Y - y
ya’ interjección. 1 • As nempayvaam ya’ actomha nengmaycam’ nengmangcangvaeclha’ acnoo nac: Ya’, leng’oo’ ’sla slheena Ayval. Acyensapaavooc lhaac secpayvesa enlhet, nataamen sectomha: „Ya’, acyensapaavoo’ ’sla pmec“. Ya’, acyeengoo eyla’a, lhaa ptomhac seta selheena. Paej eyla lhque’ eyhangvocmoc. – Ya’, elllvangcacme’. Lheep lhaac pocoo pac lha, ¡ema! Haave lha, eeca’ apyevey’ nac lha. – Ya’. Nooc mooc Ya’oy.
2 • ¿Co’ olh la pvesey’ enlhet lhaac? – Juan que. – Yaaa’, lhee’.
ya’a a’soc acvesey’ (quel.). 1 • excrementos. Ya’a acvesey’ engye’ nahan a’soc aaye’ acnoo nac: Actaangvocmooc lhaac ya’a nalhma’, taan selyaataamca’a: „Soc laalha’ aaye hooye“. Sam lhaac setekhansa ya’a nalhma’.
2 • melón. Ya’a apquelteem enlhet nanooc lhama moyanma acma acyelhna. Alhnangcoc molteem melon ayenyem’a valay apayvaam.
ya’acmoc yaam’atverbio. no, no quiero que. As nempayvaam nac hay’ „ya’acmoc“ actomha angcoc nenglavseeycam’ engmooc acnoo nac: ¡Sepee’, ya’acmoc ey’acsec pangcalhva! Ya’acmo lvoc. Mooc nempayvaam naa lav na’sa. Ya’acmoc eleclhaamsec eeven. Ya’acmoc elavsec ta’va’, etnesse plom. Ya’acmoc enathoho’. Seepeee’, ya’acmo lhec lha. – ¿Lha’ actamha ye? – Caltaclhec nemesma etcooc, yeesoo lhma lha’e. Ya’acmo ngcalcoc anaata appoc, calyeetecpong saat. Mooc nengeltemeem haave saat acleclama. Eeven, ya’acmoc ey’acsec aamay, cayhong caamyon. Ya’acmoc saat mokham evhaaneclhohoc pooc apyaam anmen, lhaa ptomhac enlhet apcanya pquetca. Ya’acmo tvascohoc escuela pac, aalhtooc co’ aya’anmongsec. Pa’ ’yenyooc raatyo ’pac ahac. – ¡Ya’acmo yenyav! co’o saat atnehec.
yaaho a’soc acvesey’ (quel.). Lhama naata acvesey’ yaaho aleeyvaam acyetnamaclha yengmen. Acmopoy’ as yaaho, alpaasyam’ eeca’ avhooc alhempenaoc nahan am’aoc. Actom eeca vaamlha quelasma nahan yelhem, nataamen cayangcohoc naata’looc yengmen. Angna’aymacoc eeca tetet, venac, cala’, tempela’, metecteng nahan mooc anaata. Venac eeque taap apyevey’.
ya’a-lhangcoc a’soc acvesey’ (quel.). letrina. aclha’maclha’: ya’a-lhanaoc Ya’a-lhangcoc actomha tengma pquetcoc yo’yaam’ angya’anvaclha’. Mooc nengeltemeem eeca quelya’anmaclha’. Sas ne’ elhta antemhec congnooc nengmetaam ya’a-lhangcoc engac yo’yaam’ calanyehec quelhvooc ya’a. Ya’a-lhanaoc nec lhaac paa llaanac haavoc, vanquec vesey’. Ya’neec eeven, ¡Teela, calma, catlhakhangvom’ ya’a-lhangcoc!
ya’alhyaam’ adjectivo-ngyaalheng’. perdido, cesado, interrumpido. Ya’alhyaam’ antamhac valte acvayveeycaoc yaamelquet, mongvanquehec anglecoc. Ya’alhyaam’ antamongvomoc angya’acsec nepeyaam’ capco soolya’yem engac, mongeleelhyemehe’. Ya’alhyaam’ antamhac seclhengaam ne’ elhta, cavataec saat soolya’yema hac. Ya’alhya’ antamhac apvay’ apvesque’, maamec’aac vesey’. Mooc nengeltemeem pensangva’ac apvay’ nahan masquengva’aa’. Ya’alhyaam’ antamhac mopeeneescama selaaney’ metecte’ eplhangcoc, mooc nem’ saat lha’ angvempeclhoho’. Ya’alhyaam’ etnahac selteemoo alhta alaanac amyep, poctacmec secvesey’.
ya’alva a’soc acvesey’ (quen.). Ya’alva aptomha a’soc-navhac apqueleeyva nalhma’. Sej antooc as ya’alva. Mepa’nemeclhehe eeca’ apyemes nentalhnama nengacnaamca’a nlhoho’. Eyangcanmeclhohoc angetamamcoc as ya’alva. Caymaalhqueec anta’melsohoc ampatheetec yo’yaam’ mepatheetehec engmec ayenyem’a mepa’nemeclhehec epatheetec. Apna’aymacoc eeca’ apqueltomha yaatyaapa’, sehe’, na’sehe’, pa’aymong nahan yaapa’.
ya’alva-yaamet a’soc acvesey’ (quel.). Sas nec antekhansec nentooscama semheng ya’alva-yaamet, nataamen catnehec acmovaan cootac ya’alva. Nengmaaya’aclha eeca’ antekhansec aava’ nahan ayquepmenaoc.
Ya’alve-Saanga apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Ya’alve-Saanga actomha acvesey’ angcooc lhama pcaoclha’ enlhet. Enlhet naat apqueltemeem nanooc ya’alva-pangcalhva ayenyem’a ya’alva apvayveeycaoc nanooc pangcalhva, quelhvoo eeca Ya’alve-Saanga. Ya’alve-Saanga angcoo eeca’ nenga’tooc escuela valay. Enlhet nanooc naat tengma pac as Ya’alve-Saanga mepquelha lengco. Yepetcaeclhoo eeque cvesey’ Ya’alve-Saanga Na’teem-Taama’. Quelhvoo eeca’ acyetna apquelaoclha’ aclha’maclha’ actomha nhan acvesey’ acpasmaeclha Ya’alve-Saanga. Yetneec quelhvooc escuela enlhet naat tengma pangca’aoc acnoo nac escuela valay, Ciclo Básico nahan Escuela Bíblica. Lha’mooc quelhvooc lengco ma’a Ya’alve-Saanga, apnam’ nahan apcaanetooc enlhet apqueltomha apqueltamhaycam’ paana’teem-lhangcoc. Lhaa ptomhac seta’ aplhenga: Ya’alve-Saanga pa’ ay’acsec, paana’teem pa’ ’tengya’. Ya’alve-Saanga saat angelya’acsec. Caaya lhne’ elhte cvesey’ saat Naava’-Amyep, alhte pqueltamhac coo Lhaapangcalvoc enlhet. Altahanya’vooc lhaac coo Ya’alve-Saanga enlhet secya’sa Lhaapangcalvoc.
ya’alya a’soc acvesey’ (quel.). rocío. Teyacmec maata’a ya’alya alhta’a. Cayasseclhohoc pa’at nahan nenganma. Ya’alya actomha maalha acmaamay’, monglengamquehe eeque ngcatyamoc alhta’a. Taap maata’ acteeyam’ ya’alya acvaclho nac nengelcakhamaclha’ a acnoo nac pelten’ octubre. Selhtee eeca’ angvetac ya’alya peya’ apva’lhoc. Teyacme eyla ya’alya alhta’a lhcac, ho’sa’ acyeesoo lhma’.
yaam yaamnempayvaam-aatcoc. 1 • Yaam apmelaclheec seta’, nengmasqueem alhta ngyamhovascamac. Yaama angmakhetquec quelhvooc acyelhna ya’teepa hac. Yaama quelhvoo ntao ctom eeven, paej alhte ngcatao ctom acnem’ alhta. Quelhvooc yaame engmaamec’oo’. Yaama pvaanaamye ptamhac eeven.
2 • ¿Pac lho yaateypeepa pac? – Yaama ptamhac acmoc. ¿Lha’maasoo nlho lhquep apquelpa’alhcatma lhpongha? – Yaama. Yaama eyla lhquep acya’anmongaam aptamhaycam’, paej alhnooc co’o. Yaama eyla lhque’ eptavascama peloota. Yaama eyla ntamhac lheep apmopvaan apquelaanqueclha secleeta.
3 • Yaam apvaanyam’ yekhe seta’, taej eequee kha’ apyempehec. Yaam apyevey’ nooque la tengma pac lheep. Acmeec lhaac a’net yaamet apaava yaam apyelhvaseem. Sas angyemyecsec yaampa’at-yengmenec yengmen yaam acmelhanma, haave’ acmelhanmoo. Yaama pyemyescama eyla ptamhac secleeta pac. Yaam nengaasekhay’o alhta nengeltamhac mayca’ engac. Yaam aplhaanma aptamhac enlhet apvetangveyaam’ nepeyaam’. Yaam apaatay eyla aptamhac samanya, caasooc nentomaclha’. Yaam sej yengmen nac lha. Yaam sas alhta apqueltemnaycam’ mayca’ engac alhta. Yaame enga’ta’aoc lha, cahaney’ eeteeclhac soolya’yem aamay. Yaammmsemheng lha, calll-halhneeycam’ alhta’a, vaammmlha cteyanma. Yaamsovov eyla lha, paej ahamtec. ¡Yaamsecleeta lha, paej ayenyeem! Yaamtengma eyla pquelan’ac. – Eehe, taalha selvatnamaclha’. Nentavcamquec lhaac nengco’o yaamlimon. Acvet’aac lhaac mocna’tooscama yamvaalha’ay’ nahan yaamtata’a.
yaamaamoc a’soc acvesey’ (quen.). 1 • Yaamaamoc actomha lhama moyanma maalha yaampa’at, alyevey’ eeque pelhquepcoc nahan alvena’teem. Yetneec a’net apteemaclha’ as yaamaamoc, yaamaamoc apangco’ nahan yamyaamaamoc, taap eeque lyevey’ apelhquepcoc yamyaamaamoc.
2 • flauta. Yetneec nahan molaaney’ nempa’ayvascama as yaamaamoc apelhcapoc. Angvetohoc enlhet apmopvaan epa’ayvacsec as yaamaamoc. Apvanquec nahan nengmenaecmascama engyaecmacsec as yaamaamoc. Acmeec lhaac yaamaamoc almaasen yo’yaam’ apa’ayvacsec maata’a.
yaamaases a’soc acvesey’ (quel.). Yaamaases acvesey’ lhama yaamet ayemha nalhma’, actomha eeca nenganquescama acmasca enga’tec. Pelhcaec ne’ elhte ngcata’meleclhac acmasca enga’tec angmom’ as yaamet nac hay’.
yaama’seevo a’soc acvesey’ (quel.). Yaama’seevo acvesey’ manten nenganquescama acmavsay’ engyespoc, naapnaclhama nac a. Nentepquesquemquec acpa’neyaam’ ma’a, taan antekhaanec. Ta’sec nahan angacnaam’ engyespoc, quelhvooc camascoc acmavsay’.
Yaamasmaclha-Valay-Pya’yeem apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Yaamasmaclha-Valay-Pya’yeem acvesey’ lhama pcaoclha taap Na’teema-Amyep. Yaamvalay naat seclhooc tengma pac as Yaamasmaclha-Valay-Pya’yeem nahan enlhet.
yaama’yen’ a’soc acvesey’ (quel.). red, hamaca. Yaama’yen’ molaaney’ taam’aahac ayemha nalhma’. Yaama’yen’ actomha yo’yaam’ angmakham’ cooneng pesquesca nahan mocmaycam’ yo’yaam’ calhe’ eyelhna nseca’a. Yetneec nahan molaaney’ yaama’yen’ ac peloota yo’yaam’ calhe’ elyeecahasa. Yetneec nahan molaaney’ quelasma yaama’yen’ ac yo’yaam’ calhe’ elpatheta, yamta’ eeca nav’aec.
