a’soc acnoo nac yaateypeepa’, macva, vaetque, quelpasmongaam nahan lha’mooc a taap. ¿Yetnee nlho lhquep alyepsetmoo pac? Yaampa’at pa’ alyepsetec quilo ac.

alyeptaaycamca’aclha’   a’soc acvesey’ (quel.). resorte. Yetneec alyeptaaycamca’aclha’ secleeta nengmaclha’. Yetneec nahan alyeptaaycamca’aclha’ mooto amnec. Nelhtengquec lhaac alyeptaaycamca’aclha yetcoc selaaneeclho laaney’oo-cnem’ hac, taan selvaatesa selaaney’.

alyeptetaclha’   a’soc acvesey’ (quel.). articulación. nengellhengaanemseeycaoc: selyeptetaclha’; alyeptetaclha’; apquelyeptetaclha’; nengelyeptetaclha’ Yetneec alyeptetaclha’ engepheoc, engmenec, engcapoc nahan mooc. Yetneec alyeptetaclha secyav’aclhoho. Apquelan’ooc paana’tee-ngyaap selyeptetaclha’ ayenyem’a cas alyeptetaclha’ ectong.

alyepvay’   verbo. reverdecer, primavera. Quelyepva’ac lhaac nempeena ’va’. Mooc nengeltemeem quelyemselleeclhee’. Quelyepva’ac elhnamoc malhtengyava’. Mooc nengeltemeem pa’lheec malhtengyava’. Elyepvac saat anaamoc, elyephongvac saat apva’ alhnangca’aoc. Yetneec maata’a pelten’ ac angcooc alyepvay’aclha yamta’a apvesey’ setiembre. Cat maata’ angelaylhec alyepvay’aclha yamta’a, angetsavacsohoc angvomoc.

alyepyavaam   verbo. tabletear. Quelyepyevquec poco, makhetcasquec lha’a meeme. Quelyepyevquec congne’, cames lha’ angquelyepyavaasaam’. Quelyepyavantaac yaamongvayca, yahayaam’ lha’a. ¿Laalha’ alyepyavasa chaapa ye? – Ahekha’aoc lha’a. Quelyepyavasquec lhaac seecoc lha’alhta’a. Alhhhto’ooc ma’ alyepyavasa congne’, taan seclengamcoo.

alyetepma engneenyec   verbo. morir. Alyetepma engneenyec acvesey’ nengetsepma. Calyeetepsohoc engneenyec sentalhna nac nengmasqueem acyemna’teem a. Quelyetepquec apneenyec enlhet acnem’ alhta. Quelyetepquec apneenyec noolheng ahac. Quelyetepmee pneenyec seta’, ta’melvaecme eeca’. Quelyetepva’actaac angquenyec mooto hac naalhet aamay.

alyev’a’va’   a’soc acvesey’ (quel.). tártago. Alyev’a’va’ actomha lhama yaamet acma acyelhna yo’yaam’ angeneclhac amyep engac. Pa’ atnaham’ alyev’a’va’ acyelhna. Tac acyelhna alyev’a’va’ taata alhte pcanma.

alyevey-pcatcoc   a’soc acvesey’ (quel.). Alyevey-pcatcoc actomha lhama ascoc aleeyva nalhma’. Eeca’ actomha yaam alyaatectama. Cas hentaclhec am’aoc, paej eeca senga’heem. Calyeplaamohoc alhpongha acnoo nac yaamet-apaasyam’, yetaava nahan mooc yaamet. Angna’aymacoc eeca’ altomha malhtentep, maaya’moc, yeeta’ nahan mooc ascoc.

am   partícula negativa. 1 • no. Am ay’aasac nempayvaam-lhangcoc. Nooc mooc paej ay’aasac. Am anathaavooc as amya’a. Am atay’ac secyaam acmasom acnoo nac anmen. Am ayecpelcac enlhet secpa’mehetsa lhcac. Am co’ ay’aasaamcoc amya’ aclengammalhca’.

2 • no. ¿Yetnee nlho ca’a? – Am paej. ¿Apnee nlho pyaap? – Am paej, vaalha’ay’ lhaa ptengya’ac. Nengaatengmaycam’ angcoc as nempayvaam „am paej“.

amaama   a’soc acvesey’ (quel.). Amaama acvesey’ quelasma. Avanquec hengyaptec hentaclhec as amaama. Mooc angcoo eeca’ comaata’ nahan quelvaanmaat.

amya’a   a’soc acvesey’ (quel.). noticia. Amya’a actomha nenglengay’ ayenyem’a masengeltemnascama. Yetneec maata’a nengelmalhnaycam’ engmooc: „¿Lha’ amya’a ye?“ Taan hengaatengmaam’ maata’a enlhet: „Paej amya’a“, eeca yetnee’. Caymaalhqueec ampayseclhac amya’ acta’mela ayenyem’a nengelanyommalhca’. Paej eeque ngcata’melooc ampaysam’ na’sa amya’a. Amya’a nenlhengaam saat. Nooc mooc nengelleng’ac lhaac amya’a angellhong saat. Amya’a lhnec paa ngcatengyalhca’. Caytehec amya’a, pelhcae ngcapayheclha’. ¿Lha’ actengya’a maycaa’ ac lhaac que? – Amya’a halhca la ntengya’ac. Amya’ angva’a cyemtalhnama. Nengleng’ac maata’ amya’ alvaanyam’ apqueltemnaycam’ enlhet apquelvanyam’, acnoo nac mepque apaava nanoo’, mepque lengco nanoo’, nahan acteemaclha’ aptoycaoc alta’mela. Amya’ alvaanyam’ nahan nengeltemeem acnoo nac nengelyecpelhcasommalhca’, asoota’, laamosay’a. Alhnangca’aoc amya’a eeca nengempaycaoc, acyetnamaclha’ a’soc, nengaayemsommalhca’.

amyep   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • campo, chacra. aclha’maclha’: amyepaec Quelhvooc apnam’ enlhet amyep. Nanooc naat apquelaoclha nalhma’. Yetneec mooc manten ayemha amyep, mooc manten eeca’ ayemha nalhma’. Actalhneec lhaac lhyeenep, nataamen secyephongvocmo amyep acya’yengvayaam’, han’ a apquemhaclha nac pomaap-yaamet a.

2 •  Amyep actomha yo’yaam’ angmom’. Amyep acyevey’ yo’yaam’ angeneclhac yaateypeepa’. ¡Acvennna’teem amyep apac lengco! Peheya saat acneclhac amyep ahac. Acvet’aac lhaac na’atque’ amyepaec apcanma samanya lengco.

3 •  Apnam’ enlhet apquelcaycamcoo apquelvesey’ coonamyep nahan coonamyepaec.

4 • afuera. Amyep saat angnam’, coh angco’. Amyep alhte cteenac taap tengma, soj alhte eeque paaya. Amyep pa’ atyenec, coh angcooc congne’. Amyep eyla apequeenac pan lhaac. So lhnec lhaa ngcanayquec meeme engya’lhengsec congne yaamet-aysecsec.

anaata   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • pájaro. Anaata actomha acpasmaeclha’ alvesey’. Anaata, yetneec a’net alhempenaoc yo’yaam’ campa’. Mooc anaata eeque maata’a paej cavaanac campa’, acnoo nac tata’a, lhaapen nahan mooc anaata. Nentooscama ta’va eeca’, yetneec maata’a nengelya’temenquescama aava’ aplhempancoc yo’yaam’ mengyempehe’. Yetneec aleeyvoom anaata amyep acnoo nac savaapoolha, seenhec, teelengvay’, casnapyettec, lhaapen, salh, yettavha’, noolheng-’pascoc. Anaata aleeyvaam nalhma eeca’ altomha vaalha’ay’, sapop, yaptec, quenaateng, pelhye, seye nahan mooc. Queleeyveec nahan anaata payhoo yengmen acnoo nac yaaho, metecteng, pelvaapa’, vaateesa’, tempela’. Nentemeec nahan maata’a nentooscama ta’va’, caasec, yaptec, tamnavsa, saatavaaya nahan mooc. Que elyoho naata, saaas angco’. ¿Lha’ acvesey’? – Metaasec apvesey’ que.

2 • relámpago. Teengva’actaac lhaac mokham anaata nempeena acvaanyam’ alhta. Nenga’tooc lha’ anteyacmoc anaata alhta’a lhcaac, ho’sa’ actomha acmasquepme. Angaavohoc maata’a catyeengvatac anaata tengma engac, han’ acmaamec’a nac a.

anaate-cmopoy’   a’soc acvesey’ (quel.). Camovham’ohoc maata’ ayaamqueta yetsay’ anaate-cmopoy’. Paej nenga’heem as anaata nac hay’ ayenyem’a sas angco’, paej nahan sentavascama. Angvetohoc acvaclho nac maata’ alyepvay’aclha’ a nahan acmaamay’aclha’. Lha’mooc angna’aymacoc anaate-cmopoy’ nac hay’. Acvet’aac lhaac naate-cmopoy’ acyangca neeten nempeena.

anengcayaam’   verbo. surtir, hervir. Quenengcacmec sekhanma yengmen yo’yaam’ angvahaneclha’. ¿Paej lhoo kham catnengcacmoc yengmen paava-pcaatec? Avanhec anengcayaam’ yengmen. Yetneec paana’teem anengcayaam’. Catnengcamhoc angco’ angyassec.

a’net   numeral. dos. nengellhengaanemseeycaoc: a’net; apcaanet; engcaanet Alnapque’ elhta apcaanet popyet, elemseec vesey’. Pa’ almoc a’net alhanaoc ca’a. Apcaanet apangco’ apquelva’ac mayca’a. A’net acnem’ naat nengnaycam’ nepeyaam’. Engcaanet saat anlhong. Quelyangcooc apcaanet ta’va’. Nengellhengaavooc alhta moc engcaanet’a, haave’ enlhapca’voo’. Moc engcaanet saat angeltamham’.

a’net’ay’   a’soc acvesey’ (quel./quen.). mellizos. nengellhengaanemseeycaoc: a’net’ay’; caanet’ay’ A’net’ay’ nengeltemeem acpalleyacmoo a’net enseca’a. Acvet’aac lhaac caanet’ay’ apva’actamo tengma hac.

