C - c
ca pronombre. 1 • ¿Lha’ apya’sa taata? – Caa lha’ apya’sac a taap. ¿Ca nlho lhcaa pnac hay’ nenga’to’? Paac nec lhaa lvac mayca’a. – ¿Que ya hoova? Paej lhaac oota’ac calyeeta. – Caa lha’ a, congne’. Caa lha’ queltelhneeycaoc a, leclamaclha’-engmeoc. ¿Que ya cnaat lheep aptamhaycam’ aaso? – Eehe, ca ’so. Ca ya alhtee lha’a lhque’ epcanmac quelayque pac hoova? – Eehe, alhta hay’. Caa lha’ angyetna lyaave atama lhcaac lheya m’a, aatong-’yetcoc. ¿Que eyla angna’teenac haaneng hoova, yaamet nac hay’? Ca nooque la tengma pac lheep hay’. – Eehe, caa lha. ¿Ca nlho tengma pac lheep lha? Mooc nengeltemeem ¿tengma pac lho lhquep lha? Ca nooque la lhquep paa tengyac vaalha’ay’ a Namalhtentep. Taata lhcaa cleng’ac nahan apya’ascama aptengyay’ ma’a. Ca nlho ngya’sac meeme a, alelyetseeycam’? Ca nooque la angquenac meeme samanya a, seyenaclha lhcac. Ca nooque la apya’sac lheep a, Lhaapangcalvoc. Caa lha’ apmeyaclhac Juan a, nempayvaam-lhangcoc. ¿Ca nlho lhquep paa y’acsec a, enlhet almaasen? ¿Ca nlhoyquela Soomcom’-Yelpa’? ¿Ca nlho saat angelya’acsec a?
2 • ¿Co lha’a lhque’ ecyetna secleeta pac? ¿Que ya lhquep lha, acyelhvaseem nac lha? – Eehe, han’ lha. ¿Que ya saat antemessec maestro hay’, enlhet nac hay’? – Eehe, sas. Altemnasquec lhaac esaclhac lhama a’soc acnamco nac hay’. – ¿Ca nlho hay’? – Eehe, caa lha. Ca nooque la pquelteemac maata’a caaya pangca’aoc a, engyeyveclhoho nooque la’a. ¿Lha’ aclheena m’aa ye? – Caa lha’ anlheenac caaset ne’ elhta. ¿Que ya lhque’ epcanmac aha seclheena alhta? ¿Ca nlhoyquela mooc yaamet? Ca nlho lhque’ epmaam raatyo nac hay’? – Eehe, han’ lha. Caa lha’ paa lhong acnem’ nac hay’ seta’.
3 • ¿Caa lha’ sevhen apquelva’a lhnec lhaac? – Eehe, sevhen lhaac que. Ca nooque la taata apva’actamo lhcac. Teyacmec nec lhaac secleeta enlhet. – ¿Que eyla Juan lhaac? Que elyoho ta’va hac. – ¿Ca nlho pquenteem ne’ elhta? ¿Ca nlho lhquep apmetma lhne’ elhta maalhec nac hay’? ¿Ca nlho lhque’ epcanma yaamet nac a? – Eehe, co’ alhta seyanma. Caa lha’ acvesey’ vaavo anaata seclheena lhcac. Caa lha’ setama lhcaac lha. ¿Que ya aplheena alhta lhquep hay’? lhaa ptomhac taata selhecmosa alyaave ac secleeta. Ca cnaat lha secvetay’a cnaat nanoo’. Ca nlho m’a valte aplheena lhcac? – Eehe, acyaapa’mateem nac lha. Quenmootquec enlhet, popyet lha’ apmocta’ac. Ca halhca la seta lhcaac ma’a. Acvetaclheec lhaac a’soc acteeyam’ aamay, ca halhca la eeven lhaa ptemquescama m’a. ¿Ca nlho seta lhcaa psayquenta lha?
4 • ¿Taata nlho saat nahan ey’acsec Lhaapangcalvoc? Ca nlhoyquela lhapcooc lheep? – Eehe, taata nhan.
5 • Canaanec lha, enlhet nac lha, ma pyamongquelhma cnaat, vanacme eeca’. Mooc nengeltemeem ca cnaat lha.
6 • Anglengac amya’a, nataamen antemhec caa lha, ca ’ha, ca m’a. Caa lha, seclheena lhcac lha. ¿Payhoo nlho hay’? – Caa lha, payhooc angco’. ¿Paa nlho’ alyatmoc ca’a? – Caa lha, elyaatem’, cat sel-halhna.
7 • Metquec lhaac nalhma yetcoc ahac, ca’ acpa’na a. ¿Co lha’ acyetna peloota pac lhaac seepe’? Paej ootaaclha’. Va’, ca’ acyetna a. Silya pac lhaac, ca’ acyetna lha. Taa, ¿lha’ nengeltemeem nengelyecpelhcasommalhca’ ye? – Ca’ molnay’a c’o lha. ¿Paa nlho nhan elhong apyaap? – Ca’ moy’aasaamco hay’.
ca’ interjección. 1 • ¡mirá! Ca’, tepquec yephopay’. Paac nec lhaa ngcamaamaa’, ya’ascacmec lhaac lheya’. Ca’, hayva’actaac mayca’a. Ca’, sepquenquec vaampa seclheena lhcac acyangcalheem.
2 • Paej laalha’ ev’actac seca’a, yengmen eylaa lha’ apya’paasac pangcalhva. Ca ngcalaanoho mev’actamo.
ca’a a’soc acvesey’ (quel.). yerba, tereré. Ca’a ayenyem’a yaamet moctepelcaeclha’ aava’. Yetneec a’net alteemaclha ca’a, aanec nahan acyepyavaycam’. Taap apyeneeycaoc enlhet caa’ aanec, lengco ca’a pac eeca’ acyepyavaycam’. Sej angyenec ca’ apangca’aoc apquelcaycamcoo amyep actomha taap paana’teem alyepetqueeycam’ acnoo nac menta nahan mooc. Ca’a actomha mocmaycam’ yo’yaam’ angyenec nengyepetquescama yengmen acnoo nac acmalhqueemoo nahan acmakhetmoo. Ca’a acvesey’ actomha mehengelnavaam angmongcalhnec. ¿Paej lho caa’ ac seema’? Savhaalhqueec nengco’o. Calvaclha ca’a, a’netooc as’e. Elyaatem’ ca’a. Elha’macsoho ena’tem’ ca’a, paac nengco’ angyenamcoc. ¿Paa nlho alhatmeclhohoc ca’a? – Paej, a’netooc lhaac. ¿Paa nlho ana’temeclhohoc ca’a? Masqueec aymes hay’. Caypetcohoc ne’ elhta nengvesey’ angelyaatemsec engmooc vaamlha caa’ aahac. Pelhcaec henlheenec Hilda angelyaatemsec caa’ aahac.
ca’acla’a yaam’atverbio. 1 • Paej lhaac seclhooc capa’nac taalha, ta’ alquenaclho peheya seema’. Ca’acla acpa’ansa taalha. Ca’acla apquentasa lhquep ahamtec alectelheem-yaamet, sas lhaac co’o secmamca’a. Vaapekhaalhqueec lhaac eemnec naysecsa sectavascama peloota, taan sectepa. – „Ca’acla apquelmeta saat“, lhaa ptomhac seclhaalhma. „Lhapcooc vesey’ acma pyempehec“. Ca’acla acyamasa eva’lhoc secvetangvocmo alaanammalhquelha raatyo. Metquec lhaac seepe vaalitas apac. Ca’acla ngcapco saat quelhvooc vaalitas apac. Paej cvesey’ soolya’yem. Acmaasquec lhaac aptalhnama taata seclha syemyescama, ta’ aplheena: „Ca’acla slhoc’a apyeesamoo“. Aclheenquec lhaac yoonges nac hay’, taan aclheenquec nahan pooc. Ca’acla apnathaavoo. Mooc nengeltemeem ca’ anteema’ apnathaavoo. Ca’acla’ paa veenec lheep, taan eeca meveenehec pooc.
2 • Ca nac maata’ acteyacmo secleeta a, nooya’ac angyaalheng’. Ca’ apva’a quelhvooc aptecpaycaoc tambor, cat nenglengay’. Mooc nengeltemeem lheem apvehe’. Tehe’ svaclho tengma, ca nac apteenoo nac a. Tehe’ svaclho amyep macva plhangcoc, ca nac apteyacmo nac vaalha’ay’ a, nataamen secmocta’a quelhvoo’.
