H - h
ha yaamnempayvaam-aatcoc. Acmaases la’ antekhaanec ha asaado. Acmaases la’ engva’lhoc angenamtec ha meyooyam’-neeten. Mopppvaan la’ acmaahat ha Enrique, cahaney’ apva’actamo quelhvoo’.
haa interjección. Haa actomha angcoc acyamascama engva’lhoc acnoo nac: Haaa, ¿soc la ctamha ye? lhaa ptomhac quelaphapa aplheena acteemaclha’ aplengay’. Haaa, lhaa ntamhac seema’ acvet’a apmaam ataava’ raatyo lhnangcoc. Haaa, ¿soc la lhque’ ectamha apmenec que? – Quee, lhoop’actec lhaac sepelhyekhaam vooleyvol secnayvoom.
haa interjección. ¿qué? As nempayvaam nac hay’ „¿haa?“ nengmaycam’ mongleng’a nac apayvaam engmooc a acnoo nac: ¿Haa, lha’ aptomha? ¡Sepee’, hevaclhees ca’a! – ¿Haa? lhaa ptomhac seyaatengmaavoo.
haacoc a’soc acvesey’ (quen.). huérfano. Haacoc nengeltemeem enlhet apquetsepma pyaap lhoyquela angquen’. Haaco’ pangcoo eeca nengeltemeem acsavhommalhcoo aletsepma apyaap nahan angquen’. Nooc mooc co’ pangco’. Haacoc aptomha apquennaavo’ apyeeyheeycam’, quelvaana’ acyeeyheeycam’ eeca nengeltemeem cam’aatcoc. Haacoc tes nengeltemeem seca’a seclha’ apvaaneeycaam apquetsepma pyaap. Yetneec apquelvesey’ enlhet acnoo nac Haacoc-Aamay, Haaco’-Pya’yeem, Co’-Pveenama, Haacoc-Yenmongaam, Haacoc-Nemesma. Nec, ¿soc la aclhengacmo nac aa ye? Hayva’ac hay’. Ya’, haacoc’ay’ nooque la’a. ¡Lheep nac haacoc! lhaa ptomhac Zaqueo sepayvesa.
haaheey interjección. ¡Haaheey, eleclacmooc yavhan apyengmenec! Sej angcooc vesey’. Haaheeyyy, acyampa’vooc co’o. Acmaases atnaham’ quenyemay’ac. ¡Haaheeyyy, nengco’o laaye! Eequey saat etyamoc peyaam’, paej manta engangca’aoc. Haaheey, ¡co la atnehec ayepcanmohoc talhnaam’!
Haalay apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Haalay actomha lhama apcaoclha’ enlhet nanoo’ payhoo lengco pangco’. Apnam’ quelhvooc lengco as Haalay. Apvaaneeycamlha cnaat Lengco-Paasyam’ as Haalay.
Haalhama-Teves apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Haalhama-Teves actomha lhama pcaoclha valay nanoo’. Neelha nha’ atamnec tren as Haalhama-Teves. Haalhama-Teves ayenyem’a lhnec naat teves akhalheem. Yetneec naat fábrica as Haalhama-Teves acnoo nac yaateypeepa’, maaset apyeyva’aoc nahan mooc.
haalhco pronombre interrogativo. ¿cómo?, ¿dónde? Eeca’ ’so nempayvaam nac hay’ „haalhco“ ayenyem’a mooc nekha’ apquelmaycam’ acnoo nac coo nepeyaam’, nengco’ eeca’ „coho“ nahan „lha’a“. ¿Haalhco cnaat lha’ acpayheemoo apcaoclha haacoc Caymaap-Va’atsam’? ¿Haalhco alhte cvaam’ quilo yaateypeepa pac lheep?
haamec adjectivo. petiso. nengellhengaanemseeycaoc: haamec; aphaamec; al-haamec’a Yetneec maata’a nengvetay’ vaetque haamec, noolheng aphaamec, semheng haamec. Semheng haamec altomha alya’vateem ayaaya’aoc nahan actengaoc. Haamec eyla semheng nac lha.
haamelh a’soc acvesey’ (quel.). choza. aclha’maclha’: haamelh’a/quel-haamelh’a Haamelh acvesey’ pesquesca molaaney’ mocmaycam’ yamta’ ayetcooc nahan paapeyo neeten yo’yaam’ elhnam’ enlhet cooneng pesquesca ac. Mooc nengeltemeem nempaclhanma paapeyo. Elpaclhenamcohoc naat enlhet nanooc haamelh apangca’aoc naysecasa caaya. Noc, angelaanac quel-haamelh’a engangca’aoc.
