N - n
na’ yaam’atverbio. 1 • y porqué. Enelhtaaclheec lhaac haavoc selmalhnaamca’a. – Na’ apquelmalhnaamca’a nac. ¿Savhaalhquee nlho’ aato’ alyamhapma? – Savhaalhcoo’, na’ mev’a nac quelhvoo’. Masquee eyla aymes ca’a. – Masqueec que, na’ meyhangva’actamo nac quelhvoo’, cat secveenaamca’a. Queyyy saat, paej nengco’ alhpongha. – Na’ meyentelhvocmo na’ alhta. Quelteepahancasquec lhaac emancoc teyaype’oc nac hay’. – Na’ apquelteeteeclho nac lhaac, so nyekhe seltemnasa alhta. Na’ aplhaanma nac nahan apmoctay’o penec. Tamha’ acyepetcay’o pvesey’ Mocta’ampenec.
2 • Apoctamoc saat almaasen, talhnacmec vesey’. – Na’ eequela’ metnaha nac secleeta. Acvet’aac lhaac aapetec cayemna’teem. – Na’ eequela’ mema nac. Nooc mooc quela’ mema nac.
na’a interjección. Na’a actomha angcoc nempayvaam nengvangquepseeycaoc nengetama nlho mooc. ¿Lha’ apsavhaamca’a ye? – Acsavhaam’, na’aaa, laapes ahac lhaac. Acvet’aac alh, na’aaammm, vaetque. Na’aaammm, ¿so lhcac la almalhnaam’ehec que? Yaaa’, nooque la raatyo pac, ¿sas lhoo kham?
naa yaamnempayvaam-aatcoc. no. Naa y’aas na’sa aamay-neeten, quellavquec nec lhaac valay. Mooc nengeltemeem ya’acmoc ey’aas aamay-neeten. Naa menyelh na’sa samanya, paana’teem nec lhaa ptamhac lengco, engyetsapoc etooc. Naa ngcalav na’se ngcamyetec polyeera ac. Naa ngcalmalhnaam’ na’sa seema peheya’ ac. Naa tne ’sa pmopvaan amya’a, evata saat na’soo’. Naa helya’as na’sa lhma’, pac co’ atyenec. Noo tecpong na’see kham ta’va hac, engyentacsec. ¡Noo tvaas na’sa yengmen ahac! Eeca’ ’so ctomha nengmaycam’ nenglavseeycam’ engmooc.
naac’a yaam’atverbio. qué bien, qué suerte. Naac’a ashalhnoo pqueltemnaycam’, lhaa ptomhac apta’haavoo enlhet. Naac’a asyepcanacmo, motaaveclhehec saat tengma hac. Naac’a acnaclho soolya’yema hac, aapetec saat amoc. Naac’a apva’actamo taata, saat hepasmoc lha. Mooc nengeltemeem teme’ epva’actamo. Hayyy, yamac’aac aava seyanma soolyaatectama. Ya’, naac’a paa ngcamamaa’, cata’meleclhac saat aava’.
naac’a pronombre interrogativo. 1 • ¿porqué? As nempayvaam nac hay’ actomha nengmaycam’ vaamlha yo’yaam’ angelmalhnaam’ acnoo nac: ¿Naac’a lha’a mengyempaclho nac escuela pac? ¿Naac’a lha’a nhan aplhengama nac maata’a? – Paej co’o peheya hac que. ¿Naac’a lha’a nhan aletsepma nac seyanma, hee? – Paej halhca la lhquep eyasseeycamcoc. Quenteec lhaac secleeta hac. – ¿Naac’a lha’a nhan? – Paej co’o lha’ ay’aasaamcoc. Casss co’ eemec. – ¿Naac’a lha’a nhan? Seclhengaam nec lhaac. – ¿Naac’a lha’a nhan? Yemseec lhaac aamec seecoc. „¿Naac’a lha’a nhan?“, ta’ aptomha haavoc apmeyava. Almalhnaam’ lhaac eeven apvena: „¿Naac’a lha’a nhan?“ ¡Eeven, etengya pelhmoc! – ¿Naac’a lha’a nhan? Melvehec nec mayca’a lhne’ elhta. – ¿Naac’a laalha’a nhan?
2 • ¿Naac’a lha’a nhan lheep apophehec? paysacmoo’. – Quee, hooma lhcaa ctecpaavoo’. Mooc nengeltemeem ¿Lha’ actamha apophehec que? ¿Naac’a nhan la lhquep? patmoo nac, lhaa ntamhac quel’apa secyeeca’ aamay secpataamoo vaetque tapnaoc.