3 • Tengya’ac lhaac peheya seema’, ca’acla nhan ayetca a. Mooc nengeltemeem cayaamasmoo yetca. Aclooma angcooc as quelvaana’a, ca’acla nhan ayetca a. Lommm angcooc semheng nac hay’, ca’ac nahan la mooc sectooscama nac lha. Nempa’vaecmooc naat maata’a taata, ca’acla c’oo lha’ secyeploma a. Ca’acla lhquep nahan apva’a, mengyaymommacpoo maata’a. Ca’acla apyahangvocmoo kham yoonges nac a, so lhnec meyhangvomehe’. Ca’aclaa kham apvena a, lhaa ntamhac quelvaana’ aclheena yetca haapepa’tec.
4 • Ca’ acmatna lha’a kham cames, lhaa ptomhac taata ayenmonga yenmongaam.
ca’acye’ yaam’atverbio. por eso. Paej nec lhaac nentamhaycam’, maamec’aac lhaac. – Ca’acye’ epva’actamo quelhvoo’, lhaa ptomhac seyaatengmaamca’a taata. Mooc nengeltemeem nooque la engquenyem’ac apva’actamo lha. Paej lhaac elaanaacpooc Olimpia. – Ca’acye’ epquelmeta. Acyepcaanecmooc lhaac co’o. – Ca’acye’ metaaveeclho. Ayeevalhqueec lhaac Quenekha-Pa’at. – Ca’acye’ paa lhnec lhaa lhong. Ca’acye’ engca’neeclho, vaalha’ay’ nooque la nghaanac. Mooc nengeltemeem ye’ engca’neeclho.
caaleyvascama a’soc acvesey’ (quel.). lámpara. Caaleyvascama acvesey’ a’soc molaaney’ yo’yaam’ angaaleyvacsec yeplom ayengmenec nahan catsaacse lhma’. Yetneec acteemaclha caaleyvascama acyevey’ nengyephescama acma alaahac ac, caaleyvascama atqueetsec eeca’ actomha acma paaja ac. Mooc caaleyvascama eeca’ acyevey’ vaamlha nengyeeyeescama yetcoc payhoo avocmo’ yo’yaam’ catepsec taalha ac nengvatna nlhoho’. Taap apquelmaycam’ enlhet’aoc naysecsa apquela’naeclha’ as caaleyvascama yo’yaam’ catsaacse lhma congne nempayvaam-lhangcoc.
ca’alh a’soc acvesey’ (quen.). Ca’alh aptomha ascoc acpaasyam’ acma apyengmenec. Aplhangcoc eeca’ as ca’alh a’alhva yaamet. Sej antooc ca’alh apyengmenec. Pooc apangcoo eeca’ apvesey’ yelpa-pactec, yaanec, yavhan nahan yaamyavheene’.
ca’alh-yaamet a’soc acvesey’ (quel.). Ca’alh-yaamet actomha lhama manten atqueetsec. Atqueetsec nahan aava’ nahan alhquepcoc, eeca’ ayemha nalhma’. Ca’alh-yaamet nenganquescama caascama semsec enga’ta’aoc yo’yaam’ camascoc sempasmeeycam’ semsec. Nengelquelhanmeec enghayca’aoc nahan antepsec acpa’neyaam’. Actomha nhan paana’teem yo’yaam’ canmelhec sengeltaclhama.
caamyon a’soc acvesey’ (quel.). coche, camión. Caamyon acvesey’ nengenamteem acma ayelhtengyavaam nooc-nekha’ amancoc. Yetneec maata’a caamyon alquenamtammalhcoo nahan alpatmeeycam’o nentom. As nempayvaam „caamyon“ ayenyem’a valay apayvaam.
caanson a’soc acvesey’ (quen.). 1 • pantalón. Caanson aptomha nengelatquescama engyaaya’aoc apquenyem’a apaava molaaney’. As nempayvaam nac hay’ „caanson“ ayenyem’a valay apayvaam, enlhet apayvaam eeca latquescama-engyaaya’aoc. Actalhneeclheec lhaac caanson aphalhnangcoc. Quelvena’teem eyla caanson ’pac lheep. Acmeec alhta caanson apyemtalhnama, cat alhta apya’anmongaam. Taan secyetsalhcoo tengma, aptamha apquetquetsec.
2 • Caansonsilyo eeca’ angcoc nengnayvoom acnoo nac peloota actomha alya’vateem engyaaya’aoc.
ca’ anteemac yaam’atverbio. este sí. Ca’ anteemac aptepa samanya seyanma, nooya’ac meeme, paala cvesey’ acteem ayanma. Aya’haac naat popyet, nataamen selheena meeme: „Ca’ anteemac apca’ha popyet, nooya’ac apyaap, apva’actaamoo’ ’sa“. Ca’ anteemac co’o selyatma ca’a, quelhvooc vesey’ acva’acta’. Ca’ anteema’ stamha mayca’a eemooc secna ’sa, acsohocyec vesey’ manten ahac. Que la’ anteema’ apquelpatmoo a, taan quellheep paej, lhaa ntamhac sengellheena meeme.
ca’antooc a’soc acvesey’ (quen.). Ca’antooc nengeltemeem enlhet mepque pyamongquelhma. Capvanquehec naat calyamhaapoc enlhet ca’antooc. Ca’antooc apangcooc as, alhte ptamhac haavoc aplheenacpoo pangco’. Vaamlha smovaan almom’ taava’paoc.
caapelhvakhec a’soc acvesey’ (quel.). Caapelhvakhec actomha lhama caaya apya’yeem molaaney’ aatong ’pac ayenyem’a mocvayquemseeycaoc molya’tamanma yo’yaam’ anlhatmoc a’soc acnoo nac lamom engac, quetaama yetcoc engac, yamyaateypeepa’ nahan soolya’yem.
caapenyavaam a’soc acvesey’ (quel.). Caapenyavaam acvesey’ quelvaana’ almenaecmascama nanooc naysecsa caaya. Caapenyavaam actomha acpasmaeclha yaanmaan. Vocmec angcooc quince anyo ac ayetca quelvaana’a, nataamen caapenyavam’ lhapcooc naysecsa actaalhay’ yaate’eymeem ayetca. Nataamen calvahaneclhohoc angna’aymacoc quelvaana’a yeploomoo almaycam’ yaamaamoc apelhquepcoc alvena’teem nahan yaata’ay’ popheoc nav’aec. Eeca’ ’so nengeltemeem caapenyavaam. Caapenyavaam, nooc mooc laapenyavaam.
caasamco a’soc acvesey’ (quel.). Caasamco actomha lhama naata acyevey’, mooc nengeltemeem eeca catom-seese. Queleeyveec caasamco amyep actengyeeycaoc actom ascoc. Mongvanquehe eeca’ antemhec nentooscama caasamco. Mooc angcooc yenec, maama, haapo’ nahan mooc anaata.
Caascama-Matquen apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Yetneec naat lhama pcaoclha’ acvesey’ Caascama-Matquen payhoo Soomcom’-Yelpa’ ayenyem’a lhama anaata acvesey’ matquen. Caascama lhnec naat matquen hay’, nalhma nac hay’. Eeca’ ’so yenyem’a cteema cvesey’ Caascama-Matquen.
caasec a’soc acvesey’ (quen.). Caasec aptomha lhama anaata atqueetsec. Al-haana’teem apva caasec, eeca’ aplhangcoc actomha vaamlha’ am’aoc. Apvanquec engyaecmacsec nengelyaataycam’ caasec. Apna’aymacoc aptomha tamnavsa, saatavaaya nahan ta’va’.
caases a’soc acvesey’ (quel.). Caases acvesey’ lhama yaamet ayemha nalhma’. Quelpeyvooc aahac aysecsec caases nahan alvena’teem am’aoc. Lhama yaamet actomha acmomhaape angengcoc acvesey’ caases. Lha’moo eeca’ angna’aymacoc angcooc caases acnoo nac vaalha, actam, antaava nahan mooc.
caata’pongaam a’soc acvesey’ (quen.). 1 • Caata’pongaam aptomha ascoc acmovaan cavenam’. Pooc apangcooc angves, laapang-ascoc, maahat-ascoc. Caata’pongaam eeca’ aptomha yaayet-ascoc nahan aptomha apyevey’ pangco’, cooneng apna’aymacoc.