haaneng a’soc acvesey’ (quel.). Haaneng acvesey’ anaata aleeyvaam amyep mepque ayelhpa’neeycam’. Sempasmoom yekhe haaneng ayenyem’a avanquec catooc yaateypeepa pascoc. Asquepmeec cayeena’vomoc neeten yaamet, maalha alaatengmaammalhca ngcatnehec calpa’yo’. Angna’aymacoc eeca yahapo’, yaavey-am’aoc nahan mooc anaata.
haapa a’soc acvesey’ (quel.). aclha’maclha’: hapaec As nempayvaam „haapa“ actomha acvaanyam’ nempayvaam. Mongenatsehec angvetac haapa nalhma’, eeca’ ’so ctomha mocvatnamaclha quentem’. Alvetamquec alhta hapaec nalhma’.
haape’enga’tec adjectivo. llorón. nengellhengaanemseeycaoc: haapa’tec; haapepa’tec; haape’enga’tec Haapepa’tec seca’a nac lha. Mooc nengeltemeem pelhcaec eveenec. Eveenec maata’a seca’a, taan calhe’ eclheena haapepa’tec. Acvet’aac lhaac seca’ ayetcoc haapa’tec. Apneec nahan lhama enlhet apvesey’ Haapepa’te’-Pvaanyam’. Nooc nahan quelvaana’a, yetneec nahan acvesey’ Haapa’tec.
haapen’ a’soc acvesey’ (quel.). 1 • Haapen’ actomha yaamet ayemha nalhma’ yo’yaam’ antepsec taalha. Engvanquec ansavham’ actong actomha angquennaavo’ nahan angquelvaan. Nataamen alhaaye’ angelectelhec saat yeplom pa’at aanec yo’yaam’ catyapoc taalha.
2 • Mooc yaamet acvesey’ yamhaapen’. Eeca’ as yaamet nac hay’ yo’yaam’ angelaanac taava lhangcoc nahan alhpehec alhangcoc ayenyem’a yamhaapen’ actomha alpeyvomoo actengaoc.
haapenenye’ a’soc acvesey’ (quel.). Haapenenye’ actomha lhama manten ayemha amyep nahan nalhma’. Sas camom’ quelvaana’a catay’ ayetca as haapenenye’ yo’yaam’ cooteeclhac ayetca. Mooc quelvana’a maata’ avanquec camqueesec haapenenye’ ayengcahay’ ca’a yo’yaam’ cayecpelquehec mooc. Mongenatsehec angvetac haapenenye’ acpayhengvayaam’ neeten maalha acpacanma nahan acmopoy’.
haapo’ a’soc acvesey’ (quel.). Haapo’ actomha lhama anaata acmopoy’. Queleeyveec haapo’ yengmen nahan amyep. Actom eeca’ actomha ascoc nahan pecman. Engquelya’asquec maata’a haapo’ aleeyvomaclha vaetque yo’yaam’ catengyamcoc pecman angca’aoc. Nataamen angquelyangcaac maata’ acpa’aoc vaetque. Cacsehec camoopam’ haapo’ acpoc vaetque, maalha anamteeycam’.
haapong a’soc acvesey’ (quen.). aclha’maclha’: haapong’a Haapong actomha apcaoclha nalhma’ maalhec aplhangcoc. Haapong aptomha apleclama yelpa’ apyephesca’aecta neeten lhoop’actec ayenyem’a aplhangcoc apquelaaney’. Yetneec nahan apactooc haapong maalha apaclheneeycaoc. Capatyepho eeca’ aplhangcoc naysecsa acmaamay’ apquellantepa nlhoho’ ayenyem’a ’alhvooc cooneng. Apna’aymacoc as haapong eeca’ alvesey’ yeeta’ nahan malhtentep. Engvanquec ne’ elhta antengyac acmaamay’, nataamen antecpongvomoc haapong, angaavoho eeca hengellaplhong apyapmooc naysecsa nengelteclhaycaoc apactooc. Haapong aptomha nhan acma yaasec apac acnoo nac yelpa pac nahan lhoop’actec apac. Eeca’ ’so ctomha yaasec apac enlhet nanoo’.
haapong-’pascoc a’soc acvesey’ (quel.). Haapong-’pascoc acvesey’ nemesma-lyelhvaascaoc. Yetneec a’net acteemaclha haapong-’pascoc, acyevey’ nahan atquetsec, eeca nooc mooc alyelhvaascaoc. Caasoo ngcalhohoc hay’ yamac’aypacyooc, paej eeque paana’teem ac hentaclhec as haapong-’pascoc, nooya’ac mooc lhaac. Nemesma lhamoo eeca’ altomha naasevhen, pelhtetma-plhaapen nahan nemesma-cpaasyam’.