Naalhpaateng apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Naalhpaateng actomha lhama pcaoclha’ enlhet nanoo’ mepquelha lengco. Quelhvoo eeca’ apnam’ lengco. Helep Paeclha’pe eeque mpayhooc as Naalhpaateng.
naalhpop adverbio. a pié. aclha’maclha’: naalhpa’aoc Quetlhengquec lhaac naalhpa’aoc aptengyeeycaoc vaalha’ay’. Naalhpop saat angelya’acsec aamay-neeten yo’yaam’ angelaylhec naasa. Apquempaclheec lhaac naalhpop taata, yangcalhquec vesey’ secleeta pac.
naalhpop a’soc acvesey’ (quel.). 1 • suelo. Naalhpop acvesey’ aaso nengeleeyvomaclha lhalhma’angco’. Yetneec a’net nengaoclha’ aclheena Tyos apayvaam. Lhama naalhpop, mooc nengaoclha eeca neeten. Lha’mooc a’soc nengelaaney’ as naalhpop, camascoc saate eeca nengetsapa. `
2 • Angneec meeme naalhpop actahanma popyet apyempehec. Aptahanquec taata lhoop’actec naalhpop. Epquen’ naalhpop vaampa. ¡Naalhpop saat angnam’!
naalhpoo’ adverbio. 1 • bajo. aclha’maclha’: naalhpa’voo’ Naalhpoo eyla nengmaclha secleeta pac lheep. Naalhpoo eyla acyelhna soolyaatectama, nengelyepvaateeycam’ angnaclhec. Naalhpa’vooc lhaac acyelhna antaava nalhma’, pelhcaec anlha’macsec noo nac a. Naalhpoo eyla yetnamaclha-neeten ’pac. Paej cata’melooc antemhec naalhpooc tengma engac, coh acvesey’ catnehe cmaahat. Naalhpooc lhaa ngmeyacmoc meyooyam’-neeten. Ya’acmoc etlhenec naalhpooc vayca, etlhen’ eeque netnoo’, ca’aynec semheng. Naalhpoo eyla ngquelyenmacmoc angyapmooc acmaamec’a lhcac, ho’sa’ acteyacmo quelhvoo’. Alllnaapooc lhaac vaalha’ay’, naalhpa’vooc vesey’ apquelyangcac. Nooya’ac netnoo’, ¡mongggyootoec yelpa’! ¿Paa nlho’ atlhenec naalhpooc yaama’yen’, naalhpoo nac a? Apnaclheec lhaac seta teves vaamlha’ acyelhnama naalhpa’voo’.
2 • Actamham’ooc lhaac naalhpoo’ secya’acmoo vaalha’ay’.
naamoc a’soc acvesey’ (quen.). 1 • Naamoc apquemha nalhma’ actomha acyevey’ apvocmo’ nahan acma apma’aoc alvena’teem alyevey’. Angvetohoc naamoc apyelhna acmoc, makhay’ calya’acsec campamcoc. Naamoc apelhnamoc altomha yaam alyaatectama. Naamoc mocmetaam apva’lhoc eeca’ actomha yo’yaam’ elhatmoc aptom enlhet nanoo’. Mongvanquehe eeca’ angmom’ apyesecsec as naamoc ayenyem’a acmomhaape angco’. Engvanque eeca’ angelaanac meyooyam’-neeten nengaecmascama as naamoc apyesecsec. Yetneec acteemaclha nenlhaanma apvesey’ naamoc, nooc mooc anaamoc.
2 • Yaatenaamoc aptomha lhama yaamet moyanma payhoo tengma apquenyem’a eeque mooc nekha’. Apelhnamoc eeca’ actomha alyaatectamoo nahan alyelhvaseem. ¡Sas angcooc angelaanohoc apelhnamoc! As yaatenaamoc nac hay’ paej cayetnac apma’aoc, vaamlha’ aya’alhnay’ apyempehec. Naamoc apangcoo eeca’ lha’mooc apma’aoc.
naamosay a’soc acvesey’ (quel.). pendiente. Naamosay ayenyem’a valay nengelya’mongaam apayvaam. Enlhet apayvaam eeca’ latquescama-enghayca’aoc. Taap congnooc enlhet apquelmaycam’ ayenyem’a nanoo’ nengelcamneeheey’.
naane’ interjección. ¡no lo hagas! Naane’ actomha nengmaycam’ nenglavseeycam’ seca’a acnoo nac: ¡Naane’, tavasquec elhnamoc! ¡Naane’, ya’acmoc elavsec ta’va’, etnesse plom! ¡Naane’, eeven, ya’acmo lvoc! Paej engya’anqueemac pooc sapop. ¡Naane’, tavasque’, sas eeque tne pnayvoom!
naapnaclhama a’soc acvesey’ (quel.). resfrío. Naapnaclhama actomha lhama nengmasqueem acyeplom alsepcanma engvaahe’oc, alyensapaycam’ engyespoc nahan nengapnaclheeycam’. Naapnaclhama eya’hassac peyaam’. Paej cata’melooc angyenec ca’a naapnaclhama ’to’, pelhcaec angeheclhohoc engmooc.