2 • Nec, caata’pongeeclhee’. Mooc nengeltemeem caata’pongquec caata’pongaam. Eeca’ as nempayvaam nac hay’ actomha alhnangcoc, maalha altecteepaeclha’ ayenyem’a nengnayveescama nempayvaam.
caaven a’soc acvesey’ (quel.). pus. Ca’haac alhta eemnec am’aoc, nataamen acyephaha. Alhaaye’ elhta, yetnee ngcaaven congne’ eemnec. Caaven angcooc aha’ta’aoc selyelhcay’ alhta lhoop’actec. Pequenquec caaven eyvoc pascapma. Sas maata’ angnengquetec acyetna ngcaaven acyepheem engmenec.
caavoc a’soc acvesey’ (quel.). Eeca’ ’so actomha lhama anaata acvesey’ caavoc actomha acyecpelcammalhcoo acmovaan cootac nengmasqueem. Nataamen capa’yoc maata’a lhacnem’ yo’yaam’ elya’samcohoc enlhet’aoc. Lha’moo eeca’ angna’aymacoc caavoc alvesey’oo lhamooc anaata. As anaata actomha acyevey’ acnoo nac yenec, maama, casmeecpa.
caaya a’soc acvesey’ (quen.). 1 • porongo, tuga. Caaya actomha moyanma amyep. Caaya apyelhna actomha enlhet nanooc pocoo pac. Mooc nengeltemeem poco-phaapac. Caaya pyelhna actomha nahan apmaycam’ apquelecneescama naysecsa apmenaecmascama enlhet nanoo’. Caaya pyelhna actomha nahan molaaney’ caapelhvakhec yo’yaam’ ena’tamoc a’soc apac enlhet nanoo’ acnoo nac lamom, yaate’eymeem apyelhna nahan actec apcanma. Yetneec apteemaclha caaya pyelhna apquetqueetsec, yaam apquelyevey’ nahan apquelyevey’ pangco’. Selhtee lhca la sej antooc caaya pyelhna.
2 • Yamcaaya eeca’ apquemha nalhma’ acma apyelhna actomha nahan nentom. Caasooc elhohoc caaya pangcooc hay’, epa’lhoho eeca’ aptomha paatay.
caaya a’soc acvesey’ (quel./quen.). fiesta. Caaya acvesey’ alaanammalhca’ acma aato’ acnoo nac alyamhapma. Yetneec naat enlhet caaya pac nanoo’ acnoo nac yaanmaan, yaascama-caaya, yoocsa’a-caaya, caaya-pascoc, caapenyavaam, savaalac, vayca-neeten, maaneng, na’teeymeeycam’ nahan mooc caaya. Alhnangca’aoc caaya eeca’ actomha caaya-cyelhna, caaya ya’pasquescamaa-yengmen nahan caaya nengmenaecmasquescama nengay’o Tyos. Aya’alhnaclhooc alhta neptaan caaya selaaneesquescama eyetca apteyaycamlha’.
caaya-cyelhna a’soc acvesey’ (quel.). acción de gracias. Caaya-cyelhna actomha moyetsavasquescamoo acyelhna payhoo nempayvaam-lhangcoc nahan nentemeem crasyas naapa’tooc Tyos nengvet’a cyelhna. Yaascama-caaya enlhet nanooc apayvaam, caaya-cyelhna eeca’ alhnangcoc.
caaya-pascoc a’soc acvesey’ (quen.). Caaya-pascoc ayenyem’a caaya pac enlhet nanoo’ acnoo nac yaanmaan, maaneng nahan mooc caaya. Yetneec maata’ apca’leeycam’ yaamet aava’ as enlhet apquelnayvoom caaya-pascoc.
caayelh a’soc acvesey’ (quel.). Caayelh actomha lhama yaamet acma acyelhna nentom. Anamteem yaamet eeca’ as caayelh teema nac yangvocma’.
caha’ nempayvaam-aatcoc. por favor. Lhaa ptomhac seyanya enlhet hay’: „Heyelhtengyavasques caha mooto hac, cas co’ eemnec. “ Hemees caha vaampa, ca’a c’o pa’ aynec. Evaclha kha vaetca’hac lhaac, paac co’ alyepsetec. Emees ca seema quelayque actec, cahanec saat. Cahan ca’ aapetec lhaac, acyampa’vooc co’o. Heyhamques caha’, lhaa ptomhac seta’, acyampa’ac co’o.
cahalhammalhca’ verbo. tal vez. Cahalhalhquehec movataec sec’aaseclha’ ayenyem’a yetneec selan’aclha tengma. Cahalhalhquehec camama’ acnem’ nac hay’. Cahalhalhquehec paej nentom sec’aaseclha’. Quelengyahavooc apyenyava raatyo pac, cahalhalhquehec alhta alaaneclha’. Mongyootoec lhaac apcaatec nemesma. Cahalhaalhcac co’o moyoot’o. Capvanquehec lheep elcoc taava’pac, cahalhaalhcac co’o sectomha nyekhe taej eyempehec. Lom pangcooc mehengyecpelca noolheng nac lha. Cahalhammalhcac co’o seya’anquema sectomha nyekhe pvetep.
cahaney’ yaam’atverbio. sin embargo, no obstante. Actaamcasquec lhaac secleeta nemesma, cahaney’ aclhenga. ¿Cahaney’ catooc samanya semheng? – Cahaney’. Cahaney’ saat alhong naysecsa acmaamay’. Cas co’ eemnec, cahaneng’ secmetma maalhec. Cahaney’ nooque la ngcatyapoc elhnamoc, so nyekhe haave’ ayaoclha’ as’e. Cahaney’ nooque la pat apquenyeem na’ta’, so lhne’ elhta paej apquenyeem. Quelyavhaam’ooc lhaac ayetcooc secleeta pac, ¿cahaney’ paa lhong? Apva’a nooque la valay nac a. So nyekhe paej engyanyacpoc, cahaney’ apva’a. „Cahaney’“, mocmaycam’ eeque nhan nempayvaam „cahaneng’“.
cala’ a’soc acvesey’ (quen.). Cala’ aptomha lhama naata acteyaascam’ yengmen ava’lhoc. Cala’ actomha aptom quelasma. Talhnooc angaylhohoc apa’ayvoom. Yetnee eeca cala’ aptemeem pooc alaanaalhcoo alvesey’ anaata.
calye’em’aoc a’soc acvesey’ (quel.). Calye’em’aoc actomha lhama anaata acpaasyam’ acnoo nac yaavey-am’aoc. Caleeyvohoc amyep as calye’em’aoc. Avanquec ne’ elhta ngcamoc acveenama nseca’ as calye’em’aoc nahan acvanmongcama.
calye’epva’ a’soc acvesey’ (quen.). Calye’epva’ apquemha yengmen ava’lhoc, eeca’ actomha lhama yaamet. Yetneec apelhquepcoc alpeyvomoo. Sej nahan antooc apyelhna as calye’epva’, eeca’ actomha almopoy’ angco’. Apna’aymacoc eeca’ alvesey’ yaayet nahan mooc nentoomoo ayempe’oc acyelhna.
calyeeta a’soc acvesey’ (quen.). galleta. Calyeeta nengeltemeem quelpasmongaam apquelya’yeem molaaney’ apquenyem’a seppoyoompac. Yetneec na’atque pteemaclha calyeeta acnoo nac apmophaape, apquelyemna’teem nahan apquetqueetsec. As nempayvaam nac hay’ „calyeeta“ ayenyem’a valay apayvaam.
calyelhvay’o verbo. a menudo. Calyelhvaec evatac Pedro as’e, elaalh mokham. Alhta ngcalyelhvac’ooc acmaamec’a pelten’ alhta. Calyelhvaayehec cahapvatac nengmasqueem aato’. Calyelhvay’o lvoc noolheng acnoo nac noolheng apnathaam apyenyavascama caalo. Lhaa ngcalyelhvac’oo phaaneeclho taata, tes cvesey’ vayca pac. Calyelhvaec camamaa’ acvaclho nac acmaamay’aclha’ a. Mooc nengeltemeem calta’haaveclha ngcamamaa’. Calyelhvaayehe ngcay’acsec seema peheya lhangcoc nac a.
cam’aatcoc a’soc acvesey’ (quel.). huérfana. Cam’aatcoc nengeltemeem masquengvaecmec angyaap lhoyquela angquen’. Cam’aatcoc angcooc nengeltemeem savhommalhcooc aletsepma angyaap nahan angquen’. Moltamhaycaoc eeca’ cam’aatcoc haatcoc’ay’. Cam’aatcoc nengeltemeem seca’ ayetcoc, nooc nahan quelvaana’ acvaanyam’. Yetneec maata’ alvesey’ quelvaana’ acnoo nac Cam’aatcoc-Quetsec, Cam’aatcoc-Yevey’, Cam’aatcoc-Vayna’, Cam’aatcoc-Paasyam’. Vaanaamyec cam’aatcoc. Quetsepmeec angquen’ as cam’aatcoc nac lha. Cam’aatcoc lhaa cmongalhnac yaasec ac, lhaa ptomhac enlhet.