Haapong-Pelhnaanec apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Haapong-Pelhnaanec actomha lhama pcaoclha taap Quelmaalhtengyava’. Enlhet apcaoclha nanoo’. Quelnanteyapmeec naat enlhet as apcaoclha’, nataamen quelhvoo nac hay’ apquelcaycaoc lengco as amyep Haapong-Pelhnaanec.
haatcoc’ay’ a’soc acvesey’ (quel.). huérfana. Haatcoc’ay’ nengeltemeem quelvaana’ yetcoc acyeeyheeycam’ nahan quelvaana’ acvaanyam’. Nooc mooc Cam’aatcoc. Queelhyacmec haatcoc’ay’, catnohoc maata’a ngcalheenalhca’.
haave’ partícula negativa. 1 • no es. Haave nengco’o sevhen, enlhet nengco’o. ¿Haave nlho lhca maestra alhnangcoc alhta? ¿Haave nlho paana’tee-ngquen’ acteyaasaamca’a nac a? – Haave lhnec lhaac. Haave lhcaac secleeta hac lha, meec lhaa cya’mongsaclho mooc. Haave c’o ssayquenta lha, taata lhcaac. Haave c’o ssayquenta lha, eeca’ a, mooc nac a. Paa nooque la lhong lheep. – Paej, haave c’o, haavoc ne’ elhte eeca’. ¿Lheep lho laapes pac lha? – Haave c’o, taata halhca la’a. Haave nooque la Teela alaaney’ yaama’yen’ nac hay’, angquen’ nooque la’a. Haave seclhaanma ahangcooc co’o hay’, Juan eeca’. Haave nooque la acyelhvaseem elhnamoc aplheena alhta lhquep, acyaatectama nooque la’a. Haave eyla cmaases angcooc yengmen nac hay’.
2 • Haave seltamhoo aplheena lhcac. Haave secya’sa Savaaya-Amyep, Soomcom’-Yelpa c’o acya’sac. Haave seclheena mevataec Jesus, eeca’ evatac saat. Quelentee nooque la mooyamta’ ayetcooc secleeta pac. – Haave’ alenta, quelta’hee’ ’sa.
haavoc a’soc acvesey’ (quen.). hermano mayor. Haavoc engac nengeltemeem taate engac apquetca apteeyam’ apmamye’ nahan acnoo nac engyaalho’ ayetca apteeyam’ apmamye’. Mooc nengeltemeem engyepma’. Saat ay’acsec haavoc tengma pac. ¿Apnee nlho lhquep apepma’? – Eehe, apneec lhaac congne’ haavoc. Apneec sectemeem haavoc Lhaapangcalvoc nahan Peesempo’o.
halan yaamnempayvaam-aatcoc. nengellhengaanemseeycaoc: halan; hapquelan Halan nengeltemeem yo’yaam’ anlheenec acmaases nahan nengyespongcama. Sej halannn, lhaa ntamhac seema’ aclheena akhanma aapetec. ¿Sas lho’ apquelan’o polyeera hac? – Sas halannn, lhaa ptomhac apcaatengmaavoo ataava’. ¿Taej lho’ apquelaaney’ tata’ alhangcoc nac lha? – Taej hapquelannn. Tac eyla acyelhna soolyaatectama pac. – Tac hapquelannn. Nenga’tooc hay’ sopcanyaye.
halep interjección. ¡tomá! Halep actomha angcoc angcooc nengmeescama engmooc lhama ’soc. Mooc nengeltemeem ema nahan cama. Acmeec lhaac aapetec, nataan secmesa etaava’: „¡Halep, cahan quelhvoo’!“ Eyanhaam’ lhaac soolyaatectama eyaalheng’, taan sectomha secmesa: „¡Halep!“ Angmelasqueec nentom meeme, nataamen actomha semquesa: „!Halep, pocoo pac!“
halep adverbio. hacia aquí. Queltamhooc elhec Juan, ela’lhengammoho halep. Ca’a nengyenamcoc nengco’o, etnengvataamoho halep, cat apquenmomca’aclha’. Lhaa pmeyacmoc popyet halep, emocta’. Elhengma halep, hengelpaasem’ seclho’. Toc angcooc nengelmeyaaseeclho neeten taava’pac ac yaamelquet.
halh adjectivo-ngyaalheng’. 1 • oscuro, sucio. Sapon’aac alhta acnem’, nataamen actamha halh alhma’. ¡Esavham’ poco! – Halh eeque lhma’, paej oota’voo’. Halh naate ntamha lhma’ nengelta’haclho nentengyeeycaoc vaalha’ay’. Halh lhaa lhma congne nempayvaam-lhangcoc, tes cvesey’ caaleyvascama.