naasevhen a’soc acvesey’ (quel.). Naasevhen actomha nemesma maalha engmooc, cahaney’ eeca’ angaa’. Paej yekhe ngcayetnac paana’teem ac senga’heem. Yetneec acteemaclha’ actaalhamaavo yaam akhaana’teem as naasevhen. Mooc angcoo eeca’ mepque paana’teem ac haapong-’pascoc, pelhtetma-plhaapen nahan actam-ascoc.
naat nempayvaam-aatcoc. 1 • antes. Nempayvaam-aatcoc „naat“ actomha nengmaycam’ angcoc nentaan. Nentengyamquec naat quelasma payhoo va’atsam’, mooc anyo cnaat. Paej naat elhnay’ac Juan Ya’alve-Saanga nengelaaney’a yaamelquet. Acvetay’aac nanooc naat ayaoclha meeme payhooc ma’a nalhma’. Nentengyeeycamquec naat maata’a menlhay payhoo pangcalhva. Quescamooc naat angva’hec meyva, paej naate eeque ngcanmongaamac yenmongaam secsoycam’. Paej naate c’o alyeploomac enlhet apquelya’ascama nepeyaam’. Angvaavohoc naat maata’a maaleng, quelhvoo eeca’, yetneec yelpa hac yo’yaam’ amocta’. Paej naat seclhooc elvetay’ac letra pac enlhet nanoo’, quelhvoo eeca’, yetnee’, ayenyem’a escuela. Paej co’ atnahaycam’ anyo cnaat, ho’sa’a ngcamapco secleeta hac. Acmaases naat apqueltemnaycam’ apyaata cnaat Juan. ¿Lha’ acya’ascama aptooscama cnaat acma vaahec? Pelten’ enero cnaat ayeenooc sectamhaycam’ anyo alhta.
2 • Nanooc nec naat paej apaava pangca’aoc enlhet, quelhvoo eeca’, yetnee’. Paej nec naat seclhooc lengco as nengaoclha’, quelhvoo eeca’ aplha’moo’.
naata’loo’ preposición. en medio de. nengellhengaanemseeycaoc: naata’lo’; nepta’lo’ Yetneec yaamelquet naata’looc amyep. Mooc nengeltemeem naysecsooc amyep. Eyemyekha samanya nepta’lo’. Mooc nengeltemeem neplhet. Paej cata’melooc ampeyvohoc naata’looc aamay-acpaasyam’, vaamlha nekhav’aec yo’yaam’ mongelyengalhquehe’. Acya’temenquec lhaac nepta’looc apaava. Amamye lamengco-cyevey’ capeyvohoc maata’ aclhengaam acnem’ naata’looc nengnaycamca’aclha’. Peya’ apva’lhoc eeca ngcamyeclhac payhoo nelhqueyha. Naata’looc naat seclhooc aamay Soomcom’-Yelpa’, quelhvoo eeca’ alta’haycaoc aamay. Yetneec lhama nempayvaam-lhangcoc nepta’looc enlhet.
naate-cpaasyam’ a’soc acvesey’ (quel.). Naate-cpaasyam’ acvesey’ angcooc anaata acpaasyam’ aleeyva amyep. Callacsehec callaanac yaampa’at as anaate-cpaasyam’.
naatelh adverbio. en el fuego. Naatelh nengeltemeem ayenyem’a molvatnama alhpongha aatelh ac. Nempacanmeec naatelh angelquenec seppoyoompac. Mooc nengeltemeem nempacanmeec naysecsa aatelh. Acpequenquec naatelh peheya selcanma. Yetnacmec lhaac naatelh metecteng, paej lhaa ngcapvaanac apquenyaha.
naatengma a’soc acvesey’ (quen.). aldea, ciudad. aclha’maclha’: naatengma’a Naatengma apvesey’ acnoo nac Savaaya-Amyep, Lhaapangcalvoc nahan Naoc-Amyep. Eeca’ ’so actomha nenlhaanma aplha’maclha tengma naatengma. Nec naat apquelenyemay’ac enlhet naatengma’a apquelvay’a mesyon. Mooc nengeltemeem lhalhmalaalh.
naatengva’ a’soc acvesey’ (quel.). Naatengva’ nengyemseem aatong. Engvanquec maata’ antemhec quelhvooc paana’teem naatengva nengyemseem yo’yaam’ catalhnengvehec mooc nengmasqueem.
naateplhempen’ a’soc acvesey’ (quel.). abanico. Naateplhempen’ actomha yo’yaam’ angmakhec taalha nahan angmakhalhca’. Mooc nengeltemeem eeca’ lhempen’ nahan nengmakhemmalhca’. As nempayvaam naateplhempen’ ayenyem’a anaata lhempenec.
naatekhet a’soc acvesey’ (quel.). 1 • picante. Naatekhet acvesey’ manten acma acyelhna acmasca yo’yaam’ angengcahac aapetec nahan mooc nentom. Yetneec a’net alteemaclha naatekhet. Naatekhet angco’ ayemha nalhma’ actomha atqueetsec acyelhna, yamnaatekhet eeca’ actomha moyanma actec alvena’teem acyelhna, eeca nooc mooc acmasca.