camanyeheme verbo-ngyaalheng’. fácil. nengellhengaanemseeycaoc: camanyeheme; paej canyeheme’; paej canyehemoo’ Paej lhaa ngcanyehemooc nengyepcoonammalhca congne’ escuela. Camanyeheme saat alhong acyetna soolya’yema hac. Paej alhte ngcanyehemooc angelaanac yaamet ac vanteeta. Acmeec lhaac secleeta camanyeheme angveteclha yetcooc. Camanyeheme lhcaac peheya’, lhaa ntamhac meeme, pelhcaec lhaac ampatmoc.
cames a’soc acvesey’ (quel.). gato. Cames actomha nentooscama yo’yaam’ ca’hec maata’a tooma’alhta. Pallemcasquec lhaac ayetcooc cames ahac. Pasmeec maata’ ayetcooc cames yo’yaam’ cactengsec. Tengyascasquec maata’a cames ayetcooc anaata, pomo’o nahan mooc a’soc. Mongenatsehec camascoc alpaasyam’ a’ta’aoc cames, yetsecsooc-nem’ que nha’ antamhac. Taan calyaaveclhohoc alhta’a. Eeven, camees cames lha, alhcapoc nac lha. Yetneec acteemaclha nengeeveeycam’ cames nentooscama: „Mes, calheng as’e“. Ca nlhoyquela: „Mes, mes, mes ,mes, mes“, taan coolhyamoc.
cames-a’tec a’soc acvesey’ (quel.). catáforo, ojo de gato. Cames-a’tec nengeltemeem a’so yetcoc molaaney’ acyelhvaseem nahan acyaatectama yo’yaam’ caapongmaateclhac ma’ actootsa nlhoho’. Nooc mooc ma nlho’ actootsa.
campoho verbo. rápido. nengellhengaanemseeycaoc: campoho; yempoho; calempoho; elempoho ¡Yempoho esaavoho ptom! Eta’pamcoc. ¡Campoho callec apaava, paa ngcamamaa’! ¡Campoho! vangcapacmec nengenamteem, cata’pamcoc. Mooc nengeltemeem caapa’ham’. ¡Yempoho! caamquetva’ac yengmen. Mooc nengeltemeem ¡pat etne! ¡Engyempoho! que’ ’sa ngcalhong.
camoc a’soc acvesey’ (quel.). Camoc ayemha yengmen. Alyevey’ aava’ as camoc, maalha paaccava. Angna’aymacoc angcooc alvesey’ teppo nahan yaamaamoc.
canaec conjunción. porque. Acta’paamquec lhaac nenlhengaam, canaec paej senamteem. Vangcapaycamquec seyanma elhnamoc actec, canaec paej camaamay’ac. Paac lhaa nyekhe’ ay’acsec moya’naeclha’. Canaec apyeesoo lhcac caanson ahac. Acmaaya’voo nyekhe’ ayentelhvomoc. Canaec avanhec yengmen nalhma’ nahan yelpa’. Paac ne’ elhta nyekhe laanac tengma pac. Caneemac apquentema.
canmactec a’soc acvesey’ (quen.). Canmactec actomha enlhet apayvaam nanoo’. Alhnangcoc eeca vaalha’ay’.
canya ac interjección. As nempayvaam nac hay’ actomha nengmaycam’ aya’heeycam’o engva’lhoc acnoo nac: Canya ac lhaam que, lhaa ptomhac seta’ secmesa pan apyevey’. Canya ac lhaam queee, cactong saat seyanma, naat eltemhohoc enlhet apquelvaanyam’ nanoo’. Nooc nahan anglengac vaetque cmatnaam, taan anlheenec: ¡Canya ac ma’ ye, nentavquec aapetec!
capelhcay’ verbo. enseguida. Pelhca’ac lhaa pta’haasoo apnayvommaap, apnathaavoo lhca la’a. Mooc nengeltemeem pelhca’ apya’mongseeclho. Pelhca’ acya’yena nempeena seyengca. Pelhca’ apquelvaatesa aptoyqueclha’, yepcaanecmoo ye lhmoc. Pelhcaec hengaatengmohoc angelmalhnaam’ lhama ’soc as alumno nac hay’. Pelhcaec co’ ’penacse stamhaycam’. Mooc nengeltemeem quelhvooc apenacsec. Pelhcaa nathohoc amya’ as enlhet. Pelhcae ngcavanaamoc soolyaatectama vhac nengyassamco nlhoho’. Paej cata’melooc antemhec nentooscama noolheng capelhcaec elvoc. Acvet’aac lhaac enlhet capelhcay’ engyectengmom’, momhaape pva’lhoc halhca la’a.
cas adjectivo-ngyaalheng’. 1 • amargo, agrio, picante, doloroso. Cas antooc limon. Mooc nengeltemeem acmasca. Cas lhaac sectava mangco, vetec halhca la’a. Cas lhaac yaasec akhanma meeme. Cas yekha hay’. Actepcahascacmoo lhca la seyengcahay’ naatekhet. ¿Cas yaa kham ca’a? Cas apma’aoc hentaclhec ta’va’. Cas nec lhaac apneenyec taata etooc acyav’aclha peheya’. Cas lhaac eema’aoc alhta’a lhcac, nataamen acyephaha emaalhempenec. Semaa’, ¿makhamoo nlho cas apcaatec? Paana’teem as’e, ¡catav saat! Cas co’ eva’lhoc, meec vesey’ ayentasa secleeta hac. Sas saate eeque pangcoo tengyassec molyepetseeycam’. Nooc mooc yetnakha’vooc eva’lhoc. Cas lhaac amya’a seclhoy’, acnathaavoo nyekhe’.
2 • Cas actalhnama quelvaana’a. Mooc nengeltemeem yelhvaasoo’. Cas angcooc apelhnamoc seenhec-yaamet. Cas apva seca’a nac a.
casaclhoo’ adjectivo-ngyaalheng’. bien visible, claro. aclha’maclha’: casaclha’voo’ Casaclhoo pya’paasac yengmen eeven. Casaclhoo ngnam’ tata’a, savaaya saat apca’yenva’ac. ¿Lha’ acyetna vaampa? – Casaclhoo ngyetnac. Casaclhoo eyla pelten’, sas antengyac ya’alva. Quesaclhoo pyoc lheep apyaptammaap caanson ’pac. Casaclha’vooc avakhe’oc peheya’ acyelhna amyep ahac. Casaclhooc maata’a nempayvaam engangco’. Casaclhooc angcooc enlhet apayvaam. Casaclhooc lhaa pqueltemnaycam’ taasec-amya’a mayca’a. Paej mokham hetnahac casaclhooc aamay nec lhaac, ¡heltemnaaseclhoho kham! Casaclhooc lhaac teele, sas lhaac angelanam’. Casaclhoo cmaam angelya’haapoc raatyo nac lha.
casmeecpa a’soc acvesey’ (quel.). Casmeecpa actomha lhama naata acyevey’ aleeyva nalhma’. Catavhoc casmeecpa a’soc-navhac aapetec. Mooc angcoo eeca’ tahalpom’, maama nahan yenec.
casna-pyettec a’soc acvesey’ (quen.). Casna-pyettec acvesey’ angcooc anaata atqueetsec acmovaan amya’a. „Teepe pcaoclha’“ tamhac maata’a, so nyekhe nenga’tooc tengma pac. Apna’aymacoc eeca’ yav’atam’aoc, alpa’ayvoom-va’lhoc, naate-cpaasyam’ nahan sapop.
caspoo-paapa’ a’soc acvesey’ (quel.). Caspoo-paapa’ actomha lhama naata cyaatectama aleeyva nalhma’ nahan amyep. Yetneec nec naat actom vaamlha paapa’ ascoc as caspoo-paapa’.
cat adjectivo-ngyaalheng’. 1 • lejos. Cat yekhe Lhaapangcalvoc as’e. ¡Emascos raatyo! – Cat amongvomho’. – Ya’, capa’yoc ac seclhooc lha. Cat nooque la Toopac, ayanemquec nenga’to’.