2 • Halh yephopay’, paac halhca la ngcamaamaa’. Mooc nengeltemeem quelpaysacmooc yephopay’. Halh yekhe vayca, taalha mpaysemquescamac
3 • Eeven, halh apyempehec, eya’paas yengmen. Halh mokham manta, emoopeclhac saate eeca secyemyeesaclhoo.
halhca’ nempayvaam-aatcoc. 1 • parece. Halhca’ actomha nempayvaam nengmaycam’ nengaatengmaycam’, eeca’ maalha mongya’ascaoc acnoo nac: ¿Paa nlho lhquep lha lhong Lhaapangcalvoc? – Halhca’. ¿Co saat lha’ acvaam’ elhnehe’? – Talhnaam’ halhca saat. ¿Va’actaa nlho seema’? – Halhca’, va’actaa lhca la’a.
2 • ¿Lha’ apya’sa pyaap? – Lhaapangcalvoc halhca la pya’sac. ¿So’ alhtee lha’ apsaclho enlhet que? – Yaama’yen’ pac halhca la’a. Apqueltemnasque helhca la alhta apyaap, ho’sa’ apva’actamo. ¿Lha’ saat cayeplavehec tracta ye? – Co’o halhca saat la’a. ¿Co lhcaac lha’ apequena pocoo pac? – Halhca la lhcaac aha, congne’. Quelpa’mehetsacpoo lhca la alyamhapma ngyapmaec, ho’sa’ paa ngcalanalhcac caaya alyamhapma. ¿So lhcaac lha’ alengca lhpongha ye? – Halhca la seta lhcac. Nooc mooc seta halhca lhcaac la’a.
halhteype-yaamet a’soc acvesey’ (quel.). Halhteype-yaamet actomha yaamet moyanquescama molaaney’ menme’, tahan nahan pelhpaa’alh.
ham’ partícula negativa. Ham’ elhnanacmoc seta’, yephopay’ neeten cvesey’, lhaa ntamhac amya’a nengel-halhna vata’. Ham’ elavcooc calyeeta, lhaa ntamhac meeme apcaapsesamca’a taata naysecsa aptom calyeeta apnec. Ham’ cataclhac nemesma Eugenio, lhaa ntamhac amya’a aplheenacpo neptaan enlhet. Ham’ eyethaamcoc alhta’a, vesey’ engyaasa’ aptava quelayque actec.
han’ yaamnempayvaam-aatcoc. 1 • Yekhe hemees lha poco. – ¿Han’ hay’? – Eehe, han’ lha. ¿Lha’a semheng actaclha ye? – Han’ a, semheng na cmopoy’ a. Han’ hay’, vaetca’hac nac hay’ seltamhoo lhcac ameesec lheep. Han’ hay’, enlhet nac hay’ aptomha soycam’-amya’a nepyesecsa toova. ¡Han’ lha, han’ lha! lhaa ctamhac seyasa nseca’a semheng. Altamhooc lhaac ameesec lheep han’ hay’, vaetca’hac nac hay’.
2 • Altamhooc alhecmocsec lheep seyanma han’ hay’, secmaclha nac hay’.
3 • Apva’ac lhaac enlhet, han’ aplheena alhta. Altamhooc allengacsec han’ amya’a lhcaa cta’mela. Nec, paa ngcaya’nec seecoc, han’ acpaasyam’. ¿Lha’ enlhet apvanyam’ apqueltemnamca’a lhcaac que? – Han’ apva’a lhcac que. Acvet’aac lhaac sevhen, han’ a aplheena alhta lhquep a. Etaclheec lhaac semheng, han’ actaclha alhta lhquep lha’ a. Apmatneec nec lhaac sevhen, han’ sengelpayvesa alh nengco’ aamay. Quetsepquec nec lhaac aptooscama vaetque, han’ acmopoy’ na pcaatec a. Catsapohoc semheng ’yetcoc han’ actava nac popyet aphaapetec a. Pelhcaec ne’ elhte ngyetsapoc metecteng apquetcoc, han’ a mongmesa nac maata’ aptom a nahan yengmen. Engvanquec angaatengmohoc maestro, han’ a, sengelmalhnaaclhoo nlhoho’. ¿Alhto’ooc lheep paa lhong? – Han’ a, seclhaatekha’a saat.