a’netoo’   numeral. algunos, unos pocos, poco. nengellhengaanemseeycaoc: a’net; apcaanet; a’netoo’; apcaanetoo’; engcaanetoo’ Almeec lhaac a’netooc sectom. A’netooc lhaac quelvaana’ ala’naeclha’. Apcaanetooc lhaac enlhet congne nempayvaam-lhangcoc. Apcaanetooc vaalha’ay’ amyep. A’netooc lhaac yelpa’, mompenacsehec saat nengelyacnay’ tengma. Apcaanetooc lhaac pan, calhoec saat yeenes. Yetneec co’o vaamlha’ a’netooc ca’a. Elha’tem’ a’net ca’a, lha’angcooc lha. ¿Makhamoo nlho alhquepcoc-aatcooc? – A’net lhaa ngquelaymaalhca’. Apcaannnet alhta alnaapac vaalha’ay’. Mooc nengeltemeem apcaanetoo’. Apcaannnet alhta apquelva’ac toolhay.

anmen   a’soc acvesey’ (quel.). bebida alcohólica. Paej cata’melooc angyenec anmen ayenyem’a anmen actomha taalha. Avanquec ne’ elhte ngcapsamsec engyempehec. Queleeyveec lhaac enlhet anmen aata’aoc alhta’a lhcac. Mooc nengeltemeem queleeyveec aata’aoc. Yetneec nec naat nahan anmen ’pac enlhet nanoo’ acvesey’ yavhan anmen, teves anmen nahan samanya anmen. Apyamquec anmen as enlhet nac hay’. Mooc nengeltemeem apyamquec as enlhet nac hay’.

anmo’   adverbio. un ratito. Ay’acsec anmo haavoc tengma pac, apnee eylaa lha’a. Ay’acse’ enmo’ amyep ahac, quelhvooc saat ata’hoho’. Ayeeso’ anmo’, quelhvooc saat avata’. Almalhnaam’ anmo seta secleeta pac, pa’ angvenamtec seclhoo’.

antaamelh   a’soc acvesey’ (quel.). Antaamelh actomha lhama yaamet ayemha nalhma’. Alyaatectama eeca’ elhnamoc nahan acma am’aoc actengaoc, ayempehec eeca’ akhaana’teem.

antaasec   a’soc acvesey’ (quen.). Antaasec aptomha nahan ascoc. Aptom pac peheya’ ’va’ as antaasec. Sej antooc antaasec mokhanma. Yetneec na’atque cteemaclha’ aptaalhamaavo’ antaasec, aphaana’teem, apaasyam’ nahan apyelhvaseem.

antaava   a’soc acvesey’ (quel.). Antaava actomha yaamet ayemha nalhma’. ¡Secj antooc acyelhna nac ma’a! Cat eeca’ anghaanec. Antaava elhnamoc acva’aectamlha seleclec. Nengel-halhnee eeque maata’a ngcamakheetec acyelhna. Capayheclhac maata’a quelvaana’a catengyamcoc antaava acvetalhco nlho cyelhna. Antaava apqueltemeem pangco’ enlhet nanoo’. Quelhvoo nac hay’, yetneec nahan moltamhaycaoc quelayque-nalhma’ as antaava.

Antaava’-Ayetcooc   apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Antaava’-Ayetcooc actomha enlhet apcaoclha nanoo’ payhoo Paz del Chaco, tengma San Juan. Apvaaneeycamlha lhnec naat enlhet apvesey’ Mocmo’ as Antaava’-Ayetcooc.

anye’   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • savia. nengellhengaanemseeycaoc: anye’; apenye’; engenye’ Yetneec maata’a yaamet anye’ acnoo nac teves anye’, pengca penye’, yangvocmo’ anye’. Mooc nengeltemeem ayeyva’aoc. Meepa, yetneec nahan anye’ yo’yaam’ hengelelhpa’hac nenglavsa nlhoho’. Yetneec nahan anye’ enghayca’aoc mongela’alhnasa nac maata’a yengmen a. Tepque eyla anye’ moonay’pacyec nac hay’, yesemque lhca la’a.

2 •  Meemong-anye’ eeca’ acvesey’ angcooc lhama a’soc yo’yaam’ angyatmoc pelhmoc.

3 • semen. Queltamhooc maata’a paana’tee-ngyaap elaanohoc engenye’ yo’yaam’ ey’asamcohoc actamha aya’alhnay’o mepque aclhaalhma nengmasqueem ayenyem’a avanquec ne’ elhta caypetcac ascoc enlhet apenye’, taan cata’meleclhehe ne’ elhte nseca’a quelvaana’ ava’lhoc. Vaamlha’ eeca’ apquelennaava’a acma apquelpenye’

angco’   nempayvaam-aatcoc. Nengvet’aac angcooc acyatcoo lhma’, taan angya’samcohoc ascoc acteeyam’. Acyenmaam’ooc angco’, taan atyenec. Mooc nengeltemeem ayenmaam’ohoc co’o, taan atyenec. Paej angcooc anta’melsac nenteemaclha naysecsa escuela, taan antepsalhca’. Acleng’ac alhta angcooc seyanyommalhca’, taan avata’. Vaamlhe eeca’ paej alna’ac. Mooc nengeltemeem avatac alhta secleng’a seyanyommalhca’. Yetneec saat angcooc apaava melyemna’teem almaasen, amoc saat lhama. Paej saat angcooc camaamec’ac, avatac saat. Cas angcooc nec lhaac angcoo pmenec, mevataec hay’. Nengelyenmaam’ naat angcooc maata’a, nataamen apcaapsesamca’a maata’a maestro. Vaclheec angcooc nempasmoom-acta’malma, taan nengelyaptama maata’a pan. Yetneec angcooc nengyeplavquescama acmasom, eeca’ ’so cvesey’ nengvenneeycam’ Tyos. Vocmec saat angcoo nneelha moya’naeclha’, angelmalhnac saat nempasmaeclha’. Enlhet saat angcooc apvetaclhelha cédula hac, ta’sec saat hemeeseclha’.

anglapamque’   adjectivo. verde, no maduro. nengellhengaanemseeycaoc: anglapamque’; aplapamque’; anglapamca’a; anglapamcoo’; anglapamca’voo’ Lapamcooc lhaac sectom samanya, ayanemque tneema paatay. Actavquec lhaac quelayque nglapamca’a. Ya’acmoc etooc mangco nac lha, lapamcooc mokham. Paej ne’ elhta quelhvooc capvaanac calyamhaapoc enlhet aplapamcoo’.

angmakheetec   adjectivo. 1 • maduro, cocinado. nengellhengaanemseeycaoc: angmakheetec/acmakheetec; apmakheetec; almakheetec Acnaclheec lhaac laapang almakheetec, nataamen secpatmaoclho tengma. Actavquec lhaac soolyaatectama ngmakheetec. Nooc mooc acmakheetec.

2 •  Aclhaangva’actaac lhaac aapetec angmakheetec. Meyhec angelmoc yaatephaymaca’aoc apmakheetec, apvetec eeque paej eyemna’ac ayenyem’a engvanquec angelaanac engangco’.

angquelec   a’soc acvesey’ (quel.). nengellhengaanemseeycaoc: angquelec; apongquelec Yetneec semheeya’ angquelec nahan caaya apongquelec. Mooc nengeltemeem acnaycamcolha’ actec nahan aysecsa’aoc. Ayekhesquec lhaac ya’teepa ngquelec, cames saat catooc.

angquelvaan   adjectivo. femenino, hembra. nengellhengaanemseeycaoc: angquelvaan; apquelvaan; engelvaan; angquelvaana’a Teyacmec nec lhaa nseca’a. – ¿Quennaavo ya’e? – Paej, angquelvaan. Almeec alhta na’atque tata’ angquelvaan. Anlhong saat nengco’o vaamlha’ engelvaana’a. Nooc mooc vaamlha quelvaana’a. Yetneec sectooscama noolheng apquelvaan, mepque plom. Monghalhalhquehe eeque la anghaaneclha’ engelvaan, alhte ntamhac quelvaana’ ayanya mooc.

angquen’   a’soc acvesey’ (quel.). madre. aclha’maclha’: angcanaec Angquen’ lheep angnac, eyeploom’ eeca’. ¿Nee nlho ngquen’ lheya’? – Eehe, neec lhaac a, taap tengma. ¿Lheya nlho ngquen’ lha? – Eehe, co’o meeme as. Angquen’ angcooc lha’a sa’coc quelvaana’a nac hay’. Va’actaac lhaac lheep angquen’, ¡ey’aoclhoho! Angquen’ naat aclhaalhma acya’sa paana’teem-lhangcoc. Quelanyalhqueec angcanaec callaaneessec actoycaoc ayetquec. Canayquec lheep quen’ esaclheesec actom. ¿Nam’ lho ngcanaec seepe’? lhaa ctomhac selmalhnaamca’a seta’. – Nam’ congne tengma.

angquepeetec   a’soc acvesey’ (quel.). cuerno, cornamenta. nengellhengaanemseeycaoc: angquepeetec; apquepeetec; angquepet’aoc Yetneec angquepet’aoc vaetque. Vaampa hac eeca’ actomha molaaney’ ayenyem’a vaetque ngquepeetec. Popyet apquepeetec naat apquelyeplha’ammaap apyempehec enlhet yo’yaam’ etnehec acma apyamongquelhma.

angves   a’soc acvesey’ (quel.). Ascoc acpa’ayvomoo acvesey’ angves, coo-nalhma eeca’ apquelteem cangves. Angves nahan actomha acpasmaeclha’ alvesey’ acnoo nac angves angco’, maahat-ascoc, laapang-ascoc, yaayet-ascoc, amyep-ascoc, caata’pongaam. Mokhetma eeca’ alvay’aclha maata’ angves.

angvet   a’soc acvesey’ (quel.). Angvet actomha ayemhaclha nalhma’. As angvet actomha acyevey’ acyelhna, acyetnamaclha eeca congne lhoop’actec. Angvet aysecsec ayengmenec actomha yengmen apangca’aoc enlhet nanoo’.

angvetec   adjectivo. 1 • verde, crudo. nengellhengaanemseeycaoc: angvetec; apvetec; angquelvetec; vetoo’; quelvetoo’; veta’voo’ Vetec acnoo nac a’soc acyelhna acyemsellamoo. Ya’teepa lhcaa ctaoc angvetec. Quelvetooc lhaac yaayet acyelhna. Mongvanquehec antooc apvetec maamon, eeca’ apmakheta. Aclhoc’aac lhaac soolyaatectama ngvetec. Veta’vooc mokham laapang, camakheetec saate eeca’. Quelvetooc angca’vooc mokham navsa. Vetooc mokham melon, epekhaasquec atooc.

2 •  Vetec lhaa ctaoc aapetec, taan sevanmesa vaetque. Vetooc lhaac antaava mokhanma. Aclhaangva’actaac lhaac aapetec angvetec.