2 • Cat aamay angyeplooc acya’ascama Lhaapangcalvoc. Cat lhaac aava mayca’a secvet’a.
3 • Cat lhaac soolya’yem seclhoy’. Cat nooque la acya’anmongaam secleeta pac.
4 • Cat lhaa pqueltemnaycam’ valay. Cat alhta aplhengaam taata nepeyaam’, na’atque cnem’ ne’ elhta apteyaascam’. Cat mootaayqueclha lhquep. Mooc nengeltemeem nanooc mootaayqueclha’. Cattt motom vaalha’ay’, talhnaam’ saat lha’ eeca’ alhcangvata’. Cat motaaveeclho, maec eya’hac. Cat secya’saamcoo etyamoc seca’a nac lha. Lheem apteymehe’. Cat lhaac selvatna taalha, lheem ansavhalhquehec taalha-actec. Cat co’o syena ca’a, paej hey’acmoc aynec. Cat seclhaanma ngcatnehec lha. Cat sel-halhna lhquep avata’. Cat sel-halhna eeven, lheem apoctataec nentom. Cat aplhenga taata, caamquetque lhca la vata’. ¿Quelvatnee ya taalha? – Cat selvatna. ¿Cat ya apva’aecta’? – Eehe, cat secva’aectamo. Cat lhepeenaasac selmaam, paej eeca’ alhca’ac quelhvooc soolya’yem.
5 • Cattt, aphayveeclheec mayca’a lhcaac a. Cattt, ya’sooc aaa. Cattt, pa’naoclheec pa’nma-yettec lhaac a, makhay’. Pa’ ’moctac sapop nac a. ¡Cattt, quempa’aa’!
cataatseeycam’ verbo. imposible. Cataatsam’ laalha’ hevaanengvomoc nengmenaecmascama. Cataatsam’ehec naat seclhooc angva’neclha’, quelhvoo eeca’ evanquec ay’acsec moya’naeclha’. Cataatseeycam’ seclengay’ evatac mayca’a. Cataatsam’ angvetac samanya apyelhna anyo nac hay’. Cataatsam’ co’o secyaam anmen, acvanacme’ ’sa. Cataatsam’ nenlhoy’ soolya’yem acyevey’ nentamhaycam’ nac hay’. Yetneec alhta nenga’naeclha’ acvangcaclhoho. Alhte ngcataatsam’ secyenmaycam’. Yenmaam’ eyla lhquep. – Cataatsam’ laalha’ ayenmaam’.
catcay a’soc acvesey’ (quel.). Catcay actomha lhama manten acma acyelhna almopoy’ actec. Sej antooc actec as catcay. Catcay actomha enlhet aptom pac nanoo’. Angna’aymacoc eeca’ actomha quelayque, pa’anmaecmoo-neme nahan mooc.
catlapmalhquehe’ verbo. tal vez. Catlapmalhquehe ngcatnehec na’sooc camamaac sec’aaseclha’, taan angelcaamcoc. Catlapmalhquehec elvac mayca’a talhnaam’ nac hay’. Alhnangcoc nengeltemeem cahalhalhquehe’.
catlaycaoc verbo. 1 • mucho. Catlaamcoo ’nla’ acmaamec’a ye, paej mokham camascac. Catlaycaoc la mepque payca’aoc seca’a nac hoova. Masquee pquelaamcoo paaya. Maamec’aa’, catlaamcoec saat ascoc. Masque’ elaamcoo apayvaam acmasom. Mooc nengeltemeem masqueec actavaasaamca’a. Masqueec alaamcoo cmaahat. Mooc nengeltemeem catlaycaoc la cmaahat. Masqueec alaamcoo acmasom secleeta hac. Mooc nengeltemeem masqueec acna acmasom secleeta hac.
2 • Metlaycaoc eyla samanya pac lheep. – Sopcanyaye. Catlaycaoc alhta tataa’ ac seema’. Quelva’ac lhaac metlaycaoc paaya.
catneclhehe’ verbo. 1 • por fin, si. Cat apmenyelhmoo yoonges nac a, catneclhehec saat eetohoc lengco. Cat secmaycam’ laapes nac hay’, catneclhehec saat caymacse yengmenec. Catneclhehec saat camamaa’, paej cvesey’ cav’aecta’. Catneclhehec saat cantec yephescama hac, avanhec vesey’ mocmaycam’. Cat selhaatekhaasaamco eeven, taan catnahaclho slhaatekha’a, moteeneeclhoo kham. Catneclhehec saat asaoc manten ahac, taan alhe’ ’sa. Catneclhehec saat etyamoc seca’ apquelquenamteeycam’o yamta’a, castohong saat.
2 • Catneclhehec co’ alhong, taan movatae’, lhaa ptomhac enlhet aplava. Catneclhehec casavhalhcac nentom nac hay’, taan lha’angco’. Catneclhehec cantec yaamelquet ayetcoc, taan coopquehec yengmen, paej cvesey’ mooc ayetcoc. Catneclhehec naat emoc peloota Andrés, taan etalhnecsec. Catneclhehec naat monsavha aphanma Ooplam-Apyeseem, taan mengyahaneclhehec mooc nem’. Catneclhehec eyampac enlhet nac a, taan elvatacse ptamhaycam’. Catneclhehec co’ ayenmaam’, taan atyenvaclha’. Catneclhehec cavatac quelvaana’a nac a, cattta’heclhehe’. Lha’ angcooc co’o pelhmoc alhangcoc ahac hay’. Catneclhehec capa’lhec, taan paej mooc. Catneclhehec cavac yengmen-’yetcooc, camasquehe’. Catneclhehec evac apvesque’, taan eyecpelcohoc nengaoclha’, eeca mevataec nahan. Mooc mokhetma saat evata’. Catnahayqueclhac selvateescama ahangcoo stamhaycam’, taan molhcaeclho mooc.
3 • Acvaanyam’ angcooc caalo pac seta’, catneclhehec nec lhaac cantengvomoc nengyentelhvocmo nlhoho’. – Heey’, sas halhca la antengyac mooc. Catneclhehe lhong seta’, aplheenquec lhaac vesey’.
catquen a’soc acvesey’ (quel.). Lhama naata acvesey’ catquen actomha acteyaascamca’aclha yengmen ava’lhoc. Alyelhvaseem aava’ as catquen, sas angcooc nahan acyav’aclhoho as anaata. Angna’aymacoc eeca’ yav’aclhoho anaata altomha yengmen-ascoc.
catquescama-’tong a’soc acvesey’ (quel.). cantavo. Catquescama-’tong acvesey’ a’soc alaanammalhca’ acma yetcoc acmovaan camyooc aatong tengma engac. Sas maata’ angelaaneesec catquescama-’tong tengma engac.
catteye a’soc acvesey’ (quel.). 1 • Catteye ayemha amyep yo’yaam’ antooc acyelhna acyetna congne lhoop’actec. Nahan acma elhnamoc. Catteye, nooc nahan catteya.
2 • Yetneec nahan acvesey’ yaamcatteye mongmovaan antooc acyelhna, vaamlha’ elhnamoc engac actomha acyaatectama nahan acyelhvaseem elhnamoc.
catyeeyam’aoc a’soc acvesey’ (quel.). Catyeeyam’aoc actomha lhama yaamet maalha ya’mehe’ acma acyelhna, eeca’ atqueetsec. Angna’aymacoc eeca’ alvesey’ satavayaamet, soolpayheeycaoc, ya’mehe’ nahan maateycaap.
cayaam’ a’soc acvesey’ (quel.). aceite. Yatcooc cayaam’ ac tata’a congne vayca naysecsa akhaanemmalhca’ ayenyem’a acmelay’ nahan acpelhmoc. Queppp, cayaam’ pac popyet, apmelay’ halhca la’a. Sej antooc cayaam’ pac vaalha’ay’ nengyepetseeycaoc aphaapetec, hengempamcoho eeca nengyaansoo nac antooc a.
cayaava a’soc acvesey’ (quel.). guayaba. Cayaava actomha lhama yaamet acma acyelhna ayemha nepyaava tengma. Sej antooc acyelhna as cayaava, hengya’mohoc ne’ elhte eeque vaamlha’ actec nentom. Yetneec molaaney’ acmaases as cayaava nengeltemeem cayaava ysecsec. ¡Secj antooc as cayaava ysecsec! As nempayvaam nac hay’ „cayaava“ ayenyem’a valay apayvaam.
cayenheemoo verbo. enseguida, fácil. Cayenhooc lhaac apva’actamo haavoc. Cayenhoec elvoc sevhen nac lha. Mooc nengeltemeem takhooc aplom nahan pelhcaec elvoc. Angelmalhnaam’ nengmaycaana’sa enlhet nac hay’, cayenheemoo hengelyeheclhoho’. Ayaapahasquec co’o seepe’, cayenhoec maata’ elhong. Mooc nengeltemeem pelhcaec elhong. Acvet’aac enlhet cayenheemoo nathohoc amya’a. Meheyenheemoo ay’acsec nempayvaam-lhangcoc alecnahaclho. Meheyenhoec co’o heya’hec nengmasqueem, laalha’ acteema ye. Meheyenhoec angvaapahasalhcac ayhangvomoc.