4 • Han’ valte lha’e, ¡eyhangvom’! ¿Co lha’ paala lhcac? – Han’ acyetna lha’e. Han’ acyetna vaampa lha, ¡elyaatem’! lhaa ntamhac seyanyalhco. Han’ pa’ apquenec valte a. Han’ co’o selaaney’ tengma nac hay’. Han’ aplhaanma alhta taata hay’. Han’ nengeltamhoo nengco’o angeltemnacsec quellheep hay’. Han’ apvesey’ caaya hay’, lhaa ptomhac enlhet apyespaa. Han’ aaso seyanya lhcaac lheep elmalhnaam’ taata. Lhaa ctomhac secmesa eemooc yenmongaam-actec: „Han’ apqueltamha alhta lhquep hay’“. Han’ amya’a nac hay’ seltamhoo lhcaac aleltemnacsec. Han’ aaso, talhnaam’ nac hay’, altemnam’ saat ayenyem’a San Juan.
5 • Han’ aaso ayenyem’a secva’actamo, aclengay’aac alhta pvesey’ apta’navammaap payhoo escuela.
hanmaclha-taalha a’soc acvesey’ (quel.). Hanmaclha-taalha acvesey’ a’soc moyootma yaatephaymaca’aoc, taan yetneec taava’pac neeten nempacanmaclha vayca nahan acma acpa’anmaclha’ eeten ac.
hanme-naatelh a’soc acvesey’ (quel.). hervidor. Hanme-naatelh moltamhaycaoc lhama pathapayaam’ lhoyquela nhan yaatengvayca. Hanme-naatelh lhaa cmam’ secmeelhensa yengmen. Mooc nengeltemeem meelhenquescama-yengmen. Acmam’ lhaac hanme-naatelh secmeelhensa yengmen yo’yaam’ aya’pacsec.
hang a’soc acvesey’ (quel.). Hang ayemha nalhma’. Hang aahac mocmaycam’ taama molaaney’, mooc angcoo eeca’ quentem’ nahan tamam’a. Sas nahan angelaanac hang aahac acnoo nac aayen’ nahan payheeycam’. Quenmecpeyem taap almaycam’ as hang aahac, selhtee eeca’ enlhet, vaamlha taam’aahac.
hay interjección. Hay, elvangcacmec co’ ’moc aapetec. Hayyy, lhaa ptomhac haavoc. – ¿Lha’a m’aa ye? – Quee, elllvangcacmec co’o apcaneem lhaac taata. Hayyy, akhaalhaalhcooc co’ angvempeclha’. Hay, coh eyla acnem’ nac hay’. Hayyy, asquepme raatyo pac yoonges, caymaalhqueec etvasam’oho’, paac vesey’ co’ atyenec.
hay’ demostrativo. 1 • este, ese, aquí, acá. Yetneec nengmaycam’ as nempayvaam-aatcoc nac hay’ acnoo nac: Acneec co’o hay’ congne Ya’alve-Saanga. ¿Lha’ apquenehec valte? – Epquen’ hay’, neeten meesa. Actenquec lhaac hay’ cooneng nempeena, tooc lha’ apcanaec almac yaateypeepa pac seta’.
2 • Sas nec angenec peheya hay’, pome pelhnamoc. Atengyohoc naat vaalha’ay’ hay’, pelten’ nac abril hay’.
3 • ¿Sas lho c’o amoc hay’, lhoyquela pooc apaava nac a? ¿Paa nlho’ atooc hay’, pan nac hay’? Haave’ elhta seclheena hay’. Lhaa altemnasca’actac hay’, lhaa ptomhac enlhet apta’haavoo. Han’ co’o tengma hac hay’, taan seta’ a pooc. ¡Hemees poco, seepe’! – ¿Lha’ poco ye? han’ hay’? – Caa lha. Han’ pocoo pac lheep hay’, ¡esaclha’!
4 • ¿Paa nlho’ anlhec pesquesca nac hay’? Quey eyla acnem’ nac hay’. Altamhooc lhaac aleltemnacsec quellheep as amya’a nac hay’. Co’o saat naha’ amoc va’alhva teema nac hay’. Acmaasquec lhaac nahan haavoc teema nac sectalhnama hay’.
haymacoc a’soc acvesey’ (quen.). 1 • Cacpelqueclhohoc naat quelvaana’a acnoo nac haymacoc actomha yelpa’ alya’yahayqueclha’ yo’yaam’ calaanac yaatengva’alhva.