3 •  ¿Vetec lho raatyo pac? Nooc mooc nempayvaam ¿Alhnangcoc lho raatyo pac?

angyaap   a’soc acvesey’ (quen.). 1 • padre. nengellhengaanemseeycaoc: angyaap; apyaap; angquelyaap; angyapmaec; angquelyapmaec Sec’aaseclha lhnec lhaa pva’aecta’ eeven angyaap yo’yaam’ etsantac a’soc nengelteem alhta. ¿Nee nlho pyaap? – Eehe, quelpa’alhcatquec alhpongha taap tengma. Seca’ angyapmaec saat ellengcoc alhpongha, angcanaec saate eeca cal-hansaoclha ctoycaoc. Aplha’maclhoho enlhet’aoc apqueleeyvaam naalhpop actomha apquelyaap apvesey’ Tyos. Angyapmaec allhaalhma’ ayetcooc alya’ascama escuela.

2 •  Yetneec maata’a nenlhaanma acnoo nac tracta ngyaap, nengmenaecmascama ngyaap, campaana ngyaap, vayque-pyaap, nemesma ngyaap, paana’tee-ngyaap, nempayvaam-engyaap. Nemesma ngyaap, apvanquec maata’ elcoc am’aoc nemesma sentaclha nlhoho’. Paej lhaac hetaclhac nemesma, so nyekhe staacmoo. – Angyaap halhca la’a.

angyapmoc   a’soc acvesey’ (quel./quen.). madre. nengellhengaanemseeycaoc: angyapmoc; apyapmoc; angyapmooc Aclom eyla vaetque etcoc angyapmoc. Angna’loom’ tata’ ayetcooc angyapmoc. Aplavquec ta’va pyapmoc. Que elyoho, angyapmoc antavsa ctom seecoc. Lha’mooc lhaac apyapmooc yaamyavheene seyengca lhcac. Yetneec angyapmoc raatyo a’net parlante angca’aoc. Nooc nahan mooc acteemaclha nempayvaam, yetneec nahan angyapmoc acnoo nac nempayvaam yaamelquet, ayetca eeca yamyaamelquet. Nooc nahan acteemaclha’ acmaamay’. Yetneec maata’ alyeplooyam’ angyapmooc. Quellavquec lhaac angyapmooc naysecsa cmaamay’.

apaava   a’soc acvesey’ (quen.). tela, tejido, ropa. Apaava actomha nengmaycam’ yo’yaam’ antalhneclhac nahan angahapsalhcac nahan yo’yaam’ anga’lalhcac alhta’a. Apaava apquenyem’a yaateypeepa’ nahan nepqueesec apva’ nahan mooc a’soc-navhac aava’. Apaava phaapac nengmaycam’ yo’yaam’ anga’alhnasam’ acnoo nac poco, vayca apva’lhoc, secleeta yetcooc nahan mooc a’soc. Yetneec nahan apaava pquelyevey’ yo’yaam’ anga’lalhcac nahan nentahaneem. Yetneec nahan apaava apayheeycam’ yo’yaam’ calhec aya’lesa nseca’a. Nentalhnama eeca’ apquenyem’a apaava molaaney’. Yetneec nahan apaava pquetcoc molaaney’ nengmaycam’ yo’yaam’ anglecam’ engvaahec. Nengvet’aac maata’a lhamom-paaya nahan volsa alenyem’a apaava. Apaava apseeleleeycam’ apvesey’ apaava apyelcammaap. Apaava pangcooc nengeltemeem aha, pelhcae moopeclha’ apquenyemay’ yaateypeepa’. Acnoo nac volsa aptomha apaava pangco’. Apaava naapokha’a nengeltemeem apaava apquelaymommaap. Sas angelyetne’eclhac pooc yo’yaam’ angelaanac nentahanma. Apaava nepva’a aptomha yo’yaam’ angmoc apnamco almaasen. Acmaasquec lhaac meeme apcaanet apaava nepva’aec. Lhama nepva’a saat catnehec actahanma, pooc nepva’a saat helaaneessec caanson ’hac. Apseeleleeycam’ eyla apaava nac hay’. Paysacmec engyespoc aptalhnama, elec, pooc apaava etalhneclha’. Alvena’teem eyla engectengaoc apaava nac hay’. Yetneec maata’a quelvaana’ acnengqueneeycaoc vangca apaava angca’aoc yo’yaam’ caltengyaoclhoho pna’aymacoc. Paej emaamac aptom as enlhet nac hay’, vaamlha’ apaava. Angya’acsec saat Lhaapangcalvoc, antengyamcoc saat apaava.

apaava-phapaoc   a’soc acvesey’ (quen.). ropa usada. Paej eyemna’ac nengmaam apaava-phapaoc. Angelmoc lhaa nyekhe’ apaava-phapaoc nengvet’a nlhoho’. Acmeec lhaac lhama apaava-phapaoc, maalha aphalhnangcoc.

apac   partícula posesiva. su. Sas eyla aamay ’pac lheep. Paa nooque la yenyooc noolheng ’pac seta’. Vas alhta sovov ’pac taata, evaclha’. Aapac eyla nyekhe secleeta pac, cahaney’ sas. Quetamquec nec lhaac Carlito noolheng ’pac. Aplheenque’ elhta haavoc emeclhac yenmongaam pac seta’, han’ a acyevey’ nac a. Pa’ amyaclhac taata tengma pac. Acsantaac lhaac haavoc raatyo ’pac apac. Pa’ ’saclhac caanson ’pac taata. Apquelaaneeclheec lhaac raatyo pac haavoc. Eeven, emongcaalhen’ ca’a pac seta’, aynec saate c’o. Caasooc lhaac hetaclhec semheng ’pac Juan, aclom nac a. Yetnee nooque la laava pac Sito, so lhne’ elhta paej. Seta’ alhta acmaclhac secleeta pac. Amoc saate c’oo lha teema nac seta secleeta pac a. ¿Ca nlho pa’ ’mom’ hay’, vayca pac nac seta hay’? ¿Seta nlho yephescama pac hay’? ¿Lheep lho vaetca’hac apac lha? ¿Amyep apac lho saat lheep hay’? ¡Lheep saat pocoo pac hay’, lhaa ntamhac amya’a seyanyalhco. ¡Etne saat vaampa pac lha! lhaa ntamhac hemquesa seema’. Juan nooque la yaamelquet apac aplheena lhcac lheep acmaases yengmen nec lhaac. ¿Paala pac lho lhque’ engnac? Pa’ amom’ seclhoo’. Tengma pa’ apangcooc ne’ elhta Juan apmaclha nac hay’. Nengmasqueem pac ne’ elhta enlhet nac a. ¡Taa, mil ’pac! elaado pa’ ’moc!

apenmo’   a’soc acvesey’ (quel.). 1 •  Apenmo’ actomha a’soc elhnamoc aanec acyepetcay’ yavhan apyengmenec. Sej antooc apenmo peeyem, cas angcoo eeca’ antooc apenmo yavhan apangco’ nahan yaamyavheene’ nahan ca’alh.

2 •  Epenmo hangcooc co’o hay’, lhaa ptomhac enlhet aplheena pquetca. Mooc nengeltemeem eyetca hangco’.

appoc   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • huevo. Yetneec maata’ appoc anaata acnoo nac tataa’ appoc, lhaapen appoc, seenhec appoc nahan mooc. Yetnee eeque nhan appoc nemesma, peyem, quelasma nahan mooc a’soc, eeca’ actomha ayenyemay’aclha yetcooc. Quelpa’lhaamquec lhaac seenhec appoc acpallemsa nseca’a. Mooc tata’a maata’a paej cayeetecpongsac appoc ayenyem’a altahapma. Lhaapen appoc, apvanquec eyeetecpong apangco’. ¿Appoc lho tata’a pac? ¿Mee nlho lhquep tataa’ appoc?

2 • helada. Quelengyahavooc mesantamo lhcac yengmen appoc. Mooc’alhma’ etyamoc peyaam’ appoc alhta’a. Quey maata’ hay’ apteyacmo peyaam’ appoc. Apca’haac peyaam’ appoc seyanma samanya.

apquelhtengyaveyaam’   verbo. tronar. Apquelhtengyaveyaam’ lhaa cleng’ac, camamaac saat. Nec, quelhtengyavacme’, camamaac saat. Quelhtengyaveyaam’ acvesey’ alpa’lhamaycam’ angyapmooc naysecsa cmaamay’.

apquelyenmayaam’   verbo. relampaguear. Amamye’ acmaamay’, quelyenmacmec maata’a. Catyapoc quelyenmayaam’, cayeplavhoc quelhtengyaveyaam’. Quelyenmacmec nepeyaam’ camaamaac saat lha’ alhta’a. Engelvakha’ac quelyenmayaam’. Vangcapacmec quelyenmayaam’, engyaapa’ham’ etyen’ eeven.

apvaala’   adjectivo. sin plumas caudales. Paej angvetay’ac enlhet apvaala’, vaamlha’ anaata acnoo nac tata’ apvaala’, poopen’ apvaala’ nahan seenhec apvaala’. Mooc nengeltemeem eeca mepque aava yettec.

apyav’a   a’soc acvesey’ (quen.). 1 • estrella. Naysecsa seclhaatekhay’, taan secvet’a plha’moo pyav’a neeten, paej alhta avaanac alyepsetec. Yetneec nahan apquelvesey’ apyav’a acnoo nac apyav’a-pyevey’, pasmaalhca’, vayque-pyaap. Quelaapongmaatseeclheec apyav’a acnem’.

2 • pedernal. Apyav’a nhan nengeltemeem lhama mataymong nekha’ acpaasyam’ enlhet apmaycam’ nanoo’ yo’yaam’ etemsec taalha. Yetneec aclhaalhma as mataymong nekha’ acnoo nac taava’pac nahan taam’aahac aanec yo’yaam’ etemsec lhama taalha.

apyav’a-plhengaam   a’soc acvesey’ (quen.). satélite. Apyav’a-plhengaam nengeltemeem a’soc molaaney’ acyeeyhaam neeten. Angvetohoc angelyohoc neeten alhta’a.

apyav’a-pyevey’   a’soc acvesey’ (quen.). Apyav’a-pyevey’ actomha apvesey’ pangco’ apyav’a apyevey’. Acvet’aac alhta apyav’a-pyevey’ amamye yetsay’, nataamen secna neeten.

as   demostrativo. 1 • este, ese, aquí. As enlhet aptomha maestro. ¿Paa nlho’ asaclhohoc as valte nac hay’? Avanhec aplheenammaap as Juan. Apquenec saat lamengco-cyevey’ as soolya’yem nac hay’. Lheep saat elhec as tengma nac hay’. ¿Lha’a lhque’ emhehec que? – Saat amoc as secleeta alyevey’ ameoc nac hay’. Paac ne ngcamaamaac as acnem’ nac hay’. Paac ne’ elhte llhong as enlhet’aoc nac hay’. Sej halhca la as mokhanma nac hay’. Secmaclha hangcooc as tengma nac hay’. Sas yekha’ as poco, pelhcae que pa’lhec, meemong-anye cvesey’. Pat yekhe pquenyeem as enlhet, pelhcae que ngyennamoc. Nengvet’aac maata’a nalhma laapang. Sej antooc acyelhna as laapang.