Cayetnamaa-Yengmen apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Paratodo. Cayetnamaa-Yengmen actomha lhama pcaoclha’ enlhet nahan lengco. Aplha’mooc naat enlhet, toolhay nahan sevhen as Cayetnamaa-Yengmen acvaecmoo acnem’ nac hay’.
cayhe’ adjectivo-ngyaalheng’. 1 • caro, duro. nengellhengaanemseeycaoc: emeyhe’; cayhe’; apmeyhe’; engmeyhe’; engelmeyhe’; caleyha’ac; apquelmeyhe’/apquelmeyha’ac Cayhec nentom as almaasen nac hay’. Nooc mooc cat alya’anmongaam. Ya’acmoc emoc aapete cyemna’teem, cayhe eeque la m’a. Meyhec lhaac va’alhva secmaam almaasen.
2 • Apmeyhec enlhet enaayo’. Cayhec ayempehec alyengaam-yaamet. Apmeyhec naat pecman. Mooc nengeltemeem taej apyempehec. Cayhec lhaac apayvaam secleeta vtep senamta ’sa.
Cayman apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Cayman actomha lhama pcaoclha’ enlhet nanoo’ payhoo sevhen apcaoclha Mascovaapa’. Quelhvoo eeca’ actomha lengco pangcoc as Cayman.
coh a’soc acvesey’ (quel.). 1 • calor. Coh, palleclheec eymes. Coh lhaac acnem’ lhaac. Coh angcooc sectom, yehemeec saat atooc. Coh nac eyempehec, secleeta co’ emeelhensac secyahangveyaam’. Coh paa ngcatnehec acnem’ nac hay’. Mooc nengeltemeem maahat paa ngcatnehec. ¡Eeven, coh lha’e, engyahalec! Coh lhaac yengmen secya’pasa. Coh, nooc angcooc eeco.
2 • ¡Coh! Acmongvocmoo’ ’sla aatelh.
coho pronombre interrogativo. 1 • ¿cómo?, ¿dónde? Mee, yaptaacpec caanson ahac. – ¿Cohooo? Mee, ¡nemesma as’e! – ¿Cohooo? Sepquenquec valte. – ¿Cohooo?
2 • ¿Co’ alhtee lha’ acvesey’ apcaoclha José? ¿Co’ olh la acvesey’ apma alhta? – Aa ye, petcac, valay apqueltemeem chicle. Juan apvesey’ lha, ¿co eeque la pvesey’ apyaalheng’? ¿Co’ ’lhtee lha’ acnoo valte apseeyquenta’? ¿Co lha’ acnooclha’ acvena’teem yaamet-nekha lhnec lhaac. – Tres metro ye.
3 • ¿Co’ alhtee lha’ aptamha lengco? ¿Paa nlho’ alhta vata’? ¿Co lha’ actamha pva’lhoc, pekhaam’oo nlhoho’? ¿Paa nlho’ angeltemhec mayca’a Quenekha-Pa’at? ¿Co la apqueltomha quellheep? ¿Co lha’a lhque’ eptomha? Paej alna’voo payvaam.
4 • ¿Co lha’ actamha apophehec apyemseem alhta? – Sas, ta’melaclhee’. ¿Co lha’ acteema noolheng alhta? – Ta’melaeclhee ye’. ¿Co lha’a lhque’ ectomha apmetma maalhec? – Taej lhoop’actec, paej avomsac congnoo’. ¿Co’ alh la ctomha amya’a moya’naeclha’ alhta?
5 • Atamquec lhaac co’o sectooscama aclhengaanyam’. – ¿Co lha’ acteema? – Aa ye, apvet’a alhta. Hemees poco, eeven. – ¿Co lha’ apteema? – Aa ye, apyelhvaseem nac a. ¿Co lha’ apteema lhque’ epyaap? Paac co’ apa’mehetsam’. – Aa ye, apvena’teem nac a. ¿Co’ alhtee lha’ acteema semheng ’pac seta’, acpaasyam’ angcoo nlhoho’?
6 • Co lha’a lhque’ epteema apmetama maalhec? Taej alhma’. – Acyatmeeycamquec co’o yengmen que. Semaa’, ¿co lha’ nenteema angootec aayen’? ¿Co lha’ aptomha lhquep apleca lyaave yetcoc ayentengvaecmoo? – Queltaalhquescama ye. ¿Co ptomha noolheng apac apva’a lhcac peyaam’? – Apquenyeec lhaac, nalhma’ apyelhaanengvocmoc. Paej lheep capayhooc aptamhaclha pquelaaney’. – ¿Co lha’ eeque nenteema angelaana’? Paej capayhooc etnehec lha, aplom. – ¿Co eeque la atnehe’ alvatacsec?
7 • Ne’ elhte c’o selaaney’ tengma hac a, amyep. – ¿Cohooo? – Aa ye, amyep alhnangcoc. ¡Hemees vaampa! lhaa ngyetnac lha. – ¿Co la m’a? ¿Co saat acpayhoo elhnam’ehec enlhet engmamye’? ¿Co lha’ acyetna veelas nec lhaac? ¿Co lha’a lhque’ ey’acsehe’? ¿Co lha’a tengma pac seepe m’a? ¿Co lhcaac lha’ apequena valte? ¿Co’ alhtee lha’ acva’a cnem’ aplhenga? – Netnooc alhte ngva’ac nem’. ¿Co saat ena’teynehec mayca’ engac? ¿Co lha’ apya’sa seta lhcac? ¿Co lha’ apquempa’a? ¡Evaclha vayca! – ¿Co lhcaac lha’ apquelhna? ¿Co’ alhtee lha’ acpayhoo apteyaycamlha lhquep? ¿Co’ alhtee lha’a nyekhe cpayhoo apvet’aclha raatyo calyemna’teem? ¿Co lha’ acpayhoo acmatnaclha lhne’ elhta vaetque? Angelaanac saat caaya engac. – Co saat lha’ ampequeenehe’? ¿Co saat lha’ elya’acsehec sec’aaseclha’ tengyay’ vaalha’ay’?
8 • ¿Co’ alhtee lha’ apvaam’ apquelnapa vaalha’ay’? ¿Co lhcaac la acva’ apquena avhooc soolyaatectama? ¿Co saat lha’ acvaam’ almehec pilas? – Lheep halhca eeca’, maaya’aclha’ elmoc que. ¿Co lhcaac la pvaam’ enlhet apquelvaclho apquela’naeclha’? ¿Co lha’ nengelvaam’ nengco’o? Pilas alhta almac. – ¿Co lha’ acvaam’? ¿Co saat lha’ acvaam’ catecyoc vaetque enlhet acnem’ pac? – A’net ne’ elhta ye. ¿Co lhcaac lha’ acvaam’ apquelmaam valte? ¿Co lhcaac lha’ apvaam’ apquelnapmoo vaalha’ay’? – Engna’atque lhcaac. ¿Co’ alhtee lha’a nengelvaam’ nempasmoom nenga’naeclha’? Co’ alhtee lha’ apvaam’ enlhet apquelaymaacpo moya’naeclha’?
9 • ¿Co’ alhtee lha’ acvaam’ acya’anmongaam laapes pac? ¿Co lhcaac lha’ acvaam’ acya’anmongaam secleeta pac apmaam? ¿Co lhcaac lha’ acvaam’ secleeta pac alhnangcoc nac lha? – Cayhec lhaac. Co lhne’ elhtee lha’ acvaam’ quelengyaamet apac Juan? Paac co’ ameclha’. ¿Co lhne’ elhtee lha’ apvaam’ vayca phalhnangcoc? Apvaanyam’ apteemac vayca engac. ¿Co’ alhtee lha’ apvaam’ pan nac lha? – Mil alhta. ¿Co lhne’ elhtee lha’ acvaam’ noolheng ’pac Lengua-Pyevey’? Paac co’ ’moc. ¿Co lhne’ elhtee lha’ apvaam’ aptalhnama nac lha? Altamhooc co’o lha’ amoc apnooclha nac lha. ¿Co lha’ apvaam’ saat lhama vaalha’ay’? – Mil halhca la’a. ¿Co’ alhtee lha’ acvaam’ aplhenga? – Paej alhta ngcayemna’ac.
10 • ¿Co cvaam’ saat elhnehe’? – Sec’aaseclha’. ¿Co saat lha’ acvaam’ evata’? – Quelhvooc saat. ¿Co lha’ acvaam’ saat evata’? – Talhnaam’ saat, nataan sectamhaycam’. ¿Co lhne’ elhtee lha’ acvaam’ evatae pyaap? – Ne’ elhta ’ye, apsavhaacpo yaateypeepa’. ¿Co’ alhtee lha’ acva’ acnem’ aplhenga? – Alhto’ooc alhta ye, seclha nengempaeclha’. ¿Co’ alhtee lha’ acnoo aplhenga? – Alhta’a yetcoc alhta ye.
cohoj a’soc acvesey’ (quel.). pulmón. Cohoj engac acyetnamaclha congne’ engva’lhoc. Cohoj engac actomha sempasmoom nengennamaam nahan actomha acyepyavaycam’, maalha a’alhvoo’. Tavasquec maata’a nengmasqueem cohoj engac acnoo nac nengapnaclhangcama. Cahayvohoc nahan heena’ eeten ac cohoj engac yo’yaam’ capsomsec. Vaetque cohoj ac eeca’ engvanquec antooc actomha nlho lhnangcoo’.
colooloc a’soc acvesey’ (quel.). Colooloc actomha maalha mpenec nahan yengmen-ascoc. Alvena’teem ayaaya’aoc nahan actengaoc, alyelcammalhca ngcalhong colooloc. Actomha nhan acyamhongcama nahan acyevey’ aatong. Yangcaac maata’a neeten yaamet as colooloc. Angna’aymacoc eeca queleelec, napnecteng, sa’alcal, penec nahan mooc yengmen-ascoc.
comaata’ a’soc acvesey’ (quel.). Comaata’ actomha acvesey’ lhama quelasma aleeyva congne yengmen. Sej antooc as comaata’, paej nahan alhquepcoc atqueetsec. Comaata’ actomha acyevey’. Lha’moo eeca’ angna’aymacoc altomha quelasma.
Compocya’am’ apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Compocya’am’ actomha apcaoclha’ enlhet congne Ya’alve-Saanga. Apnam’ enlhet ma’a Compocya’am’. Compocya’am’ ayenyem’a yaamet acvesey’ pocya’am’.
Contayneng apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Contayneng actomha acvesey’ lhama amyep helep Poy’sesqueya. Quelhvoo eeca sevhen tengma pangca’aoc. Seclhooc naat lha’ acvesey’ Cooneng-Tayneng.
congne’ preposición. 1 • dentro de, adentro. Actenquec lhaac congne tengma alhta’a lhcac. Yangcalhemquec nec lhaac congne’ ava’lhoc yamyaamelquet. Yetneec doce apcaoclha’ enlhet congne Ya’alve-Saanga. Acpequenquec lhaac mahaycoc congne valte va’lhoc. Vayvaamquec lhaac cames aatcoc congne maalhec. Aya’haac lhaac nemesma tata’ alhangcoc congne’. Engya’lhengques congne lhangcoc savov.
2 • ¿Amyep lho lhquep paa lhec? – Paej, congne pa’ ’lhec. ¿Lha’ apquenehec yengmen? – Epcanvaclha congne’. Quelenlha’am’ alhta semheng, congne’ elhta ngquelan’ac. Quelnayveec lhaa nseca’a congne’ ac seema’. Mooc nengeltemeem congne tengma ac seema’.
congnengme’ a’soc acvesey’ (quel.). sobaco. nengellhengaanemseeycaoc: congneeme’; congnaame’; congnepme’; congnengme’; congneema’a Congnengme’ acvesey’ acyetna nengco’o cooneng engectong avhac. Cas congneema’a sectamhaycam’ lhaac maalhec secmetaam. Paej eyla lhquep aava congnepme’, captemque lhca la’a. Mongenatsehec ne’ elhta henga’hec nengmasqueem acyemna’teem, nataamen calyephehec congnengma’a.
congnoo’ adverbio. profundo. aclha’maclha’: congna’voo’ Congnooc angcooc maalhec nac lha. Congnooc yaamelquet alhnangcoc alhta. Congnooc acyetnama yengmen aamay. Ayanayquec lhaac takhooc yengmen aamay, sectalhneesqueeclho secleeta, ta’ actamha congnoo’. ¿Apmee nlho lhquep yaasec? – Acmeec lhaac que, caa lha’ angyetnac a congnooc volsa va’lhoc. Congnoo eyla apacanvocmoc taava lhcac tracta va’lhoc, paej co’ ’vocmoc. Acpequenquec lhaac congnooc eva’lhoc seclengay’ amya’a lhcac acta’mela. Lhama cnem’ saat cayephongva’. ¿Lha’ actamha secleeta pac que? – Talhnengveeclheec lhaac congna’voo’, taan alenta. Actaacmooc lhaac congnooc cancha va’lhoc, taan acvaapekhalhco eemnec. Tavasquec lhaac secleeta hac congna’vooc aamay ’va’lhoc.
coy interjección. Coy, lhaa ptomhac seta’ apcanya aptaaven’. Coyyy, nec naat catnohoc samtaj catekhaanec enlhet. Coy, ¿soc la acva’ ye? Coy, ¿co la acyetna? lhaa ctamhac secsavhaamca’a ca’a. Coy, lhaa ptomhac quelaphapa aplava nseca’a, taan apquelvaatesa plom. Coy, alaahac saate c’o, naate ptomhac quelaphapa nanoo’ aplava nseca’a.
co’o pronombre. 1 • yo. Paac co’ ’yeeso’. Paej co’ ’mac aapetec, savhaalhqueec lhaac. Sej co’ ’tooc yaamyavheene’, lhaa ptomhac eeven. Sej co’o syena ca’a. Apcanyacpec alhta seta’ ey’acsec alyamhapma, paej eeque ngcay’aacmoc. Nataamen seclhenga c’o. Paa nlho la nyekhe c’oo lha’ alyeplooc aptengyeeycaoc vaalha’ay’. Almaasen co’ pa’ ay’acsec. Alhec nec lhaac co’o, taan helmalhnaam’ nec lhaac taata yo’yaam’ apasmoc, paej eeca’ alhnac. Heltemnacsec lhaac lheep, lhey’asquec co’o lha’, paej eeca heltemnaasac. Lhelhca’ac lhaac co’o lha calyeeta secna, han’ apmelasca lhcac seta’. Co’o lhcac elmalhnaam’ apvesque’ seya’alhnascama soolyaatectama pac avhooc. Eylhaanemcasquec lhaac eemooc aamay, nataamen senelhtengsa c’o neeten apveenaamca’a. Elmalhnaam’ alhtee kham co’o lengco hac sectamhaycam’ manten ’pac. Eyapsomcascasquec co’o secleeta hac eyaalheng’. Nengmasqueem lhaa ngca’hac co’o meeme. Paej co’ eyempehec, alhte ptomhac enlhet. Cas co’ eemnec. ¿Co’ eyla lhnec lhaac sectom hay’? ¿Co’ eyla lhnec lhaa slhaalhma lhquep escuela? ¿Lheep lho raatyo pac lha? – Co’o nac que. ¿Co’o nlho laapes nac hay’? Mooc nengeltemeem ¿Co’o nlho slhoy’ laapes nac hay’? Mee, co’o saat polyeera ac, ¿hee? lhaa ntamhac yaaya. Paac nec lhaac co’ emom’ raatyo hac taata. Lha’ angcooc co’ nteemac acyelcammalhca’ eemnec, caalo cnaat actooyam’. Sas alhte c’o payvaam semqueescama Juan. Eeven, etyep seyenlhaclha’, toc co’o. ¿Paej lho lhquep soolya’yem pac? – Lha’angcooc co’o hay’, sectom lhaa nyekhe pa’ amoc. Mooc escuela quelhvooc co’o nseca’a mooc anyo, haave quelhvooc escuelita. Masom co’o nteemac hay’, lhaa ptomhac enlhet aplheena raatyo pac. Nengmasqueem co’o ngca’hac eeven. Pelhcaec co’o lha ngca’hec nengmasqueem, lhaa ptomhac enlhet aplheena ptaava’.