2 • Haymacoc nahan nengeltemeem mataymong nekha’ enlhet taalha pac nanoo’. Etecponghoc naat enlhet apvaanyam’ haymacoc apmaycam’ taava’pac acya’vateem, taan catyamoc taalha pac haymacoc payhoo acyetnaclha pa’at aanec, taan camyetec.
haymacoc a’soc acvesey’ (quel.). rótula. Haymacoc engac acvesey’ alhcapoc acya’yeem acyetna nac entapnec a. Catyephoc haymacoc engac acvaapekhalhco nac entapnec a.
hayque’ adverbio. más tarde. Aya’pacsec hayque yengmen, ayhangvomoc saat seclhoo’. Angvahaneclhac hayque’, saat acmasca lhcahayaam’. Atengyac hayque vaalha’ay’, yelpa saat seclhooc alaana’. Saat acyetna stamhaycam’, taan atnaham’ seclhoo’, avatac hayque’.
haoc’ay’ a’soc acvesey’ (quen.). cuñado. Haoc’ay’ nengeltemeem yaaya engac ataava’ nahan engyalheng’ ataava’. Nooc nahan nengeltemeem haoc’ay’ entaava ngyepma’ nahan angyaalheng’. Apneec co’o haoc’ay’. Mooc nengeltemeem yetneec co’ eyepya’ay’.
he’ interjección. 1 • He’, seyootma lhcac laa ye, aclhenganacme’. He’, quelengyahavoo’, pa’lheec pelhmoc alhangcoc.
2 • ¡He’! lhaa ntamhac aclhengaavoo pneenyec acteengva’a peloota apvaahec enlhet. Mooc nengeltemeem ¡heh!
hecma a’soc acvesey’ (quen.). Hecma actomha lhama nengmasqueem ayenyem’a nengeltelhnammalhca nentom pang apyelhna. As nengmasqueem nac hay’ apvesey’ hecma actomha acyepheem atquetsec engyempehec. Engvanque eeca’ angya’temeenec apvahac as hecma, eeca’ cahaney’ eteepeclhac maata’a. Haave nyekhe’ apmopsom as hecma, paej nahan acmasca, hengelya’acsoho eeque lhma’, caymaalhqueec anga’hec. Engvanquec ne’ elhta angmom’ quelasma cpelhmoc nataan nengya’tamanma hecma, nataamen meteepeclhehe’.
hee interjección. Tetaa, hemees saat vaalitas, ¿hee? Mee, sectom, ¿hee? Haavoc, pa’ amom’ seclhooc laapes pac, ¿hee? – Actenquec co’ooo. – Na’sooc, ¿hee? ¿Lhaatekha’aa nlho lhca’, hee? ¿Paa nlho lhque’ elhec, hee? ¿Almaasen lho paa y’acsec, hee? Helmees saat mopses.
heeca’ yaam’atverbio. Vangcapamquec lhaac apta’haeclha seta’, taan aptomha: „Ho, heeque lhaavvv, paac co’ ata’heclha’. Heeque lha, tepquec nem’. Angvaapa’ham’ saat anaclhec yaateypeepa’ yo’yaam’ capoctamo cmaamay’. Heeque lhaavvv, eta’meleclhac saata, lhaa ptomhac quelaphapa apvatnapa eemnec. Ho, heeque lha, acyepcanmeeclhee’. Heeca’ stenacmo saat lha, camasquehec saat acmaamay’.
heena’ a’soc acvesey’ (quel.). 1 • tabaco, cigarrillo. Heena’ actomha lhama yaamet moyanma yo’yaam’ calhec acmamca’a moyaspoom. Paej naat angvetay’ac heena’, nengaspeeycamquec vaamlha yamta’ aava’ acnoo nac vaalha ’va’ nahan nempeena ’va’. Yetneec naat apcanma heena pac seta Monte nalhma’.
2 • Acvetamcooc alhta apquelmongcalhnaamca’ enlhet pooc heena pac, nataamen apyacyeesamco moc lhama. Nataamen apya’anmongquescama pva’lhoc enlhet apyamasma heena pac nahan mooc a’soc. Mongvanquehec ampasmoc engquetquec heena’. Yetneec nahan molaaney’ heena’ acmasom angco’ ayenyem’a Marihuana aava’, taap ayapsomquescama empa’tec angaspoc.
heeva a’soc acvesey’ (quel.). lanza. Heeva actomha nempayvaam acvaanyam’, alhnangcoc eeca’ sovheeva. Ca’hemquec naat enlhet heeva, nataamen acteemoo pvesey’ Heeva’ay’ ayenyem’a quenmecpeyem heeva pac.
heey’ interjección. 1 • sí. Heyhamques saat, ¿hee? – Heey’, quelhvooc saat. Eeven, ya’acmoc engyenamtec soolyaatectama, ¡heey’ etne!