2 •  Maamec’aac lhaac nengco’ as nengelaoclha’. Pa’ apquenec valte as neeten meesa. Apquel-halhnaacpec lhaac seepe’. – Apteyanva’vooc lhaac as tengma.

3 •  ¿Lha’a lhque’ tevehec que? – Pa’ ’tooc as. Seclhaalhma lhcaa nyekha’ as, acyenyavcoo eeca’ ayenyem’a mepekhay’. Enlhet apangcooc as, haave sevhen, vanque eeque payvaam sevhen. Saat atalhneclhac as, caanson nac hay’.

4 •  Nengmasqueem pac nec lhaac enlhet nac as. Pensec ayetcoc nac as acpa’ayva nac lhaac hay’.

ascoc   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • bicho. nengellhengaanemseeycaoc: ascoc; apascoc Ascoc actomha acvesey’ angcooc acpasmaeclha’ a’so yetcooc. Lha’mooc ascoc aleeyvaam amyep acnoo nac seeyeta’, sengyeetekhay’, semsec, yaapa, paaya, maaya’moc, sava’, lhaasep, veeneng, malhtentep nahan mooc. Yetneec maata’ ascoc angcooc a’soc acnoo nac: peheya’ ascoc, yaateypeepa pascoc, semheng ascoc nahan mooc. Ascoc lha, ¡engyaa’a! Lha’moo eyla ascoc anyo nac hay’. Tavasquec nenganma yaateypeepa’. Yetneec maata’a paana’teem yo’yaam’ angelhpa’ham’ yaateypeepa pascoc. Yetneec nahan maata’a nengvetay’ peheya’ ascoc acvesey’ antaasec nahan navsa-ascoc. Sej antooc ma’a. Nec, yatquee lhma’, pallacmec mokham ascoc. Nalhma’ ascoc naat enlhet nanoo’, quelhvoo eeque pnam’ amyep.

2 •  Yengmen-ascoc eeca’ alvesey’ anaata acnoo nac vaateesa’, metecteng nahan yaaho, nataamen nahan penec, semye’, napnecteng nahan quelasma.

as’e   demostrativo. 1 • aquí, este, ese. ¿Paa nlho’ apquenec volsa hay’? – Eehe, epquen’ as’e. Acneec co’ as’e, tengma nac hay’. Co laalha’ apyetna poco lhcac. Acvet’ac lhaac as’e, eeca paej ootaaclha’. ¿Co lha’ apna enlhet setama lhcac? – Apneec tengma nac as’e.

2 •  ¿Paa nlho’ amoc apaava nac hay’, lhoyquela lha? – Sas as’e, lhaa ntamhac meeme. Paac nec lhaac catnehec seema’ as’e, poco nac hay’.

a’soc   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • cosa. A’soc nengeltemeem acnoo nac caalo, laapes, mascooscama, raatyo, sovov, poco, aaso nengeltemeem a’soc. Yetneec a’soc alyevey’, a’soc atqueetsec, a’soc alyemna’teem. A’soc apac lheep lha, elsaclha’. Mooc nengeltemeem apquelna’taam lheep lha. A’soc-momnaave acvesey’ nahan soolya’yem. Altamhooc almalhnaam’ lheep lhama a’soc, ¿yetnee nlho lhquep soolya’yem pac? Paa nyekhe’ alya’mong. Paac lheep almalhnaam’ lhama ’soc: „¿Sas lho’ anga’hec tata’a pac?“

2 •  Paac lheep almalhnaam’ lhama a’soc, ¿na’soo nlho paa ngcalyamhaapoc apquetca? ¿Lha’ nengeltemeem nempayvaam „aalhtooc“ que? – A’net a’soc hay’, „aya’heemoo“ nahan „mepque acya’anmongaam“. Acvet’aac alhta a’soc mongenatquescama ayapa alhta acnem’. Mooc nengeltemeem a’soc sempelapquescama. A’soc acmasom nec lhaa pquelaaney’ yoonges nac hay’, paac nec lhaa laaneclha’.

a’soc-aava’   a’soc acvesey’ (quel.). A’soc-aava’ alvesey’ acnoo nac nemta, popcooya, soolam nahan yav’aclhoho a’soc nentoma aava’.

a’soc-navhac   a’soc acvesey’ (quel.). animal. A’soc-navhac nengeltemeem a’soc aleeyvaam nalhma’ nahan amyep acnoo nac neptaana, meyva, napoolheng, pomaap, popyet, samtaj, maayet, yetsene, yecpa, pooma, peyem, tooma’alhta, anaata nahan mooc a’soc. A’soc-navhac nengna’tooscama eeca’ altomha vaetque, nepqueesec, noolheng, yaata’ay’, tata’a, semheng nahan mooc. Aptoycamquec naat vaamlha’ a’soc-navhac enlhet nanoo’, quelhvoo eeque paej. Queleeyveec mokham a’soc-navhac nalhma’.

a’soc-paasyam’   a’soc acvesey’ (quel.). pizarrón. A’soc-paasyam’ actomha a’soc apmaycam’o maestro congne’ escuela yo’yaam’ etaalhossamcoc alumnos.

a’soc-payheem   a’soc acvesey’ (quel.). plato. A’soc-payheem actomha acvesey’ lhama a’soc molaaney’ yo’yaam’ angnengquenec nentom. Alhnangcoc acvesey’ eeca’ poco.

a’soc-temyeescama   a’soc acvesey’ (quel.). cruz. A’soc-temyeescama acvesey’ yaamet molaaney’ moctemyeescama naysecsa yo’yaam’ calhec acyepetsa enlhet. Acnoo cnaat Jesus, meec naat acyepetquescama apyav’aclhoho a’soc-temyeescama.

a’soc-yelhvaseem   a’soc acvesey’ (quel.). A’soc-yelhvaseem acvesey’ lhama a’soc aanec molaaney’ acma actaalhamaavo’ yo’yaam’ angyelhvasecsec nahan angyaatecsec, angyaapa’maatsec, anghaana’atsec nahan ampaysemsec apaava nahan queesec.

asomnec   a’soc acvesey’ (quel.). nudo. Asomnec acvesey’ nentalhnaasqueclha’ ava’lhoc taama’ nenteteem yo’yaam’ calpelhyeveclhac angco’ nengeyvesa nlhoho’. Yetneec naat enlhet nanoo’ apteteem asomnec amamye’ apquelquenamteem naamoc nahan naysecsa pquengqueem yavhan.

a’soyempehec   a’soc acvesey’ (quel.). cuero. aclha’maclha’: a’soyempe’oc A’soyempehec actomha acpasmaeclha’ alvesey’ yav’aclhoho a’soc ayempe’oc acnoo nac peyem apyempehec, maaleng ayempehec, neptaana pyempehec, vaetque yempehec, popyet apyempehec, quelhcaalhec ayempehec, nepqueesec apyempehec nahan mooc.

asoota’   a’soc acvesey’ (quel.). estante. Asoota’ actomha apmaycam’ enlhet nanoo’ apnengcanmaclha’ apquelna’taam. Eeca’ ’soota molaaney’ ayenyem’a yamta’ actengaoc nahan pa’at. Noo nyekhe mooc alaanammalhca quelhvoo nac hay’, eeca’ ayenyem’a yaamet-nekha’a yo’yaam’ angnengquenec a’soc.

atlhengquescamoo   verbo. casi. Caasoo ngcataclhec lheep semheng. Caasoo eyla ya’yenec vayca. Lhengcaasoo pocteta ptom seepe’. Quetlhengsam’ calvoc eva’lhoc, menyelhacpec vesey’ samanya hac. Quetlhengcasque tyamoc neeten soolyaatectama eeven. Caaassooc lhaac mongvempeclhehec ayenyem’a apquelvay’ mayca’a. Caasooc lhaac anathohoc seclheenammalhca’. Quescamooc naat alhnamoc Lhaapangcalvoc. Lhengcasquec lhaa ngcamaamaac alhta’a lhcac. Catlhengsec maata’ anathohoc amya’a seclheenammalhca’. Caasooc lhaac moy’acsehec moya’naeclha’, taan selannaamca’a lhquep. Caasooc lhaac moolheenec apvesey’ lheep, cahaney’ eeca’ aclengalhco. Caasooc alhta paej hey’acmoc alhong, mee eeca seyantav’a. Caasooc sas, lhaa ptomhac taata apquelan’o apquelaaney’. Caaassoo eyla la nueve, ¡angyenamcoc ca’a! Caasooc vaamlha soolyaatectama lyevey’ secsayquenta’. Lhengcaasooc yav’aclhoho cnem’ vaamlha lhcahayaam’.

atnaava’   a’soc acvesey’ (quel.). Atnaava’ acvesey’ ala’alhnaycaoc acyetna nalhma’. Acvet’aac alhta atnaava’, lha’mooc alhta pa’ang apvohooc. Quelhyavaam’ooc alhta angyeploom’ nengelca’ayneeycam’ alhpongha.

atso   adjectivo. hermoso, bello, lindo. nengellhengaanemseeycaoc: atso; apcapseso; alatso; apquelapseso Atso eyla lhquep secleeta pac. Mooc nengeltemeem taap eyla sas secleeta pac. Ellheenohoc maata’ apquelyemnaanec: „Atso eyla quelvaana’ yetcoc nac hay’“. Acvet’aac lhaac yoonges capseso pangco’. Mooc nengeltemeem apta’malma pangco’.

avaanaa   adjectivo-ngyaalheng’. 1 • ganar. Avaanaa lhne’ elhta aptamhac Jovencio apquenyeem secleeta apquelyamaasomaap. Avaanaa saat nengco’ angeltemhec talhnaam’, paej cvesey’ apyempe’oc nengelenmelhma. Avaanaa eyla Olimpia talhnaam’ alhta. Eeca’ as nempayvaam „avaanaa“ ayenyem’a valay apayvaam.

2 •  ¿Lha’ apquenyem’a aptalhnama nac lha? – Secteeme vaanaa alhta. Yaptaacpec lhaac caanson secteem alhta vaanaa.