Yaameclhenaamoc apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Yaameclhenaamoc acvesey’ lhama pcaoclha nekha’ aamay-neeten. Elnataamohoc naat enlhet’aoc elenyentac Lhaapangcalvoc as Yaameclhenaamoc, quelhvoo eeca lengco pangcoc.
Yaameclhepyenay’ apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Yaameclhepyenay’ actomha lhama pcaoclha’ enlhet nanoo’ payhoo lengco pangco’.
yaamecyeyva a’soc acvesey’ (quel.). Yaamecyeyva actomha nhan nemesma acma paana’teem ac. Yaamecyeyva aleeyva nalhma’ nahan amyep. Avanquec nahan caata’yoc as yaamecyeyva, mongvetyehe eeca’ ayaata’ayvomaclha’, paej calhnooc acyeyva. Yaamecyeyva, nooc mooc nempayvaam yaamacyeyva.
yaamelquet a’soc acvesey’ (quel.). pozo. Yaamelquet actomha molaaney’ mocmetaam yo’yaam’ calhe’ elyacva yengmen acyetna congne lhoop’actec. As yaamelquet actomha mocnengqueneeycaoc maaset apyesecsa’aoc yo’yaam’ caytec yengmen. Quelhvoo eeca’, yetneec molectelheem lhoop’actec yo’yaam’ calhe’ eyatsa taava’pac actepquescamaclha yengmen.
Yaamelquet-Acyevey’ apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Yaamelquet-Acyevey’ acvesey’ lhama pcaoclha’ enlhet nanooc nenga’tooc Ya’alve-Saanga, taap Na’teem-Taama’. Enlhet naat apquellaaney’ as yaamelquet nac hay’. Yetneec ma’a na’atque yaamelquet alyevey’, eeca’ actomha acmaases yengmen. Quelhvoo eeca’ sevhen apangcoc. Tengma pac naat Caymaap-Va’atsam’ as Yaamelquet-Acyevey’. Apquetsepmeec naat nahan hay’, nataamen apcaatoongnacpec nahan as nekha Yaamelquet-Acyevey’. Yetneec molaanqueclhoo takhaalhop apac acvaeclhoo acnem’ nac hay’.
yaamet a’soc acvesey’ (quel.). 1 • árbol, madera, palo. aclha’maclha’: yamta’a Lhama yaamet, yetneec avhac, ayquepmenaoc, actengaoc, aava’, aysecsec nahan acyelhna. Yaamet actomha acpasmaeclha’ alvesey’, yamta’ eeca’ altomha meemong, maaset, naava’, vomtep, vaalha nahan ayemha amyep acnoo nac nempeena, malhtengyava’, pehen. Yetneec nahan yamta’a moyenaeclha nepyaava tengma, eeca’ alenyem’a mooc nekha’. Yetnee eeca’ acvay’ a’soc actomha alyengaam yamta’a nalhma’ acvesey’ paltoosa. Yaamet aapac eeca’ actomha nengmaycam’ alhpongha acnoo nac meemong aapac nahan maaset aphaapac. Yamta’ actomha nengmaycam’ aysecsa’aoc yo’yaam’ angelaanac tengma. Maaset apyesecsa’aoc naat seclhooc molmaycam’ yaamelquet mocnengqueneeycaoc. Eyelhca’ac lhaac yaamet aanec selpa’alhqueta lhpongha. Meetooc lhaac secvatna silya ’pac, yaamet cvesey’ molaaney’.
2 • Antengyac saat yamta’a nalhma’ yo’yaam’ angelaanac tata’ alhangcoc. Ansoom’ooc yaamet ac quel’apa yo’yaam’ catecpong semheng aclom.
yaamet-apaasyam’ a’soc acvesey’ (quen.). Yaamet-apaasyam’ aptomha apvesey’ pangco’ apquemha nalhma’. Tes apvahac as yaamet-apaasyam’, alpeyvomoo eeca’ apectengaoc nahan acma apma’aoc. Taej angengcoc apvahac as yaamet-apaasyam’, coh eeque taalha pac angelvetec. Sas angmom’ alhpehec alhangcoc nengelaaney’ as yaamet nac hay’.
yaamet-aysecsec a’soc acvesey’ (quel.). cajón. Yaamet-aysecsec acvesey’ angco’ a’soc alaanammalhca’ acma aatong neeten ayenyem’a yaamet-nekha’a yo’yaam’ anlhatmoc apaava nahan mooc a’soc maalha yaam’asoota’, eeca yetneec ayapma.
yaamet-nekha’ a’soc acvesey’ (quel.). tabla. aclha’maclha’: yaamet-nekha’a Yaamet-nekha’a alenyem’a molpa’alhcatma yaamet aysecsa’aoc, nataamen caltemeclhac alpayheem nekha’a yo’yaam’ angelaanac a’soc. Yaamet-nekha’a lhcaa ctengya’ac yo’yaam’ alaanac yaamet-aysecsec. ¿Paej lho lhquep lhammma yaamet-nekha pac? Quenteec lhaac secyetnamaclha’.
yaamekheena’ a’soc acvesey’ (quel.). Yaamekheena’ acvesey’ lhama manten atqueetsec ayemha amyep. Mongvanquehe eeca’ angaspoc, haave cvesey’ heena’.
yaamlengua a’soc acvesey’ (quel./quen.). Yaamlengua apvesey’ pooc enlhet apnamca’a Puerto Casado. Apnoo eeca’ enlhet, quetsec moocteemaclha’ enlhet apayvaam acnoo nac „Alvatascoc co’o syaam ca’a“. Apna’aymacoc eeca’ enlhet, toova nahan quelya’moc.
yaamnaapnaclhama a’soc acvesey’ (quel.). Yaamnaapnaclhama actomha acvesey’ angco’ acyemna’teem nengmasqueem. Catneclhehec angapnaclhec as yaamnaapnaclhama, catlhengsec catalhneclhac nengennamaam. Monta’meleclhehec nec quelhvooc henga’hec as yaamnaapnaclhama.
yaampa’at a’soc acvesey’ (quel.). 1 • sorgo. Yaampa’at actomha moyanma almopoy’ actec nahan alyelhvaseem actec. Yaampa’at alyelhvaseem actec eeca’ actomha acmaases. Sas angmeesec nentooscama tata’a yaampa’at almopoy’ actec nahan alyelhvaseem actec yo’yaam’ catavamcoc.
2 • cañadulce. Yamyaampa’at eeca’ actomha alyemna’teem alhquepcoc. Yetneec maata’a molaaney’ ayengmenec acmaases acvesey’ valay-yavhan nahan actomha vaetque ctom.
yaampa’at-yengmenec a’soc acvesey’ (quel.). azúcar. Yaampa’at-yengmenec ayenyem’a yamyaampa’at moctemessaeclha’ aanec. Sej antooc yaampa’at-yengmenec, sej nahan angyemyecsec yo’yaam’ angyenec.
yaamquelvaan adjectivo. 1 • castrado. Yaamquelvaan nengeltemeem semheng molhaquescama aapopoc. Yaamquelvaan co’o vaetque hac. Yaamquelvaan ma’ actemesquescama cames nac lha. Acmeec lhaac semheng yaamquelvaan apya’mongaeclha polyeera.
2 • Yaaammquelvaan eyla lhquep, paej etay’ac apquennaavo pquetca. Paej eyla capvaanac engya’aynec volsa nac lha, yaaammquelvaan nooque la lhquep.
yaamquentem’-aahac a’soc acvesey’ (quel.). bolsa. Yaamquentem’-aahac ayenyem’a molaaney’ yaamquentem’ aahac nahan plastico aahac. Mooc nengmaycam’ nempayvaam eeca volsa.
yaamseyat a’soc acvesey’ (quel.). Yaamseyat acvesey’ ascoc maalh sampeehe, cas nahan hentaclhec. Mongenatsehec yaamseyat maalha yaapa, apyevey’ eeca sampeehe.
yaamseyav a’soc acvesey’ (quel.). Yaamseyav acvesey’ elhnamoc alyelhvaseem moyanma maata’a payhoo tengma engac. Maalhe eeca’ alyamay’ elhnamoc nac hay’. Mongenatsehec angvetac yaamseyav atqueetsec acte’ elpaasyam’.
yaamso’opquetaama’ a’soc acvesey’ (quel.). imperdible. Yaamso’opquetaama’ acvesey’ angcooc yo’yaam’ angaasepseclhac am’aoc apcaatec yo’yaam’ camamcoc apaava. ¡Mee, yaamso’opquetaama’ ac! Pa’ ’nengquetec am’aoc.
yaamyavheene’ a’soc acvesey’ (quen.). Yaamyavheene’ aptomha ascoc apmopvaan elaanac acmaases apyengmenec. Aptomha nhan taap apmoolhama nahan acyevey’ ptom, yetneec nahan apvesque pac. Acmasca eeque pyettec hengmocta’. ¡Sej eeca’ antooc apyengmenec as yaamyavheene’! Angvetohoc angengcoc yaamyavheene’ apyengmenec, apenmo’ nahan apascoc. Yaamyavheene pascoc eeca’ mooc nengeltemeem apquetquec. Sej angyepetsec yaamyavheene pascoc apyengmenec. Looma angcooc ne’ elhta tata’a angmeesec yaamyavheene pascoc. Engvanquec antemhec nentooscama yaamyavheene’, eeca’ angelaaneessec yaamet-aysecsec aplhangcoc. Apna’aymacoc eeca’ aptomha yavheene pangco’, yavhan ’pangco’ nahan peeyem.
yaamyecpa-yaamet a’soc acvesey’ (quel.). Yaamyecpa-yaamet actomha manten alvena’teem alhquepcoc. Ayemhaclha eeca yengman nahan ava’lhoc. Nenganquescama eeca sapalhca’ay’ ac seca’a nahan semheng. Nenghanmeec aava nahan alhquepcoc, nataamen angya’pacsec acyetna nlho sapalhca’ay’ engac.
yaamomaatec a’soc acvesey’ (quen.). botón. Yaamomaatec apyetna payhoo nentalhnama mocyetna’teem yo’yaam’ angelatseclhac apatna’aoc. Yetneec lha’mooc apquelteemaclha yaamomaatec acnoo nac apquelyevey’, apquetqueetsec nahan apquelyenmomoo. Engyavsee eeca’ elcacpoc yaamomaatec caanson engac, etyamom’oho’.
yaamongvayca a’soc acvesey’ (quen.). tambor. Yaamongvayca actomha yo’yaam’ angyatmoc yengmen. Actomha nhan tracta yengmene lhangcoc. Sas maata’ angmoc yaamongvayca pyevey’ yo’yaam’ angyahangvomoc nengenaatquescama caalo.
yaanava a’soc acvesey’ (quen.). Yaanava apquemha nalhma’ nahan actomha yaam alyelhvaseem apyelhna nahan aclha’maclha pactec. Sej antooc as apyelhna. Yamyaanava eeca’ aptomha moyanma ayenyem’a pactec. Sej nahan antooc apyelhna yamyaanava.
Ya’ancahay’aclha’ apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Ya’ancahay’aclha’ acvesey’ lhama pcaoclha payhoo lengco pangco’. Ya’ancahay’aclha’ ayenyem’a a’soc mocya’ancahay’o. Enlhet naat aptemesquescama acvesey’ as apcaoclha nac hay’. Nooc mooc Savac’e, Menlhanmaclha’, Lhaamsengyavan’, eeca’ ’so ayenyem’a aptemesquescama acvesey’ enlhet nanoo’.
yaanec a’soc acvesey’ (quen.). Yaanec aptomha lhama ascoc acpaasyam’ alaaney’o ayengmenec congne lhoop’actec acnoo nac etlhec pengca phaapac nahan mooc maalhec. Apna’aymacoc aptomha yavhan ’pangco’, yavheene’, yaamyavheene’ nahan peeyem.
yaanmaan a’soc acvesey’ (quel.). Yaanmaan acvesey’ angcooc nanooc quelvaana’ yetcoc caaya ac, mooc nengeltemeem yaanmaan etcoc caaya ac. Yaanmaan acvesey’ lhama ngquelvaana’ yetcoc moyetsavasquescamoo actomha yaanmaan etcoc. Lha’mooc allhaalhma’a as caaya nac hay’ acnoo nac caaya-pascoc, maaneng nahan mooc caaya.