2 • Yamnaatekhet nahan apqueltemeem enlhet actomha alyevey’ angcooc acyelhna, selhtee eeque cas.
3 • Pelhcaec etepsec naatekhet apac enlhet nac a. Mooc nengeltemeem pelhcaec elvoc.
na’atque’ numeral. tres. nengellhengaanemseeycaoc: angna’atque’; apna’atque’; engna’atque’ Yetneec maata’a nengelyepseteem a’soc, taan angeenohoc lhama, a’net, na’atque’. Yetneec co’o na’atque’ avhooc mangco. ¿Quetsaclhee nlho lhquep na’atque samanya lhnec lhaac? Pelhca’ acsavhaalhco na’atque lhcaa lhanaoc ca’a. Almeec lhaa pna’atque pan, angelyepcanmohoc saat. Acpatmaoclheec lhaac na’atque volsa quelayque actec. Na’atque c’o ngquelaymaalhcac eema’aoc, taan casavhalhca’. Na’atque pangcooc lhaa clhaangva’actaac vaalha’ay’. ¿Lha’ apva’ apquelnapa vaalha’ay’? – Na’atque lhcaac. Ca’neeclhooc lhaac apquelpa’mehetsacpo pna’atque’ enlhet. Engna’atque’ engangcooc lhaac nengelvaclhac nempayvaam-lhangcoc. Engna’atque saat antengyamcoc vaalha’ay’. Quetlhengquec lhaa pna’atque seta’. ¿Na’atque nlho lhquep lenteeno pac? Co’o saat lhama. Na’atque lhcaa ngvocmoc secya’anma alhta’a lhcac. Na’atque lhcac secta’heemoo yaamelquet secyahangveyaam’. Na’atque pteymaeclhoo peyaam’ anyo nac hay’. Na’atque paa ngcatnehec secya’ascama paana’teem-lhangcoc.
naatyen’ adverbio. Naatyen’ eyla lhque’ entamhac, ho’sa’ apequena makhay’ meelhenquescama-yengmen taalha. Anlhenganmohoc angeltemnam’ naatyen’. Naatyen’ ne’ elhta apyesvoomac enlhet apcaanama alhta’a, quetsay’aa eeque nhan. Naatyen’ ne’ elhta aplhengquescamac tracta Juan, taan apta’hescama apquelcakhaam. Nengya’anma nengmasqueem hentemessohoc naatyen’, taan anlhong na’sa mongya’ascaoc. Apquelyatmeec naat taata ca’a naatyen’, taan melquetna’a maata’ aclan’a yengmen vaampa. Mooc’alhma’ angmenaecmacsohoc naatyen’ congne nempayvaam-lhangcoc ayenyem’a nengyampay’. Naatyen’ lhaac etnessac selhaatekhasa meeme, taan ayasmesa secpayvaam calpayheemoo. Atsec maata’ eltemnam’ enlhet naatyen’.
naava’ a’soc acvesey’ (quel.). 1 • quebracho amarillo. Naava’ actomha yaamet ayemha nalhma’, acyaatectama eeca’ aysecsec. Yetneec nahan acyelhna naava’, eeca’ altomha alya’yeem alyemna’teem. Eeca’ ’so actomha naava’ angco’. Naava’, nooc mooc anaava’.
2 • Mooc eeca’ actomha yamnaava’. Mongenatsehec yamnaava’ angvetac aya’alhnay’o ayempehec nahan atqueetsec aava’.
Naayelhem apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Naayelhem actomha lhama tengma enlhet apcaoclha nanoo’ taap Lhepelhpaa’alh congne Ya’alve-Saanga. Apneec nec naat lhama enlhet as Naayelhem. Naayelhem nengeltemeem maclha yelhem nahan ayaoclha yelhem.
naayem’ a’soc acvesey’ (quel.). 1 • oso hormiguero. Naayem’ actomha lhama a’soc-navhac ayaoclha nalhma’. Atquetsec avaahec as naayem’, acvena’teem eeca’ aypacyec, cat nahan aava’ aypacyec. Paej nengvennaam as anaayem’ mepque ayenyeem, catnemeclhac neeten canyehec nentaan yo’yaam’ hempatheetec. Anaayem’ co’ aya’hac.
2 • oso. Yamnaayem’ nengeltemeem naayem’ atquetsec aleeyva nalhma’ aaso nengaoclha’. Yamnaayem’ nahan nengeltemeem a’soc-navhac aleeyva makhay’ apteyaycamlha peyaam’ appoc.
naayem’-aava’ a’soc acvesey’ (quel.). Naayem’-aava’ eeca’ actomha apmaycam’ yo’yaam’ ela’alhnacsec apva’ enlhet nanooc nahan quelvaana’a. Molaaney’ eeca’ naayem’ aava’ aypacyec.
naayem’-aaye’ a’soc acvesey’ (quel.). Naayem’-aaye’ acvesey’ angcooc moclha’taam aapetec ava’lhoc nahan pelhmoc nahan eema ac. Sej naat antooc hay’, maalha yaatepoma’-pye pac enlhet nanoo’, elmeyavhoc naat seca’ apquetcooc.
na’aymong a’soc acvesey’ (quel.). Na’aymong actomha ascoc aleeyvaam nalhma’ nahan amyep, maalha popom acya’yeem alhangcoc, taap eeque cyevey’. Cas hengelyootac na’aymong. Engvanquec antooc ayengmenec na’aymong actomha acmaases angco’. Angna’aymacoc eeca’ popom, yaamyavheene’, quenaavet, maha’ nahan mooc.
nac nempayvaam-aatcoc. 1 • Paej na’ ’yecpelcac enlhet nac aha. Paej na y’aasac moya’naeclha’, lhaa ntamhac aplheenacpo enlhet. Na’soo eylaa lha’ apyevey’ mayca’ alhta, paej nac mokham ota’ac. Acyepcaanecmoo nac samanya, movanquehec saat aynec ca’a. Paa na lhong Cesar Lhaapangcalvoc. – ¿Quelhvoo’? Acvaanyam’ nac cames ahac. Sas nac anaata nac a, savaapoolha. Haave nooque la stalhnama hay’. – ¡Haave nac que! eyecpelcoho eeca’! ¿Sas lho’ atooc hay’? – ¡Sas nac que! ¿Ca nlho pqueleeyvaamac metecteng pangcalhva nac a? – Nac ma’ ye. Elvangcacmec co’o tengma pac Benito. – Naekhe’ aa ye, tengma na pmopoy’ a. Nooc mooc na nyekhe’ aa ye. Ay’ooclhohoc Ayval. Ya’, aplhengque nac lhaa eeque la m’a. Que elyoho, popyet a. – ¿Cohoo? paej naec la ’ha. Evaclha yephescama, lhaa cpequeenac lha, aatong. – Paej naec la hoova. Paej naec la heyantav’actac seclhaalhma lhnec lhaac, so lhne’ elhte c’oo lha seclhengaam. Yetnee’ elhta sevhen almaasen lamom, lhaa ptomhac enlhet. Taan apcaatengmaavoo pooc: „Paej na’ alhte m’a, actengya’ac alhte nyekhe c’oo lha’“. Vaataasquec co’o ca’a, aahec ne eeca’.
2 • Paej nec lhaac cay’acmoc elhong yoonges nac hay’. ¿Paa nlho saclhac samanya nac lha? Acmeec lhaac vaetque pac lengco nac a. Alvet’aac lhaa slaara pac taap nac tengma a. Acvet’aac lhaac popyet aamay nac lhaac a. Yaptaacpec nec lhaac Juan na ptalhnama pta’malma a. Talhnooc antemhec nentooscama semheng nac atqueetsec lha. Mengyahalhacpehe ngyempeclhac escuela apquetca nac Juan hay’. Sej antooc soolyaatectama na lyelhvasee ysecsa’aoc a. Actahanya’vooc lhaac Juan, Juan nac Aanec a. Elteeteclha eeca’ alhnangca’aoc nac teyaype’oc a. Almeec lhaac pa’at-actec atqueetsec apquelma na’ alhta lhquep lha’ a. ¿Lha’ ayenyem’a apetsesamca’a nac lheep lha? – Almaasen que, monlhocyehe eeque la paana’teem-lhangcoc. Paej alnay’a pvesey’ apquenaatva’actamo nac lhaac secleeta pac a. ¿Co la pvesey’ ma’a? Actengyascasquec lhaa cyeseem soolyaatectama, han’ a, ayemha nac payhoo ya’a-lhangcoc a. Hengelepvomhoc nengetama nac engmooc a. Capayheclhohoc maata’ engva’lhoc acmaamec’a nac a. Caleecsehec apva’lhoc metecteng han’ a, mongyepetsa nac yengmen aptom a. Acvet’aac lhaac camisa teema nac haavoc aptalhnama a. Engvanquec maata’ angelaanac nentamhaycam’ engangco’, teema nac nengelaaney’ yaatephaymaca’aoc a. Acmeec lhaac secleeta, teema nac a, Antonio secleeta pac. Apquelanyacpec alhta lhama moya’naeclha’ acnoo nac apqueltomha apquelemha-pmamye’.
3 • ¡Eeven, tavasque ptom! ¿Lha’ apmesa ye? – Aapetec que. – Naekhe’, ¿lha’ apmesa aapetec que? – Seecoc lhaac que.
4 • Sej antooc yaamyavheene’, ¡sejjj nac a! Paej hepasmoomac lhama angcooc eyaalheng’ manten ahac, paej nac a. Ahangcooc co’o seyanma samanya nac hay’, ¡ahangcoo nac a! Acmeec lhaac samanya apyevey’ pangco’, apyevey’ pangcoo nac a.
5 • ¿Lha’ actamha mev’actamo nac que? ¿Naac’a lha’ alnaapeeclho nac elhnamoc seyanma? So nyekhe sas.
6 • Na’ mev’actamo nac quelhvoo’, tamha’ apocta’actamo vaalha’ay’. Quensa’ac ayaayemcasquec lhaac. Altamhooc lhaac ataasatac vaalha’ay’ hay’, paej eeca’ av’acta’. – Na’ eequela’ mev’actamo nac lhaac. Cohhh angco’. – Quela’ apteyaasaamca’a nac.
7 • Angvetac engmooc, nataamen ampayvecsec „Lheep nac“, lhoyquela „Lheya nac“. Nataamen hengaatengmaam’ hay’: „Eehe co’o, lheep nac nahan lha“.
naecye’ conjunción. porque, ya que. Movanquehec saat alannam’ haavoc nenlhengaam, naecye’ aplhengque’ elhta. Mooc nengeltemeem naekhe’ aplhengquec alhta.
naekhe’ conjunción. porque, ya que. Quelepvaamaamquec aptoycaoc, naekhe’ maec angquelnaapac. Paej lhaac angvempaclhac sectamhaycamca’aclha’, naekhe’ maamec’aac lhaac. Maec saat calnaapoc, naekhe paej ecnaycamcoc peheya’, vaamlha’ apquelya’ascama lengco. Paej acmasom seyentasa secleeta, naekhe’ ahangcoc ahangco’. Paej lhaac avaanac apayvaam sectahanya’a lhcac aamay, naekhe sevhen.
na’haapa a’soc acvesey’ (quel.). bolsillo. Na’haapa acvesey’ a’soc molaaney’ ayenyem’a nalhma’ taam’aahac yo’yaam’ anlhatmoc vaalha’ay’ nahan mooc a’soc. Eeca’ as nempayvaam actomha acpasmaeclha’ alvesey’ acnoo nac aayen’ nahan yaamsongsenghe’ nahan a’soc alaanammalhca’ ayenyem’a vaetque yempehec. Enlhet nanoo eeca’ apqueltemeem aynaapa. Yetneec lheep na’haap pangca’aoc caanson ’pac. Sas co’o na’haapa hac, ¿paa meclha’? Hesavhessam’ na’haapa, almaasen co’o pa’ ay’acsec.
nahan nempayvaam-aatcoc. 1 • y. Ayenque’ elhta samanya, peheya’ nahan ya’teepa acmaamec’a alhta. Yaampa’at saat atengyac talhnaam’ nahan aapetec. Aplhengquec taata nahan meeme. Maamon ahac actomha apquelyevey’ apyelhna nahan apmopses apangco’. Acvet’aac lhaac anaata acpaasyam’ acpoc nahan acmopoy’ angquenyec. Ayenaclheec lhaac peheya’ yo’yaam’ saat antavamcoc nengco’o nahan antengyac acya’anmongaam payhoo almaasen. Sas ne’ elhta angenec yaam makhay’ mooc avhac soolyaatectama yo’yaam’ calyemna’hoc nahan alyevey’.
2 • también.
3 • Lheep nahan paa y’acsec Lhaapangcalvoc sec’aaseclha’? Eyanayquec lhaac ayeplooc Juan. Halh eeca’ selnantalhnama, paej nahan soolya’yem yo’yaam’ alhong. – Soc nahan que. Nooclhe la lhquep que nneelha ptamhaycam’. Mee, co’o nhan seese. Angelya’mongsalhcac almaasen, nataamen hengelmalhnaam’ almaseneero: „¿Lha’a nhan que?“. Talhnaam’ saat atengyac aapetec, taan nahan pa’at-actec. Maria alhta amamyoo cya’ascama escuela, nahan lha Aana.
4 • Mongenatsehe ngcalyelhvacsec apa’ta’aoc ta’va’, aplavque eeque nhan. Paac nec lhaa ngyengcangvaclhac seta’ yavhan apvetay’ haavoc, paej que nhan yavhan, vaamlha’ apyamaclha yengmen ne’ elhta.
5 • Mee, pa’ aynec yengmen. – Yaapa’ham’ nahan eyen’. Paac nengco’ angellhong, eta’pamcoc. ¡Eyhangvom’ saat nahan! lhaa ntamhac seyaapahasaalhco. ¡Etav eeca’, eltemhec nahan aptom! Na’ seveenaamca’a nac nahan, tamha’ slhengacmo.
6 • Akhaalhaalhcooc co’o. – ¿Naac’a lha’a nhan? Nengmasqueem halhca la paa ngca’hec.
Nahangvet apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Isla Poí. Nahangvet actomha tengma pac valay nanoo’. Lha’mooc naat sengelpelhteetamoo as Nahangvet. Quelhvoo eeca lengco pangcooc apangcoc nahan apcanmaclha yav’aclhoho moyanma nahan apna’tooscama alhangcoc.
Nahapong apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Nahapong actomha nhan apcaoclha’ enlhet nannnooc angco’ payhoo Mariscal nenga’tooc Campo’i. Nahapong ayenyem’a apquelvayveeycamcolha’ enlhet, nataamen apvayveeycamquec nec naat haapong, eeca’ ’so yenyem’a acteema cvesey’ Nahapong.
na’he a’soc acvesey’ (quel.). Na’he acvesey’ a’soc-navhac aleeyva nalhma’, maalha toomahang. Cayveclhohoc caleeyoc as na’he. Etavhoc naat enlhet nanooc engya’hec as na’he, quelhvoo eeque paej. Maalhec nahan alhangcoc as na’he. Angna’aymacoc eeca toomahang, yecpa nahan mooc.
nalhma’ a’soc acvesey’ (quel.). bosque. Nalhma’ nengeltemeem mepquelha’ amyep, vaamlha yamta’a. Yetneec alteemaclha nalhma’ acnoo nac ette, tetpome’, nalhngehe’, atnaava’, pelhnaanec nahan mooc. Nalhma’ acya’yengvayaam’ eeca nengeltemeem lhyeenep, angyapmoc angcoo eeca’ acvesey’ nalhma’. Alhta aclhenganacmoc a nalhma ysecsoo’. Nalhma saat ay’acsec yo’yaam’ atengyac ya’alva.
nalhngehe’ a’soc acvesey’ (quel.). Nalhngehe’ actomha lhama ayemhaclha quentem’ nalhma’. Eytohoc ya’alva as naysecsooc nalhngehe’. Mongvanquehe eeca’ antelhec ayenyem’a taej.
namaalhec a’soc acvesey’ (quel.). 1 • Namaalhec acvesey’ maalhec mocmetaam yo’yaam’ calhe’ ecmakhetsa aapetec acyeplom taalha molvatnama. Namaalhec saat atnehec peheya’, sej cvesey’ antooc.
2 • Nooc mooc quelhvoo nac hay’, yetneec pan-aplhangcoc molaaney’ moyootma yaatephaymaca’aoc nengeltemeem namaalhec.
Namalhtentep apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Namalhtentep actomha acvesey’ angcooc lhama amyep acyevey’ nekha’ aamay acya’ascama Paeclha’pe’. Lha’mooc naat malhtentep as amyep nac hay’, nataamen acteema cvesey’ Namalhtentep. Quelhvoo eeca lengco apquelcakhaam.
namcohoy a’soc acvesey’ (quel.). Namcohoy alvesey’ alyepetcay’o nac naamoc aphapaoc a. Aptomquec nec naat enlhet nanooc as namcohoy. Mongenatsehec angvetac namcohoy, eeca’ altomha almopoy’ nahan yaam alyemna’teem. Camhaapeclhoho eeca’ anghaanec, sej angyenec ayengmenec angengcahac yaasec.
Nanavhac apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Nanavhac actomha lhama amyep helep angcooc Paeclha’pe’. Ayemhaclha lhnec naat naava’ as amyep. Quelhvoo eeca’ apnam’ lengco as Nanavhac.
nangcaasac interjección. nengellhengaanemseeycaoc: nangcaasac; nangyaasac Nangcaasac nengeltemeem nengyemnemseeycam’ engmooc acnoo nac: ¡Yeyaa, calnaahap tataa’ ac! Nancaasac. Seta’, quenteec lhaac taava lhangcoc apac. Nangyaasac. Mooc nengeltemeem na’soo pcanaec.
Nangcomelhne-Saanga apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Nangcomelhne-Saanga acvesey’ lhama pcaoclha’ enlhet nanoo’ payhoo Yamnateena. Lengco quelhvooc amyep apac hay’.
nanoo’ adverbio. 1 • antes. Nanooc co’o svetay’ enlhet nac lha, ¿paej quellheep elvetay’ac? ¿Apvaecme nlho lhquep nepeyaam’? – Nanoo nyekhe svayaam’, elvangcaecme eeca’. Nanooc naat aptoycamco vaamlha quentem’ enlhet nahan aapetec, quelhvoo eeca’ apquelvet’ac aptoycaoc alhnangcoc. Nanooc alhta secvaecmo va’atsam’ yo’yaam’ ayecpelcoho’, caa lha’ mooc anyo alhta. Capquec naat acnem’ nannnooc naat payhoo Ya’alve-Saanga, ellheenohoc maata’ apquelvaanyam’. Nengellhengquec naat payhoo Bolivia nannnooc alhta, alhte ptomhac apqueltemnamca’a seta’. Paej naat angvetay’ac pan nanoo’, vaamlha seese apquenyem’a seppo yoom pac molaaney’. Mellacsehec naat engyenyahamcoc maaneng enlhet nanoo’ naysecsa caaya pac. Menme’ actomha paala nanoo’.
2 • Aplheenacpec lhaac enlhet yo’yaam’ etnehec apvesque nengyesecsa, nanooc saate eeca’ angya’samcoho’. Mopvaan amya’ eylaa lha’ enlhet lhaac. Nanooc saate eeca’ angya’samcoho’.
napcat a’soc acvesey’ (quel.). aclha’maclha’: napcataec1 • Napcat acvesey’ angcooc nav’a ya’angca yo’yaam’ angaasepsec taama’ nengmamca’a nac pelhpaa’alh a.
2 • Yetneec nahan quentem’ acyelhna napcat yo’yaam’ angaasepsec lheyep. Mooc acvesey’ napcaatec.
3 • Yetneec nahan napcat yenmongaam yo’yaam’ angelyohoc nengmocta’aclha’ naysecsa nengmootquescama.
napnecteng a’soc acvesey’ (quen.). Napnecteng aptomha yengmen-ascoc, apqueleeyvomaclha eeca pangcalhva. Yetneec a’net apteemaclha napnecteng. Napnecteng apangcooc yaam apaasyam’, yaatepnapnecteng eeca’ aptomha apquelyelhvaascam’. Apna’aymacoc eeca’ penec, paha’, queleelec, semye’, peetempoc, maaleng-aasa-pcapoc, pooyet, mes’a, colooloc nahan mooc yengmen-ascoc.
napoolheng a’soc acvesey’ (quen.). tapir. Napoolheng aptomha a’soc-navhac acyevey’, apcaoclha eeca nalhma’. Yetneec nahan apna’aymacoc napoolheng actomha a’soc-navhac lhamoo’ acnoo nac popyet, pomaap nahan naayem’.
napoolheng-yaamet a’soc acvesey’ (quel.). Napoolheng-yaamet actomha lhama yaamet atqueetsec alhquepcoc, acmaases eeca’ antekhaanec elhnamoc. Napoolheng-yaamet aava eeca nenganquescama vayqueem ayenyem’a vas ahamtooc aava’ as napoolheng-yaamet. Camascoc vayqueem nengelcacta nlhoho nengmaycam’ napoolheng-yaamet aava’.
Napoolheng-Yesaam’ apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Napoolheng-Yesaam’ actomha lhama lhyeenep acvesey’ payhoo Savaaya-Amyep congne Ya’alve-Saanga.
na’sa nempayvaam-aatcoc. 1 • así no más. Apteyaasaam’ na’sa as enlhet, paej etnaham’. Paej co’ heya’heemac maec, so nyekhe secma ’sa alhta. Paej ne’ elhta elmenaecmascaecmoc nepeyaam’, vaamlha’ apqueleeyvooma ’sa lhne’ elhte pquelteemac. Pa’ ’lhong na’sa, paej yekhe hey’acmoc. Ema ’se lha, lamom nac lha, savhaalhqueec nec lhaac alta’malma. Actamham’ lhaac na’sa yeploomoo sekhaalhammalhca’. Apveenee’ ’sa, so nyekhe paej etecpaacpoc. ¡Etne ’se pyampay’, eyhangvom’! ¡Lheep saat nahan etvaas peloota! – Cas que la c’o eemnec. – Acteemque’ ’se c’o. Temessam’ eyla lhquep na’sa apya’pascama yengmen, ho’sa’ apeenesa quelhvoo’. Paej yekha’ avaanac tracta, paa eeca’ alhengsam’ na’sa. Makhetquec nentom, nentooma ’sa. Mooc nengeltemeem mepque nengelmalhnangcama. Paej elheena’ ’sa ma’ almaalhnaamca’ apvesey’ aplhaalhma. Yenyavque’ ’sa vaetca’hac lhaac, so nyekhe sas angmom’. Pa’ ’lhong na’sa mepque sya’pascama yengmen. Quelnayvee’ ’sa nseca’a