3 •  Avaanaa, ¿hee? lhaa ptomhac seepe’ seyanya. Mooc nengeltemeem angelmangquesalhcac nengenyeem, ¿hee?

avanhe’   adjectivo-ngyaalheng’. mucho. nengellhengaanemseeycaoc: avanhe’; apvanhe’ Avanhec lhaac quelhvooc yengmen pangcalhva, quelhvooc vesey’ engmaamec’ac. Avanhec naat soolya’yem nentamhaycam’ lhama cnem’ lengco seclheena lhcac. Avanhec lhaac nentom alyamhapma, etaasem’ lheep lha’. Avanhec pelhmoc aphanma. Avanhe eyla apyataam pelhmoc vayca. Mooc nengeltemeem acyav’aclha eyla apyatmac pelhmoc vayca. Avanhec lhaac aatelh taalha, sas angelquenec peheya’. Avanhec alhcahayaam’ acnem’ lhaac. Tes eyla lhma’ yo’yaam’ alhec. – Avanhe lhma’ as’e, elha. Avanhec lhoop’actec as nengaoclha’ yo’yaam’ angelmom’ nenganma. Avanhe’ elhta yelpa’ aamay acmaamec’a. Avanhec manten amyep nac hay’. Avanhe pva’lhoc tengma, nooc saat aplha’maclha’ enlhet ena’teynec. Movataec saat, avanhec co’o stamhaycam’. Avanhec co’ aclhaanma eva’lhoc eyaalheng’ apna Quenekha-Pa’at. Avanhec lhaa cveenama nseca’a acta’paamco. Mooc nengeltemeem veeneec lhaa cyav’aclha’. Avanhec lhaac alyeclhaayam’ sekhanma.

avathet   a’soc acvesey’ (quel.). racimo. nengellhengaanemseeycaoc: avathet; apvathet Lha’mooc lhaac avathet soolyaatectama hac acyelhna, nooclha’ angcooc vesey’ caascama ngcavatheetohoc soolyaatectama lyevey’. Lhama vathet se’he c’o ayaayemsommalhca’ yo’yaam’ acneclha’.

avakhec   a’soc acvesey’ (quel.). pezón. nengellhengaanemseeycaoc: avakhec; apvakhec; avakhe’oc Avakhec actomha acmaycamcolha’ acyelhna, acnoo nac maaneng avakhec, samanya apvakhec nahan mooc. Yetneec nahan avakhe’oc soolyaatectama cyelhna.

av’aoc   a’soc acvesey’ (quel.). Av’aoc actomha pa’at alyevey’ aava’ yo’yaam’ angmom’ nempaclhanma tengma neeten. Avanhec naat mocmaycam’ av’aoc molaaney’ tengma. Yetneec ne’ elhta nengmaycam’ av’aoc ayquepmenaoc. Angelvetec taalha, nataamen angelmoc taahap ac nataamen angacnaam’ empa’tec yo’yaam’ cateepeclhac alhnangca’aoc engva’.

avhac   a’soc acvesey’ (quel.). tronco. nengellhengaanemseeycaoc: avhac; apvahac; avhooc; apvohooc Acyevey’ apvahac anaamoc. Alengcoc saat pehen apvohooc, cacsehec ne’ elhte cvesey’ caylhec peheya’. Engyengca avhooc angcooc nempeena, catsapohoc saat. Apvanquec maata’ ecpocsec enlhet acvesey’ yaamet actomha paana’teem acnoo nac: „Alcacteec lhaac a’soc avhac, nataamen sekhana yo’yaam’ aynec ayengmenec“. Yetneec avhac alaapongmaateeycaoc. Mooc nengeltemeem yetneec apcaatec. Apmetmeeycamquec malhtentep tengma pvahac, nataamen apya’yenma. ¿Lha’ acyetna alyaave lhcac? – Lhaac aa ye, tengma pvahac. Almeec lhaac soolyaatectama ayetcovhooc. Ayanveeclheec alhta nekha’ aamay yetsene-ptom ayetco-pvohooc. Quenmeec raatyo avhac ma’a Toopac-Amyep acvesey’ ZP 30. Cacique Anton aptomha cnaat avhac tengma Ya’alve-Saanga.

avyon-akhaoc   a’soc acvesey’ (quel.). helicóptero. Engelyeeca’ac lhaac avyon-akhaoc nataamen acteengvocmo acteyaycamlha’. Casaclhooc elhec avtec avyon-akhaoc. Calyeploom’ohoc caamyon ayenyahaycaoc as avyon-akhaoc yo’yaam’ calpasmoc. Avyon-akhaoc, mooc nengeltemeem yeeyhaam-ayetsecsec.

ay   interjección. Ayyy, elllvangcacmec co’o taava hac. Ayyy, cas co’ eemnec. Ayyy, seclhengaam co’o, caasooc helvangcamoc. Ayyy, paac co’ angvempeclha’, so nyekhe syampa’voo. Ay, aclhenganacmec co’o sectaalhoscama, pa’ ’laaneclhohoc mooc. ¿Yehemee nlho lhque’ engyempeclha’ aplheena lhcac? – Ayyy, elllvangcacmec co’o, temmme’ eplheena lhquep.

aya   interjección. Aya nengmaycam’ angelyaataam’ nenglengamcoo nac acmasca a. Angcoc angcooc nahan acpayheeycam’ engaatong as nempayvaam aya, acnoo nac: Ayaaa, cas co’ eyvoc, ya’acmoc ethaanec. Ayaaa, ¿soc la setaclha ye?

ayaac   a’soc acvesey’ (quel.). Ayaac ayenyem’a molaaney’ quentem’ alhcapoc. Engvanquec antepelcoc nav’a quentem’ alhcapoc, nataamen saat capa’alyeclha’ yo’yaam’ angacnaamcoc yavhan apyengmenec. Yetneec nahan mooc a’soc molaaney’ maalha ayaac yo’yaam’ angmom’ nengyaapa’matquescama nahan nengyelhvaaseescama yaamet-aysecsec engac.

aya’alhnay’   verbo. 1 • limpio. Ca’alhna’vooc neeten, paej yephopay’. Ca’alhna’voo eyla peheya pa alhangcoc. Ca’alhna’vooc tengma pva’lhoc, paej a’soc. Atamquec lhaac vaetca’hac aya’alhnay’o mepque altaalhamaavo’. Ca’alhna’vooc secleeta hac, allequec vesey’ yetcooc. Ca’alhna’voo eyla secleeta pac. – Canya ye, acyemyesquec lhaac. Halh lhaac eyempehec, taan secya’pasa yengmen yo’yaam’ ca’alhneclhac eyempehec. Pa’ angva’alhnacsec tata’ alhangcoc yo’yaam’ ca’alhnoho’. Nenga’alhnascama nepyaava tengma engac nengmaycam’ alhpehec. Apca’alhnasquec lheep amyep apac apcanma. Aya’alhnasquec co’o congne tengma. Aya’alhnay’o yengmen saat angyenamcoc. Aya’alhnay’o acvesey’ mepquelha yamta’a, teema nac amyep moya’haeclha moyanma yaateypeepa’. Ala’alhneeycaoc nalhma’ nac hay’. Vaetque cvesey’ aleeyvomaclha’. ¡Eeven! elhnesam’ saat aya’alhna’aclha’ apna’aymacoc, haave’ ayempamquelha’, nemesma aa’e, caylhanmoho’.

2 •  Ala’alhnaasaalhcooc lhaac amamye caaya yo’yaam’ ata’melam’oho’.

ayaapommalhca’   verbo. 1 • tapado. ¿Lha’ apvesey’ enlhet nac a? – ¿Lha’a m’a? – Ya’, caapaalhqueec soolyaatectama aplhengaclha’. Altamhooc lhaac co’o lha’ alaanohoc a’soc acmatnaam, caapaacpe eeca’ enlhet. Paej lhaa lquetna’a ctalhna peloota arquero, caapaacpec vesey’ pooc. Caapaalhqueec cancha tracta va’lhoc, caymaalhqueec calhe’ ecpacanvocmo makhay’.

2 •  Pa’ alhec co’ ayaapaalhquelha’. Mooc nengeltemeem alyelhnengvay’aclha’ alhcahayaam’. Yetneec caamyon ayaapaalhquelha’. Saat angelvetec taalha m’a, ayaapaalhquelha’. Apquenec saat secleeta ayaapaalhquelha’ yo’yaam’ cootaalhquehe’. Acneec lhaac ayaapaalhquelha’, taan mehelvet’a enlhet.

ayaapongmateem   verbo. 1 • brillar. Caapongmatquec veelas congne tengma. Apcaapongmaateeclheec mokham pelten’. Caapongmatacmec caamyon a’ta’aoc aamay. Caapongmatacmec peyem-’pascoc. Sas ayaapongmateem caaleyvascama quelhvooc alhta’a nac hay’. Ayaapongmaatcasquec lenteeno hoc. Apcaapongmaatcasquec alhta enlhet taalha pac alhta’a. Calaapongmaatohoc angcooc cames-a’ta’aoc calhe’ ectootsa, han’ a caamyon nac ata’la’ a nahan molyepetquescama poste.

2 •  Quelaapongmaateeclheec lhaac alaapongmaateeycaoc, nataamen actomha casaclhooc altootquescama congne nempayvaam-lhangcoc.

ayaascaamcoo   verbo. 1 • hueco. Ayaascaamcoo nemesma lhangcoc. Caasaamcooc lheep apyemseem. Mooc nengeltemeem a’alhvooc apyemseem. Caasaamcoo pvocmo’, paej aptom. Mooc nengeltemeem a’alhvooc engvocmo’ senga’ha maec.