2 • ¡Sas saat aplhengaam! – Heey’. Antahanyac enlhet aamay, taan antemhec: „Acya’mongquec co’o“. Taan hengaatengmaam’ engmooc: „Heey’“.
3 • Heey’, ata’heclhac saat, talhnacme’.
heeyamac a’soc acvesey’ (quel.). Heeyamac actomha maalha manten, eeca’ actomha alvena’teem alhquepcoc. Yetneec acyelhna as heeyamac, ayemhaclha eeca nalhma’ nahan acyetnamaclha yengmen. Mooc angcoo eeca yangvocma’ nahan mooc manten.
heh interjección. Nempayvaam „heh“ actamha angcoc aclhengaamoo engneenyec, acnoo nac: ¡Heh! lhaa ntamhac aclhengaavoo pneenyec enlhet actecpaalhco pcapoc.
helep preposición. 1 • delante de. ¿Ta’se nlho’ ametmoc maalhec helep nac ya’a-lhangcoc a? Maamec’aac nec lhaac helep Lhaapangcalvoc, paej nec lhaac cavocmoc ma’a taap. Actahanya’vooc lhaac apepma’ Savaaya-Amyep helep. Pa’lhengva’actaac lhaac secleeta amnec ahac Veejay helep. ¿Paa nlho’ apquenec aacco cooneng acyetnamaclha’? – Haave’, epquen’ helep.
2 • Caytec nec lhaac saat alyamhapma helep lamengco-cyevey’.
3 • Tosyento mil saat lha’a secleeta hac alhnangcoc, helep lha’a nhan.
Hemmaaset apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Lhama apcaoclha’ enlhet acvesey’ Hemmaaset payhoo acteyapmaclha-cnem’. Eeca’ as nempayvaam ayenyem’a ta’heem maaset, ca nlhoyquela halheem maaset.
hepqueto’ a’soc acvesey’ (quen.). Hepqueto’ actomha lhama yaamet ayemha nalhma’. Engvanquec ne’ elhta angelvetec taalha hepqueto’ apva’, nataamen angya’yaaseclhac taahap apac. Hepqueto taahap apac actomha acpaasyam’, eeca’ actomha yaasec. Enlhet nanooc naat yaasec apac as hepqueto taahap apac.
ho interjección. Ho actomha angcoc aya’heeycam’o engva’lhoc acnoo nac: Hovvv, lheep nac, lhaa ptomhac sepayvesa enlhet coo Na’teema-Amyep. Ho, heeque lhav, paa ngcamaamaa’. Ho, quelva’ac mayca’a lhnec lhaac. Hovvv, nengco’o laaye, nengelmetquec mokham.
hocteem conjunción. 1 • porque. Acva’actaac lhaac hocteem aclengay’aac secvesey’ seyanyommalhca’. Mooc nengeltemeem ayenyem’a aclengay’ac secvesey’. Avaanaa lhcaa ptamhac yoonges nac lha apquenyahasquescama secleeta hocteem apyaap nec lhaac apyenyavaasac naalhet aamay. As nempayvaam nac hay’ „hocteem“ ayenyem’a mooc nekha’ apquelpayvaam acnoo nac coo Maclhavay. Nengco’ eeca nempayvaam ayenyem’a.
2 • Hocteem camamaa’, co’o lhcaa ctecpaac haapong. Hocteem capa’lhec meemong-anye pelhmoc alhangcoc, teyacmec lhaac. Paej lhaac angcooc catyacmoc, capa’lhehec nahan. Hocteem alhta moy’acsehec tengma pac haavoc, acleng’aac aplhengama.
ho’sa’a conjunción. 1 • así que. Paej lhaac tengma lmaasen, ho’sa’ sva’actamo quelhvoo’. Paej lhaac catlhavamcoc actoycaoc tata’ ayetcooc. Ho’sa’ alpa’ayvomca’a. Pelhcae ya lhmoc caya’yenec nempeena lhcahayaam’ acyevey’. Ho’sa’ acya’yena nempeena alhta secyeptehetquescama. Nathaavooc ne’ elhta secpayvaam eemooc, ho’sa’ seyetnakhay’a quelhvoo’. Paa ya lhmo ngcamamaa’, ho’sa’ actomha coh angco’. Atse ye lhmo pqueltemnaycam’ seta’, ho’sa’ allectengmomca’ acnamca’a nac a. Lhengamque ya lhmoc haoc’ay’, ho’sa’ mev’actaamoo. Lhengque eyla Juan, ho’ mev’a. Lhoc’aac lha’ soolya’yem seta’, ho’ apatmoo. Pa’alhcaatooc lhaa nseca’a caaleyvascama meemong-anye’ ac, ho’sa’ movatneessa.