2 • Lheep nac. – Eehe co’o, lheep nac nahan lha.
coo yaamnempayvaam-aatcoc. de. Quelva’ac lhaac coo Lhaapangcalvoc apquelmenaecmascama. Coo Na’teema-Amyep nooque la lhquep. Coo Quenekha-Pa’at eyla pteemac lheep. Acvet’aac lhaac lengco coo Soomcom’-Yelpa’.
cooco’ a’soc acvesey’ (quen.). tío. Cooco’ engac nengeltemeem meeme engac angyepma’ nahan angyaalheng’. Nooc nahan nengeltemeem cooco’ engac seema’ engac angyepma’ nahan angyaalheng’. Mooc nengeltemeem eeca’ engyapco’. Apneec co’o cooco’ Quenekha-Pa’at.
coo-naava’atsam’ a’soc acvesey’ (quel./quen.). Coo-naava’atsam’ apqueltomha enlhet apnamca’a payhoo va’atsam’ nepeyaam’ nahan payhoo acteyapmaclha-cnem’.
coo-nalhma’ a’soc acvesey’ (quel./quen.). Coo-nalhma cnaat apquelvesey’ enlhet apquelenyemay’ nalhma ysecsoo’. Apnam’ naat hay’ payhoo nelhqueyha. Yetneec naat nekha’ apcaoclha’ coo-nalhma’ acnoo nac Vellejey, Lhaptaana, Veejay nahan Paeclha’pe’. Apnam’ naapokha’ enlhet coo-nalhma’ quelhvoo nac hay’ Lhaapangcalvoc, Quenekha-Pa’at nahan Ya’alve-Saanga. Coo-nalhma nooque la lhca’. Pelhca’a syecpelcoo acteemaclha’ alyaataycam’.
coo-namaalhec a’soc acvesey’ (quel./quen.). Coo-namaalhec apquelvesey’ enlhet actamha tengma pangca’aoc vaamlha maalhec, maalha aplhanaoc. Masquemque eeca’ enlhet’aoc nac hay’ apquelvesey’ coo-namaalhec. Apquellom pangca’vooc nec naat enlhet’aoc nac hay’.
coonamyep a’soc acvesey’ (quel./quen.). Coonamyep naat apquelvesey’ apnaycam’ amyep. Apnam’ naat coonamyep Ya’alve-Saanga nahan a makhay’ acvesey’ Lhenempeena nahan Quelhayaamet payhooc ma’a teyapmaclha-cnem’. Coonamyep apvesey’ Seepe-Lhama nahan Haatcoc’ay’-Paasyam’.
coone’-epcaatec adverbio. 1 • estar invertido. Coone’-epcaatec lhaa ptamhac yoonges apteyacmo secleeta. Coone’-epcaatec lhaa ctamhaclha steyacmo secleeta. Coone’-epcaatec lhaac ma’ actemessa valte yo’yaam’ calhe’ ectahana. Coone’-epcaatec lhaac ma’ acpequena mahaycoc neeten meesa. Coone’-epcaatec lhaa cpequeenac raatyo neeten meesa ayenyem’a secpekhay’. Quelan’ooc lhaac coone’-epcaatec vaetca’hac apac eeven, paej cvesey’ ngcapvaanac mokham elyepsetec. Yetneec maata’a nengnayvoom acteemaclha coone’-epcaatec, vaamlha’ engmeoc aclhengaam. Paej cata’melooc ampequeenec coone’-epcaatec aacco, catyapo yengmenec.
2 • Coone’-epcaatec saat atneclha’ aptomha pteeyam’ quennaavo’, alhte ptomhac enlhet.
cooneng preposición. 1 • debajo de, abajo. Epquen’ cooneng meesa volsa nac lha. Alhec saat cooneng pesquesca. Acyelhanmeec lhaac cooneng yaamet acpallaamca’a yengmen. Lha’mooc lhaac malhtentep aplhanaoc soolyaatectama cooneng. Yephescama c’o acsanta’. – Heey’, epquen’ lha cooneng. – ¿Lha’a m’a? – Aa ye, cooneng meesa.
2 • Cas lhaac cooneng selpoonmaclha’, ya’saclheec halhca la aahac. Yetneec teyaype’oc am’aoc cooneng yo’yaam’ angmom’ nengnayvoom peloota.
3 • Quelmayhemque eyla yaamet-nekha’ aatong ’pac cooneng, taan sas mokham a neeten.
4 • Avaanaa alhta aptamhac enlhet, cooneng alhta valay. Taej nooque la quelhvooc apyempehec apyaalheng’, cooneng aptamhaeclhac apepma’. Meec alhta actemessantamo cooneng acya’anmongaam raatyo nac lha. Cooneng lhaa cya’anmongaam raatyo hac Ya’alve-Saanga, taan cayhec Lhaapangcalvoc.
5 • Yetneec cooneng-engaatong nengaa’at.
cooneng-acnem’ a’soc acvesey’ (quel.). este. Apneec naat seclhooc cooco’ cooneng-acnem’ acnoo nac Lhenempeena, quelhvoo eeca’ apneec Ya’alve-Saanga. Aplha’mooc quelhvooc enlhet ma’a cooneng-acnem’ acnoo nac toova, coo-ya’teves nahan valay. Mooc nengeltemeem eeca’ acteyapmaclha-cnem’. Apquelva’ac alhta mayca’ apquelenyem’a cooneng-acnem’. Mooc nengeltemeem mayca’a coo teyapmaclha-cnem’.
cooneng-engaatong a’soc acvesey’ (quel.). barbilla, mentón. nengellhengaanemseeycaoc: cooneng-ahatong; cooneng-aatong; cooneng-apaatong; cooneng-engaatong Yetneec acyetnamaclha’ angcooc cooneng-engaatong, cooneng angcoo eeca’ engyespoc. A’soc-navhac eeca’ actomha acya’vateem cooneng-aatong acnoo nac yaatepomaap nahan paava.
cooneng-engascoc a’soc acvesey’ (quel.). abdomen, bajo vientre. nengellhengaanemseeycaoc: cooneng-ahascoc; cooneng-ascoc; cooneng-apascoc; cooneng-engascoc Cooneng-engascoc acvesey’ angcooc actomha acyetnamaclha cooneng ensescoc. Yetneec nahan quelvana’a cooneng-ascoc actomha acyetnamaclha nseca’a. \xv Enlhet eeca’ acyetna nahan cooneng-apascoc aasa-lhangcoc apac. Cas lhaac cooneng-ahascoc seyephesa ca’a, cat cvesey’ secyena.
cooques a’soc acvesey’ (quel.). 1 • cresta. Yetneec cooques ac tata’a neeten apcaatec. Yelhvaasooc cooques ac tata’a, sas angelaanoho’. Nenga’haac angcooc tata’a, nataamen camoopeclhac cooques ac nenghana nlhoho’.
2 • flor.
3 • Cooques nahan actomha seca’ acpayvaam, mooc nengeltemeem eeca’ elhnamoc. Eeven, ya’acmo tvacsec cooques, sas angelaanohoc elhnamoc.
4 • Paej yekhe’ aapetec tata’ atqueetsec, mongaasennehe’, cooques engac yekhe’.
coosama a’soc acvesey’ (quel./quen.). enjambrando. Coosama apquellhengac secmoolhama aptengyeeycaoc apqueltamhaycam’ lengco. Mooc nengeltemeem quellhengalhqueec pooc tengma aptengyammaap. Quelva’actaac coosama alhta. Coosama ptamhac as enlhet apquetsapa alhta pyaap. Quep, coosama ptamhac yaamyavheene’, pooc aplhangcoc aptengya’ac. Aclooma angcooc coosama maha’.
coo-va’atsam’-actong a’soc acvesey’ (quel./quen.). Coo-va’atsam’-actong actomha apquelvesey’ enlhet apnamca’a payhoo va’atsam’ actong payhoo nepeyaam’.
coo-ya’teves a’soc acvesey’ (quel./quen.). angaité. Coo-ya’teves actomha enlhet apquelvesey’ apnamca’a payhoo Dies Legua. Apqueltomha enlhet apangco’, eeca yetneec apayvaam apangca’voo’. Pooc apangcoo nyekhe quelya’moc.
cooyoc a’soc acvesey’ (quen.). Cooyoc apvesey’ lhama naata apteyaasaamca’a nalhma’. Mooc nengeltemeem eeca yaptec.