2 •  Caasaamcooc tengma hac ayenyem’a mopeeneescama. Casamcohoc valte aclaalhco ta’la’.

ayaata’ayvoom   verbo. matraquear. Caata’ayveec amyep haapong-’pascoc. Caata’ayvohoc caata’pongaam acvaclho nac alpa’ayvomaclha’ a. Caata’ayvasquec aypacyec acyeyva. Ayaata’ayvaasaam’ lhaac pathapayaam’. Caata’ayvasquec naat maata’ enlhet apvaanyam’ caaya pac naysecsa apmenaecmascama. Toose lhcaac ayaata’ayvomaclha’ acyeyva seya’ha lhcac.

ayaataeclha’   verbo. hacer calor. Caateeclhee’ ’see kham acnem’ nac hay’. Mooc nengeltemeem coh antamhaclha’. Caateclhohoc saat nahan sec’aaseclha’. Caatengvocme’, masqueec alaamco cmaahat. Caatengvocmec enlhet aplhengaam. Caatengvocmec secleeta ayenyahaycaoc. Ya’acmoc elvetec taalha ayaatelha’, eeque lha, pesquesca, lhaa ntamhac meeme. Caatelha saat angnam’, quey angco’.

ayaatsaeclha’   verbo. 1 • dulce, rico, chistoso. Caatseeclheec lhaac aapetec sectava, paej cvesey’ atoomac seya’hema nengmasqueem. Masqueec ayaatso sectamhamca’a. Paej eyla ngcaatsooc aptamhamca’a lhquep yaateypeepa’. Tecpaalhqueec lhaac ayaatselha’ eemnec. Caapseseeclheec lhaac sectava samanya, quelhvooc vesey’ acta’melaclha’. Paej lhaac yaapsesooc samanya nac lha, lapamquec vesey’. Nooc nahan mooc paej lhaac caapsesoo’. Paej caatsoo syena ca’a. Ayaatsesseeclheec lhaac sectalhnama socmaatse yo’yaam’ etekhaanec enlhet actomha acmaases eyempehec. Ayaatselha’ acvesey’ a’socmaatse yo’yaam’ angya’passec engyempehec. Caatsesseeclheec apaava queltelhneeycaoc apnec. Mooc nengeltemeem apmopses aptemessaclhac apaava queltelhneeycaoc apnec. Nengengca’ac angcooc quelayque actec seevay, caatsesseclhac saat. Mooc nengeltemeem sej saat catnesseclha’. Tamha’ ayaatsamco ptamhaycam’.

2 •  Caatseeclheec lhaac apqueltemnaycam’ seta’.

ayaaya   a’soc acvesey’ (quel.). Ayaaya actomha lhama actec maalha macva pactec. Sej ne’ elhta antooc acyelhna as ayaaya. Avhac eeca’ actomha atquetsec acnoo nac quelayque nahan macva. Mooc angcoo eeca’ quelayque nahan macva, pa’anmaecmoo-neme eeque taap acmoo.

ayacnaaycaoc   verbo. rozarse. Cacnaamquec amnec mooto ayenyem’a acyavheeycam’, nataamen acvehesaamco. Cacnaamquec amnec secleeta volsa secpataam. Cacnaamquec soolyaatectama aava’ lhoop’actec ayenyem’a lhcahayaam’.

ayahanqueem   verbo. Cahancaac nem’. Mooc nengeltemeem yelhvasquec neyaava cnem’. Nengelvet’aac alhta apcahanca pelten’, taan apyelhvasa.

aya’heemoo   adjectivo-ngyaalheng’. de balde. Aya’heemoo apteem soycam’-amya’a, eeca yetneec apteemaclha’. Nooc mooc aalhtooc apteem soycam’-amya’a. Aya’heemoo ptamhaycam’ acta’malma, meta’melsommacpoo eeca’ ayenyem’a melyahayqueclhoo. Aya’heemoo moyaapeeycam’ yoonges nac hay’, mepque payca’aoc eeca’. Eeca’ as nempayvaam „aya’heemoo“ actomha coo Maclhavay apayvaam, nengco’ eeca nengeltemeem „aalhtoo’“.

aya’heemoo   verbo. 1 • hacer reír. Eya’hooc lhaac apqueltemnaycam’ seta’. So nyekhe camaases seltemnaycam’, cahaney’ aya’hoo seepe’. Ca’haclhooc lhaac apqueltemnaycam’ seepe’. Ca’hooc lhaac meeme aptoolhna’ eyaalheng’, savhaalhcooc vesey’ apmancoc. Cavenna’ aya’hoo haavoc secyangquenaavoo stom. Eya’hoo nac, lhaa ntamhac meeme ayaecmoo lyaave ac congne nempayvaam-lhangcoc.

2 • acertar, justo.

3 •  Ca’hooc apcaatengmaycaoc selmalhnaycaoc lhaac. Ca’hamcooc lhaac mocyepcoonma eeven.

4 •  Ca’hooc alhta seclheena haavoc apva’a tengma. Eeca’ ’so ctomha payvaam coo Maclhavay, nengco’ eeca nengeltemeem yoot’oo’. Ca’hooc seclhaanma acmaamay’ acnem’ nac hay’. Ca’hooc lhaac alecnahaclho secva’actamo.

aya’heeycam’ engva’lhoc   verbo. dar alegría. Ca’ham’ooc lhaac eva’lhoc sectaalhoscama, sas nec lhaac vesey’, lhaa ptomhac maestro. Ca’ham’ooc lhaac ava’lhoc meeme selmesa slaara ac. Mooc nengeltemeem quetsapam’ meeme. Cala’ham’ohoc apva’lha’aoc metecteng angmeese ptom. Ca’ham’ eva’lhoc seyanma, saaass angcooc vesey’ acteyapma.

ayampamquelha’   a’soc acvesey’ (quel.). Ayampamquelha’ acvesey’ mongmovaan antelhec ayenyem’a manten nahan am’aoc. Ayampamquelha’ apyangcac popyet. Ayampamquelha’ apyelhanmac enlhet. Eeven, ya’acmoc elhec ayampamquelha’, caytec nemesma lha’e.

ayanaec   interjección. creo que. Ayanaec, movaclhehec saat moya’naeclha talhnaam’ nac hay’. Ayanaec movanquehec apasmoc eemoc aplava saat. Eeca’ ’so yanaec vaamlha spayvaam. Paej maata’a ngcata’melooc angmom’ vaamlha’ „ayanaec“ ayenyem’a haave’ acpeyvomoo. Caymaalhqueec angaaselhtessamcoc nengmaycam’ nempayvaam nac hay’.

ayaneem   adjectivo. loco. aclha’maclha’: alyaneem/alyaneema’a Ayaneem nengeltemeem enlhet acyeeyhaam elhma’, mooc nengeltemeem acmasom acyetnaycam’ apa’tec nahan mey’aasengvaecmoo lhma’. Eetaacpoc hay’, eltamhacpoc maata’ apvesey’ yaamseca’a. Apteyaasaam’ lhaac sevhen ayaneem alhta’a lhcac aamay. Ayaneem paa tnehec seclheena lhcac enlhet nac as.

aya’neeycaoc   verbo. estar. Ca’namquec elhnamoc moyanma nekha’ aamay. ¿Lha’ aya’namco apcanma lhne’ elhta elhnamoc? Aya’anseeclheec lhaac neeten seyanma a’net soolyaatectama. Meec ala’ansamco poste molaaney’ moopeeyeen-yaamet mokhalhtaam. Aya’ansamquec lhaac yamta’a neyaava seyanma. Aya’ansamquec lhaac volsa yaateypeepa’ acmoc selmaam. Yetneec maata’a mola’anquescama nooc-nekha meemong tengma apquelmaasengvayaam’.

ayanma   a’soc acvesey’ (quel.). sembradora. Ayanma nha’ acvesey’ a’soc molaaney’, acnoo nac tracta, yetneec nooc-nekha pathapayaam’ actec alhanaoc, eeca’ actomha ayanmoo. Yetneec nahan ayanmoo acvesey’ acnoo nac apyenyavascama noolheng. Quenteec nec lhaac ayanmoo, ho’sa’a ngcasavha amyep ahac.

ayaptongneem   verbo. profundo. Quelaptongneec alcakhaam tracta. Lha’moo eyla alaptongneem aamay. Mooc nengeltemeem congna’vooc aamay. Yetneec nahan amyep alaptongneeycaoc. Actalhneec co’o ayaptongnelha nekha’ aamay. Eeca’ as nempayvaam nac hay’ ayenyem’a taasec-amya’a.

ayasqueem   verbo. doler, amargo, agrio, picante. Caasquec eepa’tec. Mooc nengeltemeem cas eepa’tec. Caasquemquec co’ eyempehec. Caasqueeclheec co’ eyvoc secteeyam’ alhta. Teyacmec lhaac enlhet secleeta. Alhaaye saat caasco pyempehec. Masqueec ayaasco eyempehec. Caasqueeclheec nec lhaac mokham apvocmo seta’. Quelaasqueec aha’ta’aoc. Yetneec alaasquelha nalhta’ ectengaoc, nooc nahan alaasquelha’ eyempehec. Yetneec ayaasquelha’ eva’lhoc seclhoy’ semqueescama eemoc acmasom apayvaam. Caasquecsohoc nentom naatekhet nengyeecahasoo nac a. Angcaascaasooc yaasec akhanma seema’.

aya’tengvaeclha’   verbo. torcido. Nenteyacmec ancooc nengenamteem secleeta, nataamen ca’tengvaclhac engmec lhoop’actec. Mooc nengeltemeem cavaapekhalhca’ nahan caya’teyaclha’. Ca’tengveeclheec lhaac etapnec sectavasa peloota. Ca’tengva’ac lhaac eemnec hay’.

ayaymommalhca’   verbo. 1 • hacer falta. Caymaalhqueec co’o soolya’yem, taan amoc secleeta. ¿Lha’ ayaymaalhco lhquep que? – Valte c’o ngcaymaalhca’. Alhte ctamhac seyanya mayca’a: „Heltemnaas saat ayaymaalhquelha’“.

2 •  Caymaalhqueec atengyac vaalha’ay’ talhnaam’. Caymaalhqueec anga’heclhac savaaya, etavhoc vesey’ maata’a tata’a. Caymalhqueec calhec soolya’yema hac, paej cvesey’ ca’a. Caymaalhqueec angelaanac yaamelquet nenga’to’, cat cvesey’ a mooc. – Cayyymaalhquee’.

ayay’o engneenyec   verbo. temer. Cac’ooc engquenyec mepque seyanma anyo nac hay’. ¿Cac’ooc lheya’ angquenyec movatae’? Cac’ooc engquenyec eya’yenec vayca. Cac’ooc lhaac apneenyec taata camamacyehe’, tamha’ acmaamec’a. Cac’ooc engquenyec ata’pamcoc seclhengaam. Paej cata’melooc antemhec ayay’o engneenyec anteymoc nengyepcoonammalhca’. Quelac’ooc apneenya’aoc quellheep mepque nentom, caymaalhquee eeca’ angeneclhac maata’a peheya’. Cac’ooc lhaac engquenyec engyentec eeven acpayhaamca’a lhcaa paatong, paej nooque la’a.

aycaaha   a’soc acvesey’ (quel.). Aycaaha actomha lhama yaamet acma acyelhna nahan acmaases antooc. Ayemhaclha eeca payhoo ava’lhoc. Sej antooc aanec as aycaaha nahan samong ac. Mooc angcooc teves, taayet, moctec nahan pehen. Aycaaha, nooc mooc nempayvaam eycaaha.

ayeelhahaycam’   verbo. grande. Queleelhaha’ aptapnaoc apquenmaclho neeten enlhet. Caleelhahamcoho ptapnaoc seca’ apmelay’. Queelhaham’ apaatong noolheng. Coolhahamcohoc enga’tec emoctac yaamyavheene’.

ayeelhyam’   verbo. venir. ¿Queelhyacme nlho lhcac noolheng sectooscama? – Eehe, han’ apqueelhyam’ a aamay. ¿Va’actaa nlho seema’? – Hannn’ ayeelhyam’ a.

ayelhpokhammalhca’   verbo. romper. Quelhpokhaalhqueec lhaac meemong-anye’. Mooc nengeltemeem pa’lhee’. Quelhpokhaalhqueec lhaac mahaycoc naysecsa secyacveeycaoc yengmen. Cat vesey’ acyetnama cmaahat. Ayelhpokhaasooc lhaac meemong-anye’. Pa’ angvelhpokhacsec alhquepcoc-aatcooc.

ayelhpokheem   verbo. 1 • frágil. Quelhpokhemquec meemong-anye’. Ayelhpokheem lhaa cmac nengyacvoom yengmen valte. Mooc’alhma’ angvetac apquelhpokheem quelpasmongaam. Ya’acmoc epquenec ayaatelha valte, calhpokhacsec nem’. Quelhpokhemquec sectalhnama, ho’sa’ apyaptaacpo quelhvooc apcaspa moopeeyeen-yaamet.