Ya’anmaclha’-Ema apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Ya’anmaclha’-Ema acvesey’ lhama pcaoclha’ enlhet nanoo’ taap Lhavayva.
ya’angca a’soc acvesey’ (quel.). flecha. Ya’angca actomha aclhaalhma pelhpaa’alh yo’yaam’ angmoctac popyet. Mooc nengeltemeem sooya’angca. Yetneec ahamtec nav’a as ya’angca. Ya’angca actomha apmaycam’ enlhet nanoo’, quelhvoo eeca’ apmaycam’ yenmongaam. Enlhet nanooc naat apvesey’ Ya’angcanengvay’, nengeltemeem ya’angca anengvay’.
yaapa’ a’soc acvesey’ (quen.). Yaapa’ aptomha a’soc-navhac nahan aptomha apyevey’ pangco’. Yaatyaapa nhan aptomha a’soc-navhac, eeca’ apquetquetsec. Apna’aymacoc yaapa’ nahan yaatyaapa’ apquelvesey’ na’sehe’, sehe’, ya’alva nahan pa’aymong.
yaapa a’soc acvesey’ (quen.). mosca. Yaapa aptomha ascoc apyeetecpongamaclha payhoo a’soc apaoc nahan ya’a-lhangcoc. Yetneec maata’a masengaascama as yaapa ayenyem’a apsantaac maata’a nengmasqueem payhoo poco engac. Caymaalhqueec maata’ ampakham’ as yaapa yo’yaam’ mehengelselhnanehe’. Yetneec apquelteemaclha yaapa acnoo nac yaapa pquelyevey’, yaapa pquel-haana’teem apquelenyemay’ ya’a-lhangcoc nahan yaapa pquetqueetsec apqueleeyvoom nalhma’. Mongenatsehec ne’ elhte vac yaapa pyevey’ nengnaclha’, aapetec eeque nhan paa ngcava’.
yaapaeclha’-’tong a’soc acvesey’ (quel.). Yaapaeclha’-’tong moltamhaycaoc quetaama lhangcoc ayenyem’a pathapayaam’. Yaapaeclha’-’tong actomha yo’yaam’ angna’tamoc yamyaateypeepa’, quetaama etcoc nahan yapte’-epma’aoc. ¿Lha’ acyetna yaapaeclha’-’tong? Paa nyekhe’ alyetna’mom’ caanson ’hac.
yaapa-yaamet a’soc acvesey’ (quel.). Yaapa-yaamet actomha lhama yaamet atqueetsec, alyaatectama eeque elhnamoc. Sas angcooc angelaanohoc as yaamet nac hay’.
yaascama-caaya a’soc acvesey’ (quen.). Yaascama-caaya eeque cvesey’ lhama caaya vaamlha’ acyelhna. Mooc nengeltemeem caascama cyelhna. Yaascama-caaya actomha enlhet apayvaam nanoo’, alhnangcoc nempayvaam eeca caaya-cyelhna.
ya’-ascoc a’soc acvesey’ (quel.). 1 • Ya’-ascoc actomha lhama ascoc acyevey’ acya’yeem akhaana’teem ayempehec. Avanquec cayengamcoc ya’a as ascoc nac hay’ acvaeclhoo actamha cya’yeem maalha yelpa’. Eeca’ ’so yenyem’a cteema cvesey’ ya’-ascoc. Nengay’aclha catyeengvomoc enga’tec as ascoc nac hay’, catlhengsec capa’alhcaatec.
2 • Yetneec nahan moltamhaycaoc ya’-ascoc paltoosa ayenyem’a acyeengeeycamcoo ya’a.
yaasec a’soc acvesey’ (quel.). 1 • sal. Yaasec actomha ayaatsessaeclha nentom, cas angcoo eeca’ actepcahangvocmoo nengengcahay’. Yaasec actomha mocteclheclhama acmopoy’ aanec ayenyem’a nepeyaam’. Eeca’ ’so ctomha alhnangcoc acvetammalhca’. Enlhet nanoo eeca yaasec apac actomha hepqueto pva’ nahan haapong apquelekhesqueyaam’, moltamhaycaoc yaasec nalhma’.
2 • Yetneec yaasec yengmen payhoo yangcomelh ava’lhoc nahan acyetna congnooc lhoop’actec. Mongvanquehec angyenec as yaasec yengmen acnoo nhan yaamelquet, mongvanquehec angmom’ acyetna nlho yaasec yengmen.
Yaasec-Amyep apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Boquerón. Yaasec-Amyep actomha acvesey’ angcooc lhama amyep payhoo Seenhec-Amyep, valay eeca’ apqueltemeem Boquerón. Yaamvalay nec naat apcaoclha seclhooc as Yaasec-Amyep, quelhvoo eeca’ apcaoclha lengco. Mooc nengeltemeem Yelhvayvoo-Pyettec.
Yaasec-Yaamelquet apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Yaasec-Yaamelquet actomha acvesey’ apcaoclha taap Lhaapangcalvoc. Apteyaycamlha cnaat Lengua-Pyevey’ as Yaasec-Yaamelquet. Yengmen nec naat acmasca as yaamelquet, ta’ acteema cvesey’ Yaasec-Yaamelquet. Quelhvoo eeca lengco amyep apac hay’.
yaata’alhpong a’soc acvesey’ (quen.). guitarra. Quelhvoo eeca’, yetneec a’soc molaaney’ alhnangcoc acyetna seis aplhaata’aoc apvesey’ yaata’alhpong. Avanhec quelhvooc nengmaycam’ as yaata’alhpong. Yetneec apquelteemaclha’ as yaata’alhpong acnoo nac apquetqueetsec, apquelyevey’ aptomha yaata’alhpong apangco’, nahan taap apquelyevey’ acyetna nooc-nekha plhaata’aoc. Taa, hemees saat yaata’alhpong apquetquetsec, lhaa ptomhac eeven heyanya.
yaata’ay’ a’soc acvesey’ (quen.). cabra. Yaata’ay’ aptomha moctooscama, pooc apangcoo eeca nepqueesec. Engyenamtohoc yaamet akhalheem as yaata’ay’. Yaata’ay’ apquelvaan aptomha apquectengquescama apquetcooc. Sas nentooscama as yaata’ay’, apvanque eeque menyelhec nenganma. Engvanquec nahan angyenec nemee pac, acnoo nac vaetque.
Yaatectama-Quentem’ apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Yaatectama-Quentem’ acvesey’ lhama yengman, enlhet naat lha’ apcaoclha nanoo’, quelhvoo eeca vaetque leeyvomaclha’ lengco phalhnangca’aoc apangca’aoc.
yaate’eymeem a’soc acvesey’ (quen.). Yaate’eymeem actomha acvesey’ angcooc lhama yaamet acma acyelhna. Mongenatsehec angaamquetvaclhac peyaam’, nataamen angvetac yaate’eymeem apelhnamoc. Yetneec naat almaycam’ quelvaana’a nanooc yaate’eymeem apactec caltaalhaa’ ayenyem’a acyelhvaseemoo actaalhamaavo’. Yaate’eymeem apactec nenganquescama nengyemseem, nengelyepheem nahan actepelcammalhca’ engaatong.
yaatengva’alhva a’soc acvesey’ (quen.). cántaro. Yaatengva’alhva apquenyem’a yelpa molaaney’ nahan mocvatnama taalha. Engvanquec angelpaalha’acsamcoc yelpa’ acpelhpopoy’ nahan acpaasyam’ naysecsa nengelaaney’ yaatengva’alhva, haave eeca maaya’aclha yelpa nengmaycam’. Yaatengva’alhva actomha yo’yaam’ angyatmoc yengmen, nataamen camalhcohoc angyenec. Taap eeca’ apquelmaycam’ enlhet nanooc as yaatengva’alhva.
yaatepaaya a’soc acvesey’ (quen.). Yaatepaaya apvesey’ manten apquemha nalhma’. Cas apma’aoc angeltecpaam’ engyaaya’aoc as yaatepaaya. Sas ne’ elhte eeca’ angeltecpaam’ engyaaya’aoc amamye nengenyahasquescama secleeta, paej eeque ngcata’melooc angmom’ nengya’na nac a, coh catnehec engyettec.
yaatepecman a’soc acvesey’ (quen.). Yaatepecman aptomha lhama ascoc congne lhoop’actec apteyaascamca’aclha’. Apquelhaquec maata’a lhoop’actec yo’yaam’ epatheetec malhtentep nahan maaya’moc. Paej cata’melooc hentaclhec yaatepecman, apvanquec elyephecsec engyempehec.
yaatepeyaam’ a’soc acvesey’ (quen.). huracán, ciclón, tornado. Yaatepeyaam’ aptomha apvatnapma acyemna’teem acyeploomoo yaamsommalhca’ nahan yaam sengyeptekhaneem. Apquellhengquec naat tengyay’ quelasma, queltahanya’vooc naat yaatepeyaam’, nataamen apquellac’a, cac’ooc naat apneenya’aoc elvayvamcoc.
yaatepeyem a’soc acvesey’ (quen.). yacaré. Yaatepeyem aptomha yengmen-ascoc, eeca’ aptomha apyevey’ pangco’ nahan aplom. Sej antooc aphaapetec as yaatepeyem, maalha quelasma. Acya’asque’ elhta va’atsam’, nataamen selvet’a yaatepeyem.
yaatephapque’ a’soc acvesey’ (quen.). Yaatephapque’ apvesey’ pangcooc enlhet apyevey’ apcaoclha nalhma’. Apvanquec nec yaatephapque’ elcoc yaamet avhac vaamlha’ apmeoc apmaycam’. Apvanquec ne’ elhta nhan hengvatnaapoc nengnaclha makhay’ yaatephapque’, nataamen ansekheclha’. Hempongquenhoc ne’ elhta actamha nlho nenga’anqueem.
yaatephaymaca’aoc a’soc acvesey’ (quen.). ladrillo. Yaatephaymaca’aoc apquenyem’a yelpa molaaney’, nengmaycam’ eeca yo’yaam’ angootec tengma. Yetneec a’net apteemaclha yaatephaymaca’aoc, apvetec nahan molvatnama. Engvanquec angelaanac yaatephaymaca’aoc apmakheetc yamyaamelquet ayenyem’a taej apangco’. Paej naat elvetay’ac enlhet nanooc as yaatephaymaca’aoc, vaamlha haymacoc apac yo’yaam’ etemsec taalha. Aplha’mooc alhta selaaney’ yaatephaymaca’aoc yo’yaam’ angvahalhtamoc tengma hac. Acteyaamcasquec lhaac lhama yaatephaymaca’aoc meesa yo’yaam’ cayavhaam’ehe’.
yaateplhaasep a’soc acvesey’ (quen.). Yaateplhaasep aptomha lhama ascoc aleeyvaam congne lhoop’actec. Tepquec yaateplhaasep nataan acmaamay’. Yetneec acteemaclha’ apa’ayvoom apangcooc yaateplhaasep.
yaatepoma’-pye’ a’soc acvesey’ (quen.). fiambre. Yaatepoma’-pye’ acvesey’ angcooc aapetec aanec moclha’taam apye lhangcoc yaatepommaap acyepetcay’ seevay nahan naatekhet. Yetneec a’net alteemaclha’ molaaney’ aapetec aanec yaatepoma’-pye’ acnoo nac apmopoy’ nahan apyelhvaseem. Sejjj antooc as yaatepoma’-pye’, elmeyavho nseca’a nengma nlho tquetsec.
yaateypeepa’ a’soc acvesey’ (quen.). algodón. Yaateypeepa’ actomha apvesey’ pangcooc moyanma amyep. Yaateypeepa’ acmoc actomha nengelaaney’ apaava nahan nenga’lammalhca’. Yetneec nahan molaanqueclha’ aptepelhmoc yaateypeepa pactec. Taap halhca la sempasmoom as yaateypeepa’ actamha nlho nentamhaycam’o. Yetneec co’o seyanma yaateypeepa’. Pac alhta acmoc. Angelmoc saat, nataamen apatmoc saat Lhaapangcalvoc.