2 • Aclavsam’ lhaac seca’a: „Eeven, nenga’too ptavaasac vaalitas taalha, ey’assec saat nahan“. Nataamen sectomha: „Ho’sa’a“, apya’assa vaalitas taalha.
hoo’ interjección. As nempayvaam nac hay’ „hoo’“ maalha nengnayvoom acnoo nac nataan nengyemnemseeycam’ engmooc, eeca’ acvayveeyquenta maata’a nengelyaataycam’ acnoo nac: Seta’, hemees saat soolya’yem pac. Hoo’. ¿Lha’ acva’a m’aa ye? Hoo’. Sepee’, que elyoho ’ha. Hoo’.
hooc yaam’atverbio. igual que, como. Henga’ancohoc lengco nac lha. Hooc alhta Juan apca’anca. Mooc nengeltemeem tamha’ alhta Juan apca’anca. Paej nooque la ngcata’meloo’ angenec peheya nepyesecsa pehen. Ho’ ’lhta seta’, paej alhta acyelhna peheya pac. Paej ne’ elhte ngcata’melooc mongelyepsaatoo amamye’ examen. Hooc ne’ elhta Juan, paej ne’ elhte yephongvocmoc. Pelhcaec ne’ elhte ngyectong metecteng nengahayacmoo aptom. Ho’ ’sa a Cesar metecteng ’pac. Sas ne’ elhta nentooscama metecteng. Hooc a haavoc, sas metecteng ’pac. Lhacnem’ eya’pasamcoc yengmen. Ya’acmoc engyenamtec silya, etyamoc lheep lha’, ho’ ’sa lhcac eeven. Cahaney’ ne’ elhta sas angmopacsec mataymong aanec lhoop’acte cyelhvaseem, ho’ ’sa a, Ayval tengma pac.
hooma a’soc acvesey’ (quel.). martillo. Hooma yo’yaam’ antecpong laava. Paej cayetnac acvesey’ angcooc hooma, vaamlha’ ayenyem’a lengco payvaam. Taap maata’a nengmaycam’ hooma nengelaaney’ tengma, nentahaneem nahan mooc a’soc. Yetneec nahan hooma pa cyevey’ apquellaaney’o caalo ayenyem’a taava’paoc apqueltecpaycaoc. As nempayvaam „hooma“ eeca’ ayenyem’a lengco payvaam.
hoova demostrativo. 1 • este, ese, aquí, acá. ¿Pesquesca nlho ngnac a? – Nooclha pesquesca hoova. Paa nooque la alhec elhapcooc hoova, ta’se eeca’. Paej lhaac co’ ’mac pa’at-actec. – Yetnee eeque la hoova. Ca’ acteyaasaamca’a seecoc lhaac a. – Nooclhe la acyetna hoova.
2 • ¡Hemees yecvoom-nentom! – ¿Que ya hoova, acyevey’ nac hay’? ¿Co la amhehec ma’a? nooc pooc sas. Ya’, pa’ ’moc hoova. ¿Lha’ acya’sa angquen’ hoova, seca’a nac hay’?
3 • Quelyangcalheem lhaac poco nac lha. – ¿Que ya poco nac hoova? lhoyquela pooc? Catlaycaoc la mepque payca’aoc seca’a nac hoova.
hooye demostrativo. 1 • este, ese, aquí, acá. ¿Lha’ apquenehec vayca? – Epquen’ hooye, naysecsa. ¿Lha’a c’o alhehe’? – Elha hooye.
2 • ¿Lha’ acvesey’ hooye? – Aa ye, alnelhtayquenta lhcac sescaascama. ¿Lha’ actooscama hooye, tata’ angna’laava nac hay’? – Co’o nac que. Acmasom lhaac secleeta hac. – Sas nac hooye, engyenaat. ¿Lha’ amam’ehec alaaneclhac secleeta hac que? – Hooye, alyaave nac hay’.
3 • ¿Soc lha’ acsayquenta’ soolyaatectama nac hooye?