2 •  Apquelhpokhaam’ eyla lhquep. Seyelhpokheem co’ cteemac. Ayelhpokhaasquec eyespoc naapnaclhama hac.

ayelhtengyavaam   verbo. zumbar. Quelhtengyavacmec pa’anma-yettec. Haave nooquela’a. Ayanayque ngcalhtengyavacmoc tracta. Nec, quelhtengyavaaseeclheec mooto pac haavoc. Vaalha’ay’ lha’ paa tengya’. Cacsehec calhtengyoc alyengaam yamta’a. Cat lhaac ayelhtengyavamca’a caamyon payhoo nempayvaam-lhangcoc, laalha’ acva’ ye. Paej cata’melooc apaalha’vaclhac apquelmenaecmascamoo. Quelhtengyevquec vesey’ eyespoc. Apquelhtengyavaam elyaataam’ enlhet nac a. Nec, quelhtengyevquec cames. Mooc nengeltemeem yelhvayvee’. Quelhtengyevquec neeten anaata amamye’ acmaamay’. Mooc nengeltemeem calhtengyavho’. Quelhtengyevquec alhta naalhpop actepa yaamsengyeptekhaneem. Alllelhtengyavaam co’o parlanta hac, alyevey’ cvesey’.

ayelhvaasecsec   a’soc acvesey’ (quel.). nengellhengaanemseeycaoc: ayelhvaasecsec; apyelhvaasecsec Aalha yelhvaasecsec actomha acvesey’ angcooc acyetna aysecsec nav’ooc angcoo vhac. Nentomquec as aalha yelhvaasecsec. Sej nahan antooc pa’ang apyelhvaasecsec, hengvohoc ne’ elhte eeca nenlha’maasoo nac nentom a.

ayelhyavay’   verbo. 1 • liviano, fácil. Quelhyavaam’oo eyla volsa pac. Paej halhca la eypetsamcooc yaateypeepa’. Quee, etne yaamet. Quelhyavaam’oo nooque la valte nac hay’, toc co’ ayanaec. ¿Paa nlho’ apasmoc angva’aynec aptahanma? – Paej, quelhyavaam’oo’.

2 •  Sas maata’ antalhneclhac apaava apquelhyavay’ actalhnaam’. Ayelhyavay’ nooque la vaetca’hac-paasyam’ nac hay’, acyemtalhnama c’o yaneemac. ¿Yetnee nlho lhquep a’so lelhyavay’ pac? Paa nyekhe’ alya’mong. Aa ye, a’soc-momnaave na cvesey’ a. ¡Soolya’yem pac que!

3 •  Quelhyavaam’oo nyekhe stamhaycam’. Yemtelhec sectamhaycam’, haave yelhyavay’. Calhyaveeclhac saat lha’ eeca’ seltaamec’o. Quelhyavaangvocmec sectamhaycam’, paej calhnooc seclhooc alhta. Quelhyavaam’ooc angelaanac yaamelquet acyetna nlho yetcooc. Quelhyavaam’ooc antaalhosamcoc enlhet apayvaam, paej canyehemoo’. Ayelhyavay’ aplhengaam lheep, mepque cya’anmongaam apquenamteem.

4 •  Quelhyavaangva’ac eva’lhoc secva’aclha’, nooya’ac alhta seyempa’aclha’, yemtelhec alhta maata’a. Paej angcooc angelan’ac acmasom, ayelhyavay’ saat catnehec engva’lhoc.

5 •  Apquelhyavay’ pangcooc neptaana angelnapalhca’. Yetneec nahan aptengyay’ enlhet yo’yaam’ etnehec apquelhyavay’. Apquelyeplha’acpec maata’a quelhcaalhec alhcapoc nahan quelengyaamet alhcapoc. Alelhyavay’ eyla as quelvaana’a. Mooc nengeltemeem pelhcaec calvatac tengyay’ teves, alelhyavay’ caltamham’. Pooc eeca’ apquelhyavay’ apnayvoom.

6 •  Quelhyavaam’oo eyla secleeta pac seepe’. Ayyyelhyavay’ eyla secleeta pac, nooya’ac co’o, toooc.

7 •  Yetneec nahan yengmen ayelhyavay’. Selhteec angyenec ma’a ayenyem’a yaasec.

ayemhaapeeycam’   verbo. blando. Quemhaapaam’ooc angmakhetsohoc sa’ha’ actec almopoy’. Quemhaapaam’ooc antooc quelpasmongaam apmophaape. Quemhaapaam’ooc naamoc apyesecsec. Quemhaapaam’ooc angengcoc meemong yeploomoo cyeesamoo. Quemhaapaam’ooc alhta lhma’ secmetma maalhec. Acvet’ac alhta yaamet ayemhaapeeycam’o angentacsec. Mooc nengeltemeem quelhpokhaam’oo’ nahan mepque acyemna’teem.

ayemhaapeeycam’ engneenyec   verbo. débil. Quemhaapaam’ooc nengco’ engneenyec. Jesus eeca’, yetneec acyemna’teem apneenyec. Quemhaapaam’ooc nec engneenyec antooc toomahang aphaapetec, naate ntamhac seema’. Quemhaapaam’ooc angquenyec tata’ ayetcoc quelhvoo cyeetecpongaam, pelhcae ngcatsapoc.

ayemhaapeeycam’ engva’lhoc   verbo. Nooc mooc anlheenec engva’lhoc acnoo nac: Quemhaapaam’ooc eva’lhoc selan’o eemooc nengmasqueem aato’. Quemhaapaam’ooc ava’lhoc quelvana’a nac hay’. Mooc nengeltemeem pelhcaec caveenec calaanohoc mooc. Nooc mooc pelhcaec cactengmom’ angelaanohoc ayenyem’a acvahanaeclhoo angasmacsec. Cavanquehec mepque acvahanaeclhoo mooc ava’lhoc, pelhcaec maata’a ngcavhaanoho’.

ayemhoom   verbo. estar. Quemheec yaateypeepa hac taap lhyeenep. ¿Quetsepmee nlho soolyaatectama ayemhoma cnaat hay’? Sas elhnamoc yaamet ayemha nac amyep a. Mooc nengeltemeem sas elhnamoc yaamet ayenma nac a. Ayenyem’ac co’o m’a ayemhaclha’ aalha.

ayempay’   verbo. volar. Apquempa’ac vaalha’ay’ ayenyem’a nengmoctay’. Acvet’aac lhaac ayempay’ meyoyam’-neeten. Teyacmec lhaac avyon seclha yempay’. Quempamquec vaetca’hac, ¡elvaclha’! Quelempam’ ascoc nataan acmaamay’. Quelempam’ haaneng lha’alhta’a, savaaya lha’ apmenlhenam’. Quempam’ apaava moyelhanma neeten ayenyem’a lhcahayaam’. Ayempoosaamquec co’o sava’, tavasquec vesey’ seyanma. Angquempoosca’ac Aana quelayque yempe’oc. Ayempoosca’ac co’o seenhec, taan secnelhtengaavoo neeten. Quempa’ac lhaac arquero apmamcoo peloota. Makhay’ lhaa yempa’ac secteyacmo secleeta. Mooc nengeltemeem makhay’ enelhtengsac. Ayempay’ eyla sileeta pac haavoc, ho’sa’ apva’actamo quelhhhvoo’.

ayenmayquenta’   verbo. disminuir. Quenmaantaac lhaac alhcahayaam’ actalhnacmo. Nooc nahan caaselhtaoclhee’ nahan vanmaaclhee’. Quenmaantaac apquennamaam peyaam’. Engyenmantac saat lha’ peyaam’, taan camaamaa’.

ayenmongaam   verbo. 1 • estallar. Paj antamhac ayenmonga yenmongaam. Acleng’ac lhaac ayenmongaam nalhma’. Engyenmonghoc samanya apaatay ampequenam’. Quenmongquec lhaac tataa’ appoc ayenyem’a acmaahat nahan altahapma. Quenmongvocmec lhaac amnec caamyon naalhet aamay. Angvaavohoc caaleyvascama, canmonghoc vesey’.