yaateypeepa-pascoc a’soc acvesey’ (quel.). Yaateypeepa-pascoc acvesey’ angcooc lhama ascoc alyaatectama aava’ ayempe’oc. Mongenatsehec angvetac caleeyoc ascoc nac hay’, calyepetcalhcohoc maata’a naysecsa aleeyvaam, maalha semheng angquennavo’ alnayheem.
yaatekhapmaalhec a’soc acvesey’ (quen.). Yaatekhapmaalhec aptomha ascoc acmovaan campa’ acnoo nac seleclec, vaamlhe eeca yaam apaasyam’ nahan apyevey’. Apvanquec maata’ eylhaanengvomoc congne tengma nahan yaamongvayca pva’lhoc as yaatekhapmaalhec.
yaatnapoolheng a’soc acvesey’ (quen.). elefante. Yaatnapoolheng eeca’ actomha apcaoclha makhay’ payhoo Africa. Apyevey’ pangcooc as yaatnapoolheng, nahan acvena’teem apvaahec nahan apma’aoc.
yaatyaapa’ a’soc acvesey’ (quen.). Yaatyaapa’ apvesey’ a’soc-navhac apmenyelhmoo peheya’ engac nahan samanya. Sej eeca’ antooc aphaapetec mokhanma. Apna’aymacoc eeca’ apquelvesey’ ya’alva, na’sehe’, pa’aymong nahan mooc a’soc.
yaavey a’soc acvesey’ (quel.). diablo, satanás, espíritu malo. Yaavey actomha lhama a’soc-navhac mongvetay’a. Yaavey nahan maata’a moltamhaycaoc sengyepcoonma ngyaap. Emam’ohoc maata’ enlhet elheenec yaavey acnoo nac apyangvaa nlhoho’, taan etnehec hay’: „Yaavey lhaa cvet’ac“. Yetneec nec naat nahan maata’ enlhet yaavey ’pac aptomha apyoholhma’ yo’yaam’ engyaasennaam’. Yaavey mooc angcooc acvesey’ somquec-quelyekhamoo nahan mooc nempayvaam. Yaavey angcooc angelaanohoc a’ta’aoc seenavacpo.
yaavey-am’aoc a’soc acvesey’ (quel.). Yaavey-am’aoc actomha lhama anaata acpaasyam’, acmopoy’ eeca’ am’aoc aleeyva nalhma’ nahan amyep, ayaoclha’ angcoo eeca nalhma’. Acvena’teem alhangcoc acmakheescam’ neeten yaamet ayenyem’a hang aahac acleclama. Engyaavohoc naat enlhet nanooc as yaavey-am’aoc, taap eeca moyaascama nseca’a caveenec ayenyem’a avanquec nec naat cavhanamcoc acveenama nseca’a, nataamen ca’lhengquescaclha lhangcoc acvanmongcama.
yaaya a’soc acvesey’ (quel.). hermana mayor. Yaaya engac nengeltemeem taate engac apquetca acteeyam’ amamye’ actamha ngquelvaan. Mooc nempayvaam engyaalho’. Yaaye engac nahan nengeltemeem acnoo nac taate engac apquetca yetca angquelvaan acteeyam’ amamye’. Sepee’, ey’ooclhoho yaaya, va’actaac lhaac. Yetneec yaaya ayetquec vaamlha quelvaana’a. Altahanaam’ alh yekhe yaaya, paej alhte eeca tengma.
yaayet a’soc acvesey’ (quel.). 1 • Yaayet actomha yaamet ayemha nalhma’, eeca’ actomha acyevey’ nahan lha’mooc am’aoc. Sej antooc acyelhna as yaayet, eeca’ actomha alpaasyam’, eeca lhama actec, taej nahan as actec.
2 • Yamyaayet eeca’ actomha moyanma payhoo tengma. Sej nahan antooc acyelhna, calmeyavhoc maata’a nseca’a. Tes eeca vhooc as yamyaayet.
yaayet-ascoc a’soc acvesey’ (quel.). Yaayet-ascoc actomha lhama ascoc acma alhempenaoc acnoo nac angves, eeca’ actomha cyevey’. Calpa’ayvohoc yaayet-ascoc acvaclho nac maata’ oora ac a. Angna’aymacoc alvesey’ angves, cata’pongaam nahan mooc angves.
yacne a’soc acvesey’ (quen.). Yacne acvesey’ lhama ascoc maalha sava’, acyaapa’mateem eeca’ apyempehec. Apna’aymacoc eeca sava’, queeye, seeyeta’.
ya’e nempayvaam-aatcoc. 1 • ¿Apva’actaa ya’e? lhaa ntamhac seema’ secva’actamo tengma. ¿Soc lha’a ngcay’acsehec almaasen que? Lheep ya’e? ¿Vangquepque ya seta’? – Eehe, vangquepquec lhaac. ¿Elhe ya saat sec’aaseclha’? – Paej, yaateypeepa saat angelmoc. ¿Lheep ya paa yhangvomoc, co’o nlhoyquela’a? ¿Raatyo ya alhta pmac lheep? – Quee paej, taata alhta apmaam. ¿Paa ya ngcamamaa’? – Lha’ha, mongya’samquehe’. ¿Na’soo ya paa moc secleeta hac? ¿Que ya lhquep tengma pac lha? lhaa ptomhac mayca’a. ¿Que ya lhcaa pya’sac seta’ ’ha Soomcom’-Yelpa’? Paej lhaac ootaamco’ plhenga.
2 • Sej lhaa’ ’stena cooneng pesquesca, lhaa ptomhac enlhet. – ¿Semheng ya’? ta’ aptomha apnayvesa pooc.
3 • ¿Paa nlho’ angellhong nengco’o lha? ye’e? ¿Co’o nlho poco hac hay’? ye’e?
4 • ¿Lheenalhquee eyla lhcac alyamhapma congne’? – Yaa lha’a lhque’ engyahalhnoo’, ¡lheenalhqueec lhaac que! Paej nooque la lhnac seta’. – ¿Aplhengque yaa lha’a?
5 • Co laalha’ apyetnamlha poco lhcac, ca ya lhmoc a. Mehemeesehe ya lhmoc angvanham’ raatyo cvaanyam’ pac seta’. – ¡Elmalhnaam’ que!
yahan a’soc acvesey’ (quel.). Yahan actomha lhama a’soc-navhac aleeyva nalhma’. Sej antooc aapetec yahan maalha popyet. Mop’ooc aaye’ as yahan. Ca’neclhohoc caleeyoc as yahan, mepque ayelhpa’neeycam’. Angna’aymacoc eeca toomahang nahan yecpa.
ya’hapma a’soc acvesey’ (quel.). Ya’hapma-engyoc acvesey’ lhama a’soc molaaney’ vanteeta acyeplom apaava yo’yaam’ caya’haapoc engyoc nengatseeclho nac a. Angvetoho eeca’ almaasen as ya’hapma-engyoc. Yetneec nahan ya’hapma-entapnec, ya’hapma-engmenec, ya’hapma-engectong nahan ya’hapma-nenlhet.
yahapo’ a’soc acvesey’ (quel.). Yahapo’ actomha lhama anaata aleeyva nalhma’. Avanquec nec calvetam’ neptaana as yahapo’, caecmasquec maata’a tata’ ayetcoc acpa’ayvoom. Sas angelaanohoc aava’ as yahapo’. Acyaatectama ngquenyec, lila eeca’ acpoc nahan aava lhempancoc nahan alvena’teem aava yettec. Mooc angcoo eeca yahapo’ acnoo nac salla’, seye nahan mooc anaata.
ya’havay a’soc acvesey’ (quen.). aclha’maclha’: quelya’havay Ya’havay aptomha a’soc-navhac apqueleeyva nalhma’. Sej antooc aphaapetec lha, quelya’havay. Alllvena’teem nahan apma’aoc, eyaptohoc etaclhec semheng. Apna’aymacoc eeca pomaap nahan paava.
Ya’hello’ apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Ya’hello’ acvesey’ lhama pcaoclha payhoo lengco pangco’. Apnam’ naat enlhet’aoc as apcaoclha nac hay’, quelhvoo eeca’ apnam’ lengco.
ya’le’ a’soc acvesey’ (quen.). Ya’le’ actomha lhama a’soc aleeyva yengman ava’lhoc nahan va’atsam’. Yetneec naat apquelmaycam’ enlhet nanooc ya’le pyempehec yo’yaam’ eyecvamcoc aptom. Apyevey’ nahan as ya’le’, paej que nengco’o nengaoclha’, vaamlha’ aalha avhac nahan acyetnamaclha yengmen. Apna’aymacoc eeca quelpa’loom, acpong nahan maateyempehec.
yam’aatelh a’soc acvesey’ (quel.). grava, piedra. Yam’aatelh acvesey’ mataymong nekha’a alpaasyam’ alenyem’a nepeyaam’ yo’yaam’ angansec tengma engac apva’lhoc nahan aamay.
yamac’aypacyooc a’soc acvesey’ (quel.). Yamac’aypacyooc actomha lhama nemesma actomha alyelhvaascam’. Paej cata’melooc hentaclhec as nemesma nac hay’, yetneec paana’teema ac, maalha yaamacyeyva sentaclhama. Yamac’aypacyooc actomha acvena’teem acpeyvomoo, yaam acyamhongcama, eeca pat ayenyeem canyehec.
ya’mehe’ a’soc acvesey’ (quen.). Ya’mehe’ apquemha amyep nahan acma apyelhna. Sej antooc as apyelhna. Yetneec apma’aoc ya’mehe’. Paej cata’melooc angelmam’ na’sa apyelhna, caymaalhqueec anglecoc apma’aoc nengmaycam’ pa’at ayenyem’a avanquec hensa’vatamcoc apma’aoc. Sej angyemyecsec as ya’mehe’ nemta, naatekhet nahan yaasec. Apna’aymacoc eeca’ actomha soolpayheeycaoc, satavayaamet, yaatepmaateycaap nahan maateycaap apangco’. Enlhet nanoo eeca’ apqueltemeem hepya’mehe’.
yamlaycaoc a’soc acvesey’ (quel.). estrella fugaz. Acvet’aac lhaac yamlaycaoc acyevey’. Mooc nengeltemeem teyapma. Yamlaycaoc eeca’ actomha payvaam enlhet nanoo’.
yammeeyac a’soc acvesey’ (quel.). Yammeeyac actomha manten ayemha nalhma’ nahan amyep. Maalha tomate acyelhna, eeca’ atqueetsec. Yammeeyac, yetneec am’aoc alhquepcoc nahan aava’. Sej yekhe’ antooc yammeeyac acyelhna.
Yamnateena apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Yamnateena actomha pcaoclha nanooc enlhet, quelhvoo eeca yaamlengco pcaoclha’.
yamyaamelquet a’soc acvesey’ (quel.). aljibe. Yamyaamelquet actomha alaanammalhca yeplom moyootma mataymong aanec nahan yaatephaymaca’aoc payhoo tengma maalha yaatengva’alhva pyevey’ yo’yaam’ cayetnatac yengmen naysecsa cmaamay’, nataamen calhe’ elyacva maata’a.
yamyaateypeepa’ a’soc acvesey’ (quen.). hilo. Yamyaateypeepa’ aptomha taama’ atqueetsec apquenyem’a yaateypeepa’ acmoc. Yetneec nengmaycam’ yamyaateypeepa’ yo’yaam’ angelyetna’mom’ apaava. Yamyaateypeepa’ apquelyevey’ eeca’ yo’yaam’ angelyetna’ac volsa.
ya’mopoy’ a’soc acvesey’ (quen.). jabón. Acmeec lhaac ya’mopoy’ almaasen. Mooc nengeltemeem queltelhneeycaoc.
yangcomelh a’soc acvesey’ (quel.). laguna salada. Yangcomelh actomha acyetnamaclha yaasec yengmen nahan actomha aclomaclha congne lhoop’actec acvena’teem. Yetneec yangcomelh ma’a payhoo lengco pangco’ acvesey’ Yav’a’lha.
yangvocma’ a’soc acvesey’ (quel.). Yangvocma’ actomha manten acma actengaoc alvena’teem ayemha amyep. Sej antooc acyelhna as yangvocma’ acnoo nac mokhanma nahan molcanma. Mooc angcooc yangvocma’ caaya nahan mehec. Yangvocma’, nooc mooc nempayvaam yangvocmo’.
yangvocma’-ascoc a’soc acvesey’ (quel.). Yangvocma’-ascoc actomha lhama ascoc alyenmomoo ayempehec, sas angelaanohoc hay’, ascoc nac hay’. Akhaana’teem angcooc ayempehec as ascoc nac hay’. Paej aclom angmom’, nooya’ac ya’-ascoc.
ya’pac adjectivo-ngyaalheng’. no verdadero, no cierto. Ya’pac nooque la pqueltemnaycam’ cooco’ apmeta lhnec lhaac yaateypeepa’. Acleng’aac lhaac amya’a paa ngcalyamhaapoc Juan. Ya’apppac nooque la. Mooc nengeltemeem movaan amya’a lhcaac seclengay’. Nenlhengaam nec lhaa nyekhe’, ya’pac lha’ eeca’. Ya’pac ayaneema vatac lheep, na’soo nooque la’a. Ya’pac nooque la aplheena y’acsec almaasen. Haave ngya’pac hay’, lhaa ptomhac seta’ aplheena nengelyampay’ meemong nengelengqueem. Haave ngya’pac momovaan amnaecmacsec, na’soo’. Haave ngya’pac paa tyamoc peyaam’, na’sooc nec lhaac paa tyamoc.
ya’pasquescamaa-yengmen a’soc acvesey’ (quel.). bautismo. Ya’pasquescamaa yengmen acvesey’ acteemaclha nengya’mongquescama engva’lhoc seclho’, nataamen henglavsec saat congne yengmen aptomha soycam’-amya’a acnoo sengaanamaclha Jesus nahan yo’yaam’ angmeesalhcohoc Tyos. Yetneec maata’a caaya apvesey’ ya’pasquescamaa-yengmen. Enlhet aptengyay’ ya’pasquescama-yengmen meec acpaalha’acsa Jesucristo apmoolhama nahan mocmaam takha’ yo’yaam’ etnehec apmoolhama pangco’. Enlhet aptomha mocya’pasquescama yengmen apvanquec elheenec maata’a: Peenaasquec co’o ya’pasquescama-yengmen nahan acya’pasquemquec yengmen.
yaptec a’soc acvesey’ (quen.). Yaptec aptomha lhama anaata nalhma’ ascoc. Sas yekhe’ antemhec nentooscama yaptec, eeca’ etvacsohoc nentooscama tata’a. Apvanquec nahan enayvacsec seca’a apyelhaanemseeycam’ taap tengma. ¡Vas angcoo pyespoc epa’yoc as yaptec! Pooc apangcoo eeca’ aptomha tamamhet nahan lhaapen. Quep, apa’ayveec yaptec, alhcahayaam’ lha’ apvetacmoo’.
yatca’ay’ a’soc acvesey’ (quen.). Yatca’ay’ apvesey’ pooma apquelvaan. Mongenatsehe eeca’ angvetac as yatca’ay’, tes apangcooc seclhoo’, taan eyaaveclha’ a taap acvangca na pteyaascam’, taan etneclhac pooma pquelvaan. Apna’aymacoc eeca pooma nahan vaavo’oy’.
yatca-elhnamoc a’soc acvesey’ (quel.). Yatca-elhnamoc actomha manten nenganquescama nengyemseem acyevey’ acnoo nac aya’heem taava engmenec. Nengmaaya’ anteclhooc lhoyquela angensa’ac. Antepelqueclha’, taan angyangquencahac yengmen, taan engvanquec angacnaam’ nengyemseem, taan quelhvooc anta’meleclha’.
ya’teepa a’soc acvesey’ (quel.). zapallo. Ya’teepa actomha moyanma acma acyelhna ayemha amyep. Sej antooc ya’teepa nengengcahay’ aapetec. Yetneec alteemaclha ya’teepa alya’yeem, alvena’teem nahan alyevey’. Taap sej antooc ya’teepa namaalhec nengengcahaycaoc naatekhet ayengmenec nahan yaasec. Nooc mooc ya’teepa semheeya’, aymes eeca’ actomha moocteemaclha’. Tengya’ac lhaac seema ya’teepa, nataamen alquena. Calquehec naat apva’lhoc yoonges ya’teepa yengmenec, vaamlha cmaahan.
Ya’tempehec apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Ya’tempehec acvesey’ lhama pcaoclha payhoo Lhaapangcalvoc, nenga’tooc nahan Ya’hello’. Seclhooc angcooc apquelvay’a lengco apquelvay’a as Ya’tempehec. Eeca’ ’so ctomha enlhet apcaoclha nanoo’, quelhvoo eeca lengco pcaoclha’.
Yav’a’lha apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Yav’a’lha acvesey’ lhama pcaoclha taap Nahangvet. Yav’a’lha actomha lhama yengman nahan ayaoclha quelasma. Apcaoclha quelhvooc lengco pangcooc as Yav’a’lha, valay naat seclhooc apcaoclha’ nahan enlhet.
yav’atam’aoc a’soc acvesey’ (quel.). Yav’atam’aoc actomha lhama naata atqueetsec acmovaan camenyelhec yaampa’at. Yetneec a’net acteemaclha’ actaalhamaavo’. Lhama actomha yaam acpelhpopoy’, mooc eeca’ acyaatectama. Angna’aymacoc eeca’ actomha sapop nahan mooc anaata.
yav’a’tec a’soc acvesey’ (quel.). Yav’a’tec acvesey’ anaata maalha savaaya, eeca’ acyevey’ angco’. Angvetohoc catyesam’ alhta’a anaata nac hay’ yav’a’tec.
Yav’ateem-Paycoc apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Yav’ateem-Paycoc actomha cvesey’ lhama amyep nekha Poohohoy-Amyep, eeca congne Ya’alve-Saanga.
Yavayca’-Amyep apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Lhama pcaoclha’ acvesey’ Yavayca’-Amyep taap Lhaapangcalvoc actomha ayemhaclha moyanma soolyaatectama nahan mooc yaamet nahan mocyeetecpongquescamaclha tata’ ayetcooc.
yavayque’ a’soc acvesey’ (quen.). Yavayque’ actomha lhama ascoc maalha savaalac, apya’yeem eeca’ as yavayque’. Aptaalhamaavo eeca’ apquelyelhvaascaoc. Cas hentaclhec as yavayque’, angetsapoc hentaclhec capco nlho paana’teem. Mongenatsehec hentaclhec, calaascoc vaamlha nalhta’ engectengaoc nahan entapnaoc alyeptetaclha’. Eeca’ ’so ptomha yavayque pangco’. Yetneec nahan pooc yavayque’ acnoo nac yavayque paasyam’, yavayque pmopoy’, yavayque-pyaama’ nahan pooc. Apna’aymacoc eeca melanma nahan savaalac. Aya’haac lhaac yavayque’. – ¿Lha’ apteema? – Aa ye, yavayque cerro. Yavayque cerro, mooc nengeltemeem eeca yavayque pangco’ nahan yavayque’ apquelyelhvaascam’.
yavhan a’soc acvesey’ (quen.). 1 • Yavhan actomha nempayvaam angyapmoc yo’yaam’ anlheenec acnoo nac yaamyavheene’, yavheene’, yaanec, peeyem, yelpa-pactec nahan yavhan ’pangco’. Sej antooc yavhan apyengmenec. Yavhan nec lhaac paa tengyac seta sec’aaseclha’.
2 • Yavhan ’pangco’ actomha pquelpaasyam’ apyapmooc acnoo nac yaanec.
yavhanma a’soc acvesey’ (quen.). 1 • Yavhanma aptomha yaamet alyaatectama apyelhna apquemha nalhma’. Lha’mooc apma’aoc as yavhanma, sej eeca’ antooc apyelhna. Apna’aymacoc eeca pomaapen’, queltecyavacsa’a, navsa nahan mooc.
2 • árbol de navidad. Yaamyavhanma eeca’ acvesey’ a’soc molaaney’ moyaecmascama yavhanma yo’yaam’ calhe’ ecmamca’a lamengco-cyevey’. Yetneec nahan moyaecmascama apyelhna as yaamyavhanma, eeca’ alyenmomoo. Acmeec alhta yaamyavhanma yo’yaam’ apquenec amamye nempayvaam-lhangcoc acvaclho nac lamengco-cyevey’ a.
3 • Yavhanma nahan nengeltemeem acyepheem acyeptetaclha’ engyoc. Eeca’ ’so ctomha lhama nengmasqueem. Cas engyoc anlhong elhec yavhanma. Mongenatsehec angvetac yavhanma acyepheem engyoc acyeplom angcaaven nahan eema, eeca’ ’so ctamha yavhanma.
Yavheena’-Amyep apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Yavheena’-Amyep eeca’ acvesey’ lhama pcaoclha’ enlhet nanooc payhoo Peetempoc. Enlhet coo talhnengvaamlha-cnem’ naat apquelaoclha’ as Yavheena’-Amyep. Lha’mooc naat yavheene’ as amyep nac hay’, taan acteema cvesey’ Yavheena’-Amyep.
yavheene’ a’soc acvesey’ (quen.). Yavheene’ actomha apvesey’ pangco’. Yetneec nahan apquelaaney’ aptom acmaases acnoo nac yaamyavheene’. Aptom alhanaoc eeca’ actomha alya’yeem. Paej sengmoctay’ as yavheene’, vaamlha sentaclhama acnoo nhan yavhan apangco’. Yavheene’ actomha pcaoclha nalhma’ angco’. Apna’aymacoc eeca’ apquelvesey’ yaamyavheene’, peeyem, yaanec, yavhan apangcooc nahan pooc.
ya’yeem a’soc acvesey’ (quel.). Ya’yeem ayenyem’a meemong mocya’yescama aysecsec, maalha peloota. Yetneec naat apquelnayvoom enlhet nanooc acvesey’ ya’yeem acnoo nac nengvetay’ quelhvoo nac hay’ peloota engmenec. Apqueltecpongquec naat maata’a ya’yeem apquelmaycam’ yaamet ac.
Ya’yeem-Peehe apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Ya’yeem-Peehe acvesey’ apcaoclha’ enlhet nanoo’ payhoo Peetempoc. Taalha-Pmec aptomha coo Ya’yeem-Peehe. Talhnooc naat apnaycamca’aclha’ enlhet as Ya’yeem-Peehe, quelhvoo eeca lengco amyep apac. Apnam’ quelhvooc coo Ya’yeem-Peehe Ya’alve-Saanga nahan Na’teema-Amyep.
ya’yeem-vaahec a’soc acvesey’ (quel.). Ya’yeem-vaahec ayenyem’a molaaney’ meemong aysecsec yo’yaam’ emom’ naysecsa apvetay’ a’soc-navhac enlhet nanoo’ yo’yaam’ engya’hec. Actomha nyekhe yaam acvena’teem maalha taava lhangcoc, acya’yeem eeca nav’a. Alhnangcoc apquelmaycam’ eeca’ acvesey’ yenmongaam acma actec.
ya’yempe’oc a’soc acvesey’ (quel.). Ya’yempe’oc actomha lhama ascoc acnoo nac pascongcong, noo eeca’ actaalhamaavo pascongcong. Sam eeque yempe’oc as ascoc nac hay’, maalha ya’a. Cas nahan hentaclhec. Angna’aymacoc eeca pascongcong, na’tamaaleng, maaya’moc nahan malhtentep.
ya’oy interjección. Nempayvaam „ya’oy“ atomha angcoc masengeltemnaasqueclhoo acnoo nac: ¿Yamasque eyla lhcaac yengmen ’pac metecteng? – Avanhec lhaac que. – Ya’oy. Noc, cancha. – Yehemee’, haavoc pa’ ’laylhoho’. – Paej, vangquepquec lhaac. – Ya’oy. Lheep lhaac aptalhnama lha. – ¿Que ya hoova? – Haave’, eeque lha, apyelhvaseem. – Ya’oy.
ye’ yaam’atverbio. 1 • por eso. Lengco lhcaa cpa’mehetsam’ acvangcaclhoho. – Ye’ mev’actamo quelhvoo’, lhaa ntamhac meeme selheena. Mooc angco’ ca’acye’ mev’actamo quelhvoo’. Paej nec lhaac caaya pac eyaalheng’. – Ye’ engcamatna vaetque lhne’ elhta. Quentemquec caalo hac. – Ye’ motay’o yhangvomoc. Ye’ engcay’aacmo ngcamamaa’, peyaam’ nooque la paa ngyelhpa’ansec. Ye’ ecyetnama tata’a hac, lha’macmee nooque la appoc.
2 • Yangcaalhengvocmec lhaac secleeta hac naalhet aamay. – Ye’ecla’ mev’actamo. Quenteec lhaac yaamelquet. – Ye’ecla’ alyepyavantamo valte pac. Ye’ecla’ metyaascamca’a haavoc, am’aoc nooque la ngca’heemac.
ye’ nempayvaam-aatcoc. Yetneec maata’a nengeltemnascama engmooc acnoo nac: Maamec’aa ye’; talhnacme ye’; aclhengque ye’; acva’actaa ye’; actepca’ ye’. ¿Mocta’a ya yaamyavheene’? Emocta’ ye’, aplavque’. Ya’, actecpaavoo ye’. Acteyaasaam’ lhaac ahangcoo ye’, lhaa ptamhac mayca’ apta’haavoo. Quey angcoo ye’, lhaa ntamhac seema’. ¿Sec’aaseclha paa tengyac vaalha’ay’ Juan? – ¡Aptengya’ ye’! Paej nooque la ngcata’melooc angelaanac tengma engac acyepvateem. – Aclhaanmee ye’, paej eeque engyahalhenmoo’. ¿Matnee nlho tata’a hac nec lhaac? – Matneec lhaa yec. Nooc mooc matnee ye’. ¿Quelatcasque nlho pmancoc teyaype’oc eeven? – Lhama nteyaypehec lhaa yec.
ye yaamnempayvaam-aatcoc. Eeca’ ’so nempayvaam actomha angyapmoc „que“.
yecpa a’soc acvesey’ (quel.). 1 • Queleeyveec yecpa nalhma’ nahan quentem’ ava’lhoc. Tavquec pa’at yecpa, acya’vateem eeque ypacyec. Sej nahan antooc as yecpa.
2 • Yaamyecpa eeca’ actomha mocna’tooscama. Yetneec alteemaclha’ as yaamyecpa, mopoy’, paasyam’ nahan alyelhvaseem. Noo eeca’ acteemaclha yecpa as yaamyecpa. Catavhoc pa’at, taan nahan seese. ¡Sas nentooscama as yaamyecpa!
yecvoom-nentom a’soc acvesey’ (quel.). cuchara. Yecvoom-nentom actomha nengmaycam’ yo’yaam’ angyacvamcoc nentom. Mooc nengeltemeem eeca soopya’le’, valay-palhcoc, tepa’pa’ nahan yecvoo-ptom.
yeeta’ a’soc acvesey’ (quel.). Yeeta’ actomha lhama ascoc aleeyva congne lhoop’actec, acyevey’ eeque pcaatec nahan ayettec. Calhtengyavhoc calmeyaclhac neeten yeeta’ allantepa nlho lhangcoc. Mooc angcooc yeeta’ acnoo nac malhtentep nahan haapong.
yeeyhaam-ayetsecsec a’soc acvesey’ (quel.). helicóptero. Yeeyhaam-ayetsecsec acvesey’ meyooyam’-neeten acma a’soc acyeeyhaam acpoc. Avanquec cay’acsec neeten campa’ nahan avanquec catyeengvomoc amyep, ca nlhoyquela neeten yaamet mepque ayaymommalhca’ aamay ac angco’. Yeeyhaam-ayetsecsec, nooc mooc nempayvaam yeeyhaam-acpoc nahan avyon-akhaoc.
ye’haycoc a’soc acvesey’ (quel.). 1 • burro. Ye’haycoc actomha atquetsec maalha noolheng apquetcoc.
2 • mula. Yaamelye’haycoc eeca’ maalha noolheng. Lha’mooc naat seclhooc yaamelye’haycoc hay’ Ya’alve-Saanga, tecyavaeclhee eeca’.
yehemee’ yaam’atverbio. 1 • más tarde. Yehemeec saat ay’acsec almaasen, ataaveclhac saat seclho’. ¿Yehemee nlho lhque’ eyhangvomoc? – Yehemee ye’. ¿Yehemee nlho’ antengyamcoc vaalha’ay’? – Yehemee’, saat acmasca cmaamay’. Engyaapahasacpohoc naat seese-pyettec, yehemee eeque lhong. Eyanayquec alhta alvetec taalha meeme, yehemeec alhte eeca selvatnama. Mooc nengeltemeem taan selvatna hayque’.
2 • ¡Elvet taalha! – Yehemee’, alvetec hayque’. ¡Noc, Rubén! – Yehemee’, pa’ altemnacsec seclhooc taata, ¡helaylhoho! Mee, ¡cahan quelhvooc pa’at-actec! – Yehemeec saat, ta’ actamha meeme.
3 • ¡Yehemeec seclhoo ta’heclha’! Elaalh saat apmakheta vaalha’ay’. ¡Yehemeec seclhoo’! ne’ elhte tnohoc vomtep, taan angenengvomoc. Paej mokham cav’actac nengenamteem. – Elaalh seclhoo’, yehemeec mokham.
yelhem a’soc acvesey’ (quel.). Yelhem actomha yengmen-ascoc maalha nyekhe nemesma, mehentaclhehe eeca’. Quellla’alhna’vooc ayempehec as yelhem, lhengcaasooc mongvanquehec ampatheetec. Sej antooc as yelhem, maalha quelasma. Calyangcalhcaatohoc yelpa’ actomha lhangcoc. Angna’aymacoc eeca’ alvesey’ quelasma.
yelhpong a’soc acvesey’ (quel.). Yelhpong ayenyem’a taam’aahac. Nataamen canelhponghoc naat seema tamam’a yo’yaam’ calaanac queesec a taap. Yelhpong eeque cvesey’ taam’aahac alya’vateem, nataamen calhec alyecpentamaoclho a taap yo’yaam’ catneclha ngqueesec acvena’teem.
Yelhvayvoo-Pyettec apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Boquerón. Yelhvayvoo-Pyettec actomha lhama pcaoclha yaamvalay nanoo’. Yetnemquec naat apquelnaapommaap as Yelhvayvoo-Pyettec valay nahan yaamvalay. Yetneec mokham moya’alhnascama as Yelhvayvoo-Pyettec yo’yaam’ angelaanohoc apquelnaapommacpelha nanoo’. Yelhvayvomquec nec naat yaptec aplengay’a enlhet nanoo’, nataamen acteemoo cvesey’ Yelhvayvoo-Pyettec ayenyem’a nyekhe’ yelhvayvoo pyaptec.
yelpa’ a’soc acvesey’ (quel.). 1 • barro. Yelpa’ actomha acvesey’ angco’ acyetna nalhma’. Yetneec alpalhquemmalhca’ alteemaclha yelpa’ acnoo nac acpaasyam’, acyelhvaseem, acpelhpopoy’ nahan yelpa’ alpalhquemmalhca lhoop’actec. Engvanquec angvetac yelpa cpaasyam’ payhoo taayet ava’lhoc, yelpa cyelhvaseem eeca nengvetay’aclha haapong. Sas angelaanac yaatengva’alhva as yelpa cpaasyam’ nahan acyelhvaseem. Taacmec lhaac secleeta hac yelpa’ acya’yahayqueclha’, ta’ actoolhna’a. Alaanac saat yaatephaymaca’aoc alpalhquemmalhca yelpa cpaasyam’ nahan lhoop’acte cpaasyam’. Sas angcooc angelya’yecsec yelpa cpaasyam’ nahan acyelhvaseem, paej calhnooc yelpa’ amyep. Yelpa nengelya’yescama actomha yo’yaam’ angelmom’ yeploomoo vanteeta yo’yaam’ angmoctac savaaya nahan mooc anaata. Alya’yecsec saat yelpa hac yo’yaam’ atengyac vaalha’ay’, tac saat atnehec yelpa hac.
2 • Maamec’aac lhaac, taan actamha yelpa’ angcooc aamay.
yelpa-pactec a’soc acvesey’ (quen.). Yelpa-pactec actomha lhama ascoc atqueetsec acma pyengmenec, maalha yavhan. Apna’aymacoc eeca’ apqueltomha yavhan acnoo nac yavhan ’pangco’, yaamyavheene’, peeyem nahan yaanec.
yempehec a’soc acvesey’ (quel.). Yempehec actomha lhama a’soyempehec molaaney’ yo’yaam’ anlhatmoc yavhan apyengmenec ava’lhoc. Yempehec eeca’ ayenyem’a popyet apquetcoc apyempehec mocyemyekhaam na’sa pyespoc nahan apectengaoc. Enlhet naat na’haap pac nanooc as yempehec.
yempeheplhaata’aoc a’soc acvesey’ (quen.). Yempeheplhaata’aoc aptomha lhama molaaney’ apaava mepque engectengaoc yo’yaam’ ampehescamoc congne’ nahan nenganquescama cmaahat.
yemtelhe’ yaam’atverbio. 1 • difícil. Yemtelhec alhta examen. Mooc nengeltemeem acyemtalhnama alhta examen. Yemtelhec antamham’ maestro. Yemtelhec anlhong nataamen acmaamay’, angeltoolhnamcoho’. Yemtelhec alhta payvaam maestro, paej alhta avaanac sekhalhnoo. Yemtelhec co’o stamhaycam’, lhengcaasooc paej avaanac. Yemtelhec quelhvooc nengaoclha’, paej cvesey’ nentom ayenyem’a camaamay’. Yemtelhec quelhvoo sma, alhte ptomhac enlhet aplheena nengmasqueema ac aptaava’.
2 • Yemtelhec alhta apva’lhoc haoc’ay’. Yemtelhec maata’ engva’lhoc engyetsapoc engmooc. Yemtelhec alhte pva’lhoc aplheenacpo enlhet.
yenaana’ a’soc acvesey’ (quel.). mano de almirez. Yenaana’ ayenyem’a alhpong apelhcapoc apquelmaycam’ enlhet nanoo’ yo’yaam’ cateclhooc quelvaana’a teves, eeque vaamlha’ acyepvaateescama yelpa naalhpop. Mooc angcooc payheem-vaahec.
yenec a’soc acvesey’ (quen.). Yenec actomha lhama naata acnoo nac maama nahan tahalpom’. Apteyaasaam’ maata’a yenec amyep yo’yaam’ emenyelhec tata’a. Yetneec nahan yenec aplhangcoc neeten yaamet eeca’ actomha m’aoc. Sas yekhe’ angelaanohoc as yenec, vaamlhe eeca’ apmopsom, emenyelhohoc tata’a.
Yenec-Apyaavec apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Yenec-Apyaavec acvesey’ lhama pcaoclha nekha Ya’alve-Saanga. Enlhet naat apcaoclha nanooc as Yenec-Apyaavec, quelhvoo eeca sevhen aptamhaeclha pangcoc. Maaset naat tengma pac as Yenec-Apyaavec, apnaycamca’aclha pangcooc naat enlhet hay’.
yenmongaam a’soc acvesey’ (quel.). 1 • escopeta, rifle. Yenmongaam actomha a’soc alaanammalhca’ acma actec yo’yaam’ angmoctac a’soc-navhac. Yenmongaam actomha lhama a’soc alhnangcoc yo’yaam’ angmom’ nengnempa’veyaam’. Sas eeca’ angacsec seca’a a’soc nac hay’ actomha acyemna’teem nahan senga’heemoo.
2 • Yaamyenmongaam actomha nengmoctay’ seenhec nahan sapop, actomha eeca canmongaam, paej calhnooc yenmongaam angco’. Yaamyenmongaam nahan nengeltemeem a’soc moyaecmascama apquelmaycam’ seca’a.
yenmongaam-actec a’soc acvesey’ (quel.). cartucho. Yenmongaam-actec actomha yo’yaam’ anga’lhengsec yenmongaam engac amamye nengmoctay’ popyet nahan mooc a’soc-navhac. Yetneec yenmongaam-actec alvesey’ aanec nahan actec, taan quepmahaycoc nahan acte yempehec. Yenmongaam-actec cavanquehec canmong mepque aanec, aclhaalhma nhan ayapma haycoc. Almeec lhaac yenmongaam-actec atqueetsec actec yo’yaam’ atengyac vaalha’ay’.
yensepma-nseca’a a’soc acvesey’ (quel.). Yensepma-nseca’a acvesey’ lhama yaamet ayemha acyetnamaclha yengmen. Cacsehe ngca’neclhohoc ayemhaclha’ as yaamet nac hay’. Yetneec nahan actengaoc, eeca’ atqueetsec. Yetneec nahan am’aoc al-haalhengvaecmoo. Pelhcaec calmamcoc caanson engac am’aoc as yensepma-nseca’a, cacsehec nahan hengyempetec.
yengman a’soc acvesey’ (quel.). Yengman actomha acvesey’ angcooc acyetnamaclha yengmen. Caymaavohoc yengman camaamay’aclha nac a. Sas angmetmoc pangcalhva as yengman ayenyem’a caymacsehec quelhvooc yengmen.
yengmen a’soc acvesey’ (quel.). 1 • agua. Yengmen actomha acvesey’ angcooc yo’yaam’ angyenec. Yetneec maata’a nengvetay’ yengmen acmaases, ayelhyavay’ nahan acmasca nengeltemeem yaasec yengmen. Mongvanquehec mepque nengyaam yengmen, taan eeca calenmelhalhcohoc engva’lhoc acmaases yengmen angyenec yaasec yengmen. ¡Eeven, elec naapa’at yengmen! Calpa’ayvohoc engva’lhoc yengmen nengyaansoo nac angyenec a. Aptengyamquec nec naat maata’a yengmen enlhet apquelyoholhma’ yo’yaam’ camamaa’. Heyacvees yengmen, paac co’ aynec. ¿Yetnee nlho yengmen yo’yaam’ aya’pacsec? Sas maata’ antengyac leclamaclha’-engmeoc yo’yaam’ angyatmoc yengmen. Pallaam’ lhaac yengmen alhta’a lhcac. Teyacmec yengmen a, amyep ahac ya lhmo mpayhoo’. Yengmen al-halhnac acmaamay’. Avannnhec yengmen ma’a, va’atsam’ acyevey’ acnoo nac ma’a, payhoo va’atsam’ valay. Avanhec lhaac yengmen aamay, acyav’aclha cvesey’ ngmaamec’ac. ¿Peenaasque nlho queltelhneeycaoc? Yengmen angcooc saat quelhvoo’. Tepcahangvocmooc lhaac yengmen secyemyesa yaampa’at-yengmenec, yengmen angcooc lhaac nengyenamco.
2 • Yetneec nahan maata’a molaaney’ yengmen appoc yo’yaam’ caynalhcac naysecsa cmaahat.
yengmenaata a’soc acvesey’ (quel.). sopa. Yengmenaata acvesey’ aapetec ayengmenec yeplom acyepetcay’ acnoo nac pa’at-actec nahan mooc. Sej angyenec yengmenaata nengengcahaycaoc popyet aphaapetec. Evenam’ohoc naat pooc enlhet acmakheta nlho popyet aphaapetec: „¡Yengmenaata, eyhangvata’!“ naate tnohoc enlhet. Quelhvoo eeca paej anglengay’oo’.
yengmen-ascoc a’soc acvesey’ (quel.). animal acuático. Yetneec lha’ammmooc yengmen-ascoc acnoo nac metecteng, pelvaapa’, venac, vaateesa’, moctac, yaaho, nahan acnoo nac phaaneng, queleelec, penec, mes’a, napnecteng, semye’ nahan mooc.
yengmen-avocmo’ a’soc acvesey’ (quel.). nivel. Yengmen-avocmo’ nenganquescama tengma nengelaaney’ yo’yaam’ capeyvohoc nengootma. Yetneec a’net acteemaclha yengmen-avocmo’. Lhama actomha molaaney’ yaamet nahan taava’pac. Yengmen-avocmo eeca’, yetneec mocpacanma yengmen as ava’lhoc meemong-anye’. Apquelmom’ maata’ enlhet aptomha apquellaaney’o tengma as yengmen-avocmo’. Caymaalhqueec maata’ angelaanohoc acmaasengvaycamlha tengma acyeplom yengmen-avocmo’.
yengmen-’yetcooc a’soc acvesey’ (quel.). lloviznó. Pelten’ abril nahan mayo actomha acvay’aclha yengmen-aatcooc, mooc’alhma’a ngcavhohoc nepyesecsa peyaam’. Camasquehec maata’ as yengmen-’yetcooc, acva’aectamlha’ angcooc vesey’. Sas angenec peheya’ as yengmen-aatcooc. Vangcapacmec peyaam’, yengmen-’yetcooc saat.
yepheem a’soc acvesey’ (quel.). corazón. Enlhet, yetneec yepheem pac congne’ apva’lhoc, nataamen nahan aphekhec, alya’yeem pac, apsescoc, apvocmo’ nahan apye’. Yepheem engac actomha actamhaycam’ yo’yaam’ angennamoc nahan calhpa’ansec eema engac.
yephescama a’soc acvesey’ (quel.). inflador. Yephescama acvesey’ a’soc alaanammalhca’ yo’yaam’ angyephecsec secleeta amnec. Yephescama acmeescama ayennamaam a’soc ayeyveeycaoc acnoo nac secleeta ysecsec, peloota ysecsec nahan caamyon aysecsec. ¿Yephescama pac lho lhque’ engnac? Paac co’ ayephecsec secleeta hac amnec. – Yetnee nyekhe’, cayephecsehe eeque quelhvoo’.
yephopay’ a’soc acvesey’ (quel.). 1 • nube. Tepquec yephopay’, camamaac saat lha’ quelhvoo’. Yephopay’ neeten acnem’ nac hay’. Quelyaptaalhqueec yephopay’, catyapoc saat acnem’. Paej yephopay’, ca’alhna’voo’ ’sa neeten. Paysamacmec yephopay’ ayenyem’a nepeyaam’. Vangcapacmec yephopay’, quelhtengyavacmec nahan angyapmooc. Masquengva’ eyla yephopay’ lhaac. – Peyaam’ na ngquenyem’ac que. Quellhengquec yephopay’ neeten, alhcahayaam’ halhca la mpatmac. Eyelhvasecsohoc peyaam’ yephopay’ amamye pteeyam’. Mongenatsehec angvetac yephopay’ alya’yahayqueclha’, peyaam’ eeque nhan paa tyamoc.
2 • Tetaa, que elyoho yephopay’ atamnec, caecmasquec ayenyeem yengmen.
3 • Yephopay’ aahac angcoo eyla quelhvoo’. – Quee eehe, lheep halhca la ptavaasac yangvocma yempehec, taan ayaecmasa yephopay’ aahac.
yeptaaycam’ a’soc acvesey’ (quen.). colchón. Yetneec co’o lhama a’soc yeptaaycam’ ahac yo’yaam’ athaanec naysecsa secteyanma. Quelhyavayqueclheec yeptaaycam’ ahac, pooc saat atengya’.
yesaam’ a’soc acvesey’ (quel.). Yesaam’ acvesey’ yengmen acyetnama naamoc apva’lhoc nahan mooc yaamet. Calahapvomhoc maata’a a’soc-navhac calvetac yesaam’ naamoc aphaapac, nataamen caynamcoc. Acvet’aac co’o yesaam’ nalhma’, nataamen secyena.
yetaava a’soc acvesey’ (quen.). Yetaava acvesey’ lhama yaamet apquemha nalhma’. Apyevey’ eeca pvahac nahan apvena’teem. Apva’ altomha alpeyvomoo ’sa, paej calhnooc mooc yaamet. Yetneec nengmaycam’ as yetaava apyesecsec acnoo nac caalo mancoc nahan mooc a’soc yo’yaam’ angelaana’. Sas eeca’ antemhec nahan alhpongha engac nengelhteem yetaava phaapac.
yetnamaclha-neeten a’soc acvesey’ (quel.). cama. Yetneec lhama a’soc acvesey’ angcooc yetnamaclha-neeten. Yekhe hepaasem’ anga’aynec yetnamaclha-neeten ’hac. Acmeec lhaac yetnamaclha-neeten ’hac payhoo almaasen yo’yaam’ athaanec alhta’a.
yetsecsooc-nem’ a’soc acvesey’ (quel.). mediodía. Ayempaclheec maata’ alhto’oo’, nataamen acva’actaac yetsecsooc-nem’ yo’yaam’ ataaveclha’. Mooc nengeltemeem acva’actaac la’onse.
yetsene a’soc acvesey’ (quel.). tobillo. Yetsene engac acyetna payhoo engmenec. Cas catecpaalhcac yetsene engac. Calhnanmehec yetsene engac acyetnamaclha’, capa’lhe’ ’sa actecpaalhco nlhoho’.
yetsene a’soc acvesey’ (quen.). mono. Yetsene aptomha a’soc-navhac apqueleeyva nalhma’ nahan mocna’tooscama. Apqueleeyveec yetsene ma’a nepeyaam’ apqueltomha apquelyevey’ nahan apquetqueetsec, maalha enlhet, paej eeque payvaam. Pooc apangcooc quelengyaamet.
yetsene-ptom a’soc acvesey’ (quen.). Yetsene-ptom acvesey’ lhama yaamet acma acyelhna lyaatectama apquenyem’a mooc apcaoclha’. ¡Sej antooc apyelhna as yetsene-ptom! Sas nahan pesquesca pac, vaamlhe eeca mevanamyehec quelhvoo’.
yetsoho a’soc acvesey’ (quel.). Yetsoho actomha lhama yaamet. Yaamet nac hay’, vaamlha nenganquescama quetqueem yo’yaam’ mongyampehe’, mongennemehe’ nahan calaasquehec engyaaya’aoc.
yetsoome-etcoc a’soc acvesey’ (quel.). taza. Yetsoome-etcoc actomha lhama nempayvaam acvaanyam’, alhnangcoc eeca’ enghaycoc nahan mahaycoc yo’yaam’ angyacvamcoc yengmen. Sepee’, hevaclhees yetsoome-etcoc, ca’a pa’ alyatmoc. Almoc saat yetsoome-etcooc almaasen, paej cvesey’ calyemna’ac.
yetta’ha’ a’soc acvesey’ (quel.). escorpión. Yetta’ha’ actomha lhama ascoc acma sengmoctay’aclha nav’a ypacyec. Yetneec alhempancoc, amancoc nahan a’net ameoc amamye’ nahan actamha acvena’teem aypacyec. Avanquec cayangcaanseclhohoc aypacyec as yetta’ha’. Naysecsa yempay’ eeca’, capa’aynemsec maata’ aypacyec. ¡Cas eeca hengmoctac as yetta’ha’!
yettavha’ a’soc acvesey’ (quel.). Yettavha’ actomha lhama naata alyaatectama aava’, acmopoy’ eeque pcaatec. Yangcaac maata’a yettavha’ acyetnamaclha yengmen. Mongenatsehec maata’a ngcalpa’yoc yettavha’, amamye’ acmaamay’ que nhan. Mooc angcoo eeca noolheng-’pascoc, eeca’ actomha atquetsec, yettavha eeque cyevey’.
yey’ interjección. As nempayvaam nac hay’ „yey’“ actomha nengmaycam’ acnoo nac nengay’ nahan nengyangvactama. ¡Yey’, pa’ayveec savaaya! aptomhac seepe’ apyangvaa. ¡Yey’! lhaa ntamhac Mopoy’ selya’yeesamca’a. Calheenalhcohoc naat maata’a samtaj, nataamen caalhcac makhay’: ¡Yey’! cavac la tengma engac. !Yey’! alhte ctamhac seyac’a mesquey aplheenacpo. Cayangvacsohoc ayetca mepque payca’aoc quelvaana’a: ¡Yey’, pa’ayveec maaleng! seca’a lha’ angvet’ac!
ye’yengmenec a’soc acvesey’ (quen.). Ye’yengmenec apvesey’ pangcooc seppo nengyaamoo pyengmenec. Apna’aymacoc eeca pokhap, alyatca’va’ nahan seppo-otcooc.
Yey’queenaateng apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Yey’queenaateng acvesey’ lhama pcaoclha’ enlhet nanoo’ payhoo lengco pangco’. Lengco quelhvoo pcaoclha’.
yekhe’ nempayvaam-aatcoc. 1 • Sej yekhe’ stava samanya, lhama pangcoo eeca’. ¿Sas lho’ angeltamham’ nenga’alhnascama amyep pelten’ nac hay’? paej mooc nentamhaycam’. – Sas yekhe’, paej eeca nentom. Aplhengque’ elhta nyekhe haavoc, paej eeque lmaamac nentom. Paa eeque la nyec maata’ angeltamham’, mayca’ eeque maata’ apquelva’ac. Paa na nyec co’ atyenec, yoot’oo eeca’ apva’a mayca’a hac. Acmaasquec lhaac aptalhnama eeven yo’yaam’ yekhe’ etalhneclhac payhoo escuela, paej eeque ngyaasekha’ac. Ayaapahasquec lhaac eeven emongcalhnec ca’a, nataamen yekhe’ ngcay’aacmo. Acvet’aac lhaac anaata, maalha nyekhe yettavha’, atquetsec lhaa eeca’. Altamhooc aleltemnacsec quellheep sectamha nyekhee kham apquemha-pmamye’. Actahanya’vooc lhaac enlhet lhamoo nyekhe’, sevhen eeque nhan. ¿Aptaaveeclheec lheep? – Actaaveeclheec lhaa nyekhe’. ¿Lha’a nyekhe pvaam’ apquelnapma vaalha’ay’ haoc’ay’? Lheep saat nahan ey’aas caaya. – Yekhe saat, saat acyetna senamteem. ¿Lha’ ey’acsehe’? – Yekhe pa’ ay’acsec a, seta tengma pac. ¿Lha’ ayenyem’a mev’actamo nac que? – Yekhe ngquenyem’ac hay’, secleeta hac acmasom. ¿Ca nlho nhan secsaeclha volsa nac hay’? – Yec nahan lha. ¿Paej eyla v’actac haoc’ay’? – Yekhe’ engquenyem’ac apleng’a lhcaac mepque nentamhaycam’. Alhte nyekhe c’o clheenac angelya’acsec a, nalhma nac a. – Alhte nyekhe m’a, ta’ aptomha seyaatengmaavoo slhaalhma.
2 • ¿Ca’alhnaasoo nlho nyekhe metecteng pangcalhva pac? – Ca’alhna’vooc la nyekhe’, alhcahayaam’ eequee kham quelnaatapaclhac lhoop’actec. ¿Na’sooc lheep aplheeneeycamca’a pooc? – Paej la nyekhe’.
3 • ¿Mee nlho lhquep aapetec? – Amoc lhaa nyekhe’ acyetna soolya’yeem. Caytec alhtee lha’a nyekhe sectamhaycam’ secna ’sa Ya’alve-Saanga, nooya’ac molhna, coopquehe’. Hemeesec alh yekhe soolya’yem pac haavoc seeta’a, paej que hetay’ac. Aclhengquec lhaa nyekhe’, acpoctacmee eeca senamteem. Aya’haac lhaa nyekhe popyet, yoot’oo eeca’ apaycacpo secmocta’a.
4 • ¿Co lha’ apquelyangca metecteng? – Yekhe pquelyangca a. Caymaalhqueec calhe’ ecpa’mehetsa yoonges nac a. – Yekha’ aslheena lhcaac co’o lha’.
5 • So nyekhe pvaanyam’, cahaney’ apnayvesa vaetque.
6 • Pat yec la ptomha pquenyeem, paej eeque thanyeeclhac pooc. Sej yec la samanya pac, lhama eeca’. Quelyepcaanecmoo nyec la tata’ actoycaoc, savhaalhquee eeca’. Paa nyec laa kha’ angcamamaa’, peyaam’ eeque maata’ apmascoosca’ac. So’, yamaasaalhquee nyec la yengmen ahac ayenyem’a lhapcooc secsoycam’ alhangcoc. Quectengque nyec la seyanma samanya, maahat eeque ntavaasac. Emaamongvocme nyec la’a, acva’actaa eeca’.
7 • Sas eylaa lha’a quelhvooc secleeta hac, yec la ayetsam’. Ca’a pac ya lhmo ngnac haavoc, yec la ay’aoclhoho’.
8 • ¿Va’actaa nlho seema’? – Yec la acva’actamo a. Halh eyla yephopay’. – Eehe, halh, yec la paa ngcamamaac a. ¿Lha’ actamha seta ye? – Yec la aya’ha nengmasqueem a. ¿Yamasque nlho yengmen? – Yec la acyamaasaalhco lhcac, eyhangvom’. ¿Co lha’ acya’sa queltaalhquescama lhcac? – Yec la acyetna casaclho’.
9 • Yekhe heleeques aatong, paej co’ eemec. Yekhe hemees lha valte yetcoc, paac co’ ayatmoc yengmen. ¡Yekhe hepaasem’ seclhoo’! Paej calhnooc eyempehec angva’aynec elhapcooc meemong nac hay’.
10 • Yekhe lha laapes pac, pa’ ’laanoho’. Que elaanoho teyaypehec ahac alhnangca’aoc. – Yekhe noo, pa’ alaanoho’.
yocyoc a’soc acvesey’ (quel.). Yocyoc actomha lhama anaata aleeyva nalhma’ nahan amyep. Angvetohoc maata’ alhta’a eleeyoc as yocyoc. Apna’aymacoc eeca’ apqueltomha vac, peyecyec, pelhye, meepop nahan leclec.
yohong a’soc acvesey’ (quel.). 1 • Yohong acvesey’ lhama yaamet acya’vateem acyepheem nav’a molaaney’. Eeca’ as yohong nac hay’ actomha apmaycam’ enlhet nanoo’ yo’yaam’ engya’hec a’soc-navhac. Yohong nahan actomha yenmongaam pac enlhet nanoo’. Yohong apac enlhet eeca’ ayenyem’a yaamet-apaasyam’ nahan yetaava nahan meemong. Mooc angcooc yohong ya’yeem-vaahec.
2 • Yohong ac yenmongaam nengeltemeem alyeplha’lhamaclha’ quepmahaycoc ac yenmongaam actec.
3 • mandíbula. Yohong engac nahan acvesey’ acyetna nac engmaalhempenec a nahan actomha acnaycamcolha’ engma’aoc. Yetneec yohong ’pac peyem, eeca’ actomha acyevey’. ¡Taap eeque lyevey’ yohong ’pac as peyem! Sej nahan aapetec yohong ’pac peyem.
yo’yaam’ conjunción. 1 • para que. Alhong saat yo’yaam’ alvaclhac selna’taam. Acmeec lhaac paana’teem yo’yaam’ alnaapoc lhaasep, quelvennoo eeque maata’a, cahaney’ apquellectengmomca’a. Sas maata’a ngcamamaa’ yo’yaam’ angeneclhac peheya’. Altamhoo nyekhe yengmen yo’yaam’ aynec ca’a. Al-halhneec Ayval yo’yaam’ epatmohoc vaalha’ay’. Altamhooc apa’mehetsam’ lheep yo’yaam’ ay’asamcohoc aplheena alhta yo’yaam’ molheenalhquehe’. Altamhooc alheenec acyetna nentamhaycam’ yo’yaam’ elya’samcoho’. Caymaalhqueec antepsec nentamhaycam’ engangco’ yo’yaam’ calhec soolya’yem engac. Engvanquec nahan angelmoc vaetque yo’yaam’ hengelpasmoc. Sas maata’ elvascaapoc alumnos yo’yaam angelaasennaam’ engmamye’. Apmeec alhta mooto pac enlhet nac a. Haave lhne’ elhta nyekhe yo’yaam’ engyenamtam’ na’sa, eeca’ ayenyem’a acmasca yempehec aptaava’, yo’yaam’ epatmaoclhac maata’a paana’teem-lhangcoc. Naate pteemac Tyos apcaanama israel: „Ayaapahasquec enlhet-neeten yo’yaam’ eta’melsec lheep naysecsa plhengaam nahan eveescaclhac secpongquenquescamaclha y’acsec“.
2 • Aplheenquec alhta apvesque’ yo’yaam’ elaanacpoc caaya apvaanyam’ as nengnaycamca’aclha’. Paej maata’ angya’saamcoc engmamye’ yo’yaam’ camaamaa’. Paej angya’saamcoc acnem’ yo’yaam’ evac valay ne’ elhta.
3 • Payheem-vaahec actomha yo’yaam’ angmom’ nenteclheclhama teves. Hooma actomha yo’yaam’ antecpaamcoc laava. Seppoyoompac yo’yaam angelaanac pan nahan nengelpaayeescama. Yetneec nengeltahaneem yo’yaam’ angnam’ naysecsa nengyaam ca’a. Yetneec co’o soolya’yem yo’yaam’ amoc raatyoc hac.
4 • Tepquec alhta amya’a ya’vaamlha ngcatnehec apnaycam’ enlhet. Mooc nengeltemeem yo’oycamlha’.
yo’oclhelhma’ a’soc acvesey’ (quel.). lugar, región. Yo’oclhelhma’ actomha apquelpayvaam coo Maclhavay, nengco’ eeca nempayvaam nengaoclha’. Acneec co’o yo’oclhelhma Ya’alve-Saanga.
yoocsa’a a’soc acvesey’ (quel.). Yoocsa’a caaya nengeltemeem neelha nengveenama nahan neelha nengetamsama engmooc apquetsepma alhta, mooc nengeltemeem neelha’ enga’te-yengmenec, neelha sengelepveyaam’ nahan sengelvangqueyaam’ engmooc. Elpasmohoc maata’a yoocsa’a pac vaamlha’ actomha apna’aymacoc apangco’. Yoocsa’a pac nec haavoc mooc sábado, angelya’acsec nec lhaac.
yooma a’soc acvesey’ (quen.). Yooma actomha aptom enlhet nanoo’ apquenyem’a seppo yooma pac. Quellaquec angcooc quelvaana’a seppo, nataamen cayatmoc maata’ apyengmenec valte, nataamen alhaaye’ calaylhec saat acvaecmoo apvayventamo cooneng yooma pac seppo. Nataamen cayatmoc mooc valte seppo pyengmenec yo’yaam’ cahanec, yooma eeca’ apyetnama ’sa valte va’lhoc acvaeclhoo apyamac’a. Nataamen calhe’ elya’yesa yo’yaam’ calhe’ ecyamasa nahan calhe’ ecpequenamca’a. Caymaalhquee eeca’ anghaanec amamye nentom yo’yaam’ mehengvehe’.
yoonges a’soc acvesey’ (quen.). niño, joven, hijo. aclha’maclha’: yoonges’aoc Yoonges nengeltemeem apyemnaanec apquetcoc nahan seca’ apquetcoc. Yoonges eeca’ ayenyem’a lengco payvaam apquetcoc. Cahaney’ emom’ enlhet hay’, nempayvaam „yoonges“, so nyekhe haave nempayvaam engangco’. Yetneec co’ aptamhaycam’ yoonges ahac acnoo nac manten nahan apquelmaam yaateypeepa’. ¿Paac lheep lha y’acsec yoonges pac apquela’naeclha’ apquelyemnaanec? Naapokha’a yoonges, paej cayetnac apquelelyahayqueclhoo apyapmaec. Maases escuela co’o yoonges.
yooyo a’soc acvesey’ (quel.). Yooyo acvesey’ lhama ascoc camaymenta aleeyva amyep. Engvanquec ampatheetec as ascoc yooyo, nataamen angelcahacsec acpoc, ampa’nemeclhac taap, cay’acsec makhay’, eeca cavataamohoc maata’a tengma engac. Antahanyac nahan maata’ aamay ava’lhoc, nataamen angyecpelcohoc nengelcahascama. Ascoc nac hay’ actomha maalha nentooscama, pelhcaec hengyecpelcoc. Moya’ansaeclha’ Nengelpayvaam y