2 •  Eyanhaam’ lhaac seca’a alenmongaycam’ yo’yaam’ elenmotam’ alhnangcoc anyo.

ayenmoom   verbo. 1 • estar. ¿Lha’ acvesey’ yaamet ayenma nac a? – Vaaya acvesey’. ¿Lha’ acpayhoo apcanma yaateypeepa’? – Quenmeec ma’ amyep. Mooc nengeltemeem quemhee’. Catnamoc saat quelayque amyep nac hay’. Atnemsec saat soolam hay’, lhaa ntamhac seema’. Mooc nengeltemeem angvenec saat hay’. Acvet’aac lhaac ayenmoom yaamet, enlhet halhca la pquenemquescama. Yetneec monemquescama yaamet nekha’ aamay. Pa’ atnemseclhac neeten poste yo’yaam’ atheetec yaama’yen’ ahac. \sn

2 • no se mueve una hoja. Nooc mooc anlheenec quenmeec yaamet. Mooc nengeltemeem mepque ayennamaam. Quenmeec yaamet, lhaa ptomhac seta’, coh angco’.

ayenteem   verbo. romper, quebrar. Apquentee eyla lhquep. Quenteec lhaa aypacyec cames aatcoc. Quenteec lhaa pyespoc yaata’alhpong. Quenteec lhaac secleeta hac. ¿Acnem’ eyla alhte ngquentac secleeta pac? – Domingo alhta ayentema ye. Asquepme’ angcooc secleeta pac, ayenteem halhca la’a. Quelenteec secleeta hac, paej cvesey’ ata’melsac senamta. Quentangvocmooc pehen apma’aoc eemnec. Acmeec lhaac ayenteem raatyo. Quentemque eyla soolyaatectama seyanma alhta. Apquellentasquec enlhet soolyaatectama actengaoc. Eeven, heyentasques yaamet, noolheng pa’ atecpaamcoc. Angquentaasooc lhaac meeme yecvoom-nentom. Apquentasquec lheep laapes pac. Quentasquec lheya vayca pyoc. Alentaasaam’ lhaac alhquepcoc-aatcooc amamye sekhanma.

ayengmenec   a’soc acvesey’ (quel.). líquido. nengellhengaanemseeycaoc: ayengmenec; apyengmenec Secj angyenec ayengmenec soolyaatectama. Angvet ayengmenec actomha nengyaam nanoo’. Avanhec lhaac apyengmenec yavhan secvetay’. Sej angyemyecsec yavhan apyengmenec. Ayengmenoo eyla khanma quelvaana’a nac a. ¡Secj angyenec vaalha’ay’ apyengmenec! Paana’teem lhaa clhoc’ac. – ¿Alvayaam’ lhoho’? – Paej, ayengmenec. ¿Paej lho meemong-anye’? Caaleyvascama yengmenec pa’ atengya’. Lannn’ooc lhaac eva’lhoc ca’ ’yengmenec. ¿Ayengmenoo nlho soolyaatectama nac hay’? Acmeec lhaac nengelaapeeycam’oo nac secleeta a, vaeclhoo yengmenec. Yamasque yengmenec tracta, ¡eyatmeclha’!

ayepsascama   verbo. Quepsaaseeclhooc pooma aplhangcoc. Angquepsasquec setaaha’ cooneng pengca. Mooc nengeltemeem yepheeseentaac lhoop’actec alhangcoc. Noc, antengyamcoc pooma apquepsaasa.

ayepyavaam   verbo. zumbar. Apquepyevquec yaamyavheene plhangcoc neeten yaamet. Quepyevquec yaapa apasma ya’a. Yetneec ayepyavaam quenaavet congne maalhec. Tepquec mokham nempeena elhnamoc, engyepyoc saat yaamyavheene’.

ayetangcoc   a’soc acvesey’ (quel.). huella. nengellhengaanemseeycaoc: ayetangcoc; apyetangcoc; ayetanaoc Lha’mooc lhaac nemesma ayentanaoc aamay ’va’lhoc alhto’ooc lhaac. Acyevey’ lhaac apyetangcoc peyem nekha pangcalhva. Alan’aac ayetangcoc volsa ayenyem’a secyenyavascama yaateypeepa’.

ayetsay’   verbo. 1 • amanecer, iluminado. ¡Calhtakhaa’, quetsac’aa ye’! Quetsac’aac lhaac secva’actamo. Paa ngcatsaa’, angellhong saat. Quetsaangvocmec enlhet pooc tengma ayenyem’a apquelcakhaam tracta. Seclha yetsay’ saat angellhong. Ayaamqueta yetsay’ lhaa cnac neeten selvatna taalha. Quetsac’aac seclhengaam nepeyaam’, lhaa ntamhac meeme acpekhec’a.

2 •  Selhteec ayetsay’oo lhma’ alhta’a ayenyem’a vaamlha pelten’. Quetsaaclhee lhma’ acmasca yephopay’. Almoc saat veelas yo’yaam’ catnehec ayetsay’oo lhma congne tengma. Quetsaasque lhma’ acnem’.

ayetseeyvoom   verbo. 1 • silbar. Quetseeyveec taalha secyelhvatsa yengmen. Quetseeyveec na’sa raatyo, paej cateepooc acpa’ayvoom. Quetseeyveec aapetec molvatnama. Nengyelhnaacmec angcooc aapetec, nataamen catseeyo’. Quetseeyveec lhaac aypacyec acyeyva. Mooc nengeltemeem caata’ayvee’. Quetseeyveeclheec lhaac vaetque cpelhmoc acleng’a cmaahat. Quetseeyveeclheec lhaac lamom ahac secpequena nenga’tooc taalha. Quetseeyvaaseeclheec meeme aapetec. Mooc nengeltemeem quelvatneeclhee’.

2 •  Ayetseeyveec lhaac co’o sectena congne’, coh cvesey’. Mooc nengeltemeem palleclheec eymes.

ayetsepma engneenyec   verbo. Acmaayahay’o engva’lhoc actomha ayetsepquescama engneenyec angvetac yav’aclhoho a’soc alta’malma. ¡Ya’acmoc elaanoho’, catsapoc apneenyec emenyelhec! Naa ngcaletsep na’sa pneenya’aoc, elselhnanacpoc. Ya’acmo ngcatsapo pneenyec mooc quelvaana’a. Quetsepque ngquenyec quelvaana’ actom acmaases, taan actavsa yetca. Naa lyeheclhoho ’sa ayetsepma pneenyec. Quetsepquec lhaac engquenyec amnaecmasam’, taej eeca’ eyespoc. Quetsepquec co’ engquenyec lheep mooto pac. Pa’ ameclha’. Quetsepquec engquenyec almoc teyaype’oc alta’mela. Quetsepquec apneenyec lheep eemooc, ho’sa’ paa pongquenec. Makhamooc co’o soolya’yema hac. Quetsepcasquec lhaac engquenyec secvet’a apaava.

ayeyva’aoc   a’soc acvesey’ (quel.). savia. nengellhengaanemseeycaoc: ayeyva’aoc; apyeyva’aoc Angyemsacsec yaamet, taan catyapoc ayeyva’aoc, acnoo nac pocya’am’, nempeena, maamon, soolyaatectama nahan mooc. Yetneec nahan manten acma ayeyva’aoc acnoo nac alleeva, yangvocma’, mangcactama-yaamet nahan pengca. Angvetec meemong taalha, taan catseeyoc ayeyva’aoc. Nooc mooc tracta nahan caalo, yetneec ayeyva’aoc nengacnaaycam’ ayetcooc yo’yaam’ calsavhalhquehe’. Maaset apyeyva’aoc eeca’ yo’yaam’ cayeela’acsec vaetque yempe’oc.

aynaapa   a’soc acvesey’ (quel.). bolsillo. Enlhet nanooc apquelteem aynaapa, quelhvoo eeca na’haapa. Aynaapa cnaat nahan apqueltemeem enlhet nanooc takhamayettec. Ayaecmooc aynaapa hac Lhaapangcalvoc yeplom a’soc ava’lhoc. Aynaap pac seclho’, almaasen pa’ ay’acsec.

aypacyec   a’soc acvesey’ (quel.). cola. nengellhengaanemseeycaoc: aypacyec; apyepacyec; aypacyooc Yeesam’ aypacyec semheng, actom vesey’ queltamhac. Semheng mocya’temeenaeclha’ aypacyec nengeltemeem pensec. Alvena’teem aava pyepacyec ta’va’, sas angelya’temensec. Co’o saat sectom apyepacyec peyem. Quelmakhaasquec aypacyooc vaetque amyep. Yelhvaseem aypacyec yaamsetaaha’.

ayquepmenec   a’soc acvesey’ (quel.). raíz. nengellhengaanemseeycaoc: ayquepmenec; apyepmenec; ayquepmenaoc Nengya’anma paana’teem ne’ elhta pocya’am’ apyepmenaoc nahan apyempehec. Aclequec lhaac altecteyapma ayquepmenec lapacho, taan seyenaclho. Aalhtooc angeneclhac soolyaatectama vhac alyamac’a nlho’ ayquepmenaoc atqueetsec, catsapoc quelhvoo’.

aysecsec   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • pulpa. nengellhengaanemseeycaoc: aysecsec; apyesecsec; aysecsa’aoc; aysecsoo’; aysecsa’voo’ Yetneec aysecsec acyelhna yo’yaam’ antooc acnoo nac soolyaatectama, maamon, samanya, ya’teepa nahan mooc. Secj antooc soolyaatectama acyelhvasee ysecsec, paej calhnooc mooc. Acmeec lhaac vaampa molaaney’ meemong aysecsec. ¿Savhaalhcoo nlho’ aysecsec footo pac? – A’net angquelaymaalhca’.

2 •  Alhta’ aysecsooc lhaa ngvocmoc neelha moya’naeclha’.

3 •  Acvocmec alhta nalhma’ aysecsoo’, taan sectahanya’a meyva.

4 •  Capeyvohoc saat nengenamteem a, aysecsoo’, coonvomhoec saat aamay acyevey’.

5 •  Pa’lhengva’actaac lhaac secleeta hac aysecsec aamay. Peloota ysecsec pa’ ’tengya’, pa’lheec lhaac vesey’ peloota hac.

6 •  Alan’aac lhaac yaamet-aysecsec yo’yaam’ alhatmoc apaava.

ayvompeena   a’soc acvesey’ (quel.). Yaamet acvesey’ ayvompeena. Mooc angcoo eeca lha’ma-cyelhna. Maalha macva apyemes antooc acyelhna ayvompeena.

akhaana’teem   verbo. verde. Akhaana’teem angcooc aava yaamet, caasoo ngcalhohoc acyaapa’mateem. Actam actomha al-haana’teem alhquepcoc. Sas anghaana’tecsec yaamet aava’ nengelcahasaamca’a nac a. ¿Na’sooc lheep paa ngyahana’taaseclha’ aptalhnama apmopoy’ alhta?

akhamtaeclha’   verbo. ponerse filoso. Cahamteclhohoc mokham angmalhneeclhac sovov acyevey’. Mooc nengeltemeem acma hamtec catneclha’.

akhato’   a’soc acvesey’ (quel.). cartílago. nengellhengaanemseeycaoc: sekhato’; akhato’; aphato’; nenghato’ Akhato’ nengeltemeem lapamque lhcapoc, acnoo nac seca’ atquetsec quelhvooc acteeyam’, paej cayetnac acyemna’teem alhcapoc, vaamlha khato’. Sej antooc yaatepomaap aphato’, nooc nahan vaetque khato’. Yetneec maata’a vaetque khaoc avhooc altomha akhato’.

akho’   a’soc acvesey’ (quel.). Akho’ actomha lhama manten ayemha nekha yengmen maalha paaccava ’va’, eeca paej antoomac acyelhna as akho’. Angna’aymacoc angcooc ma’a camoc, aateng nahan metecte’-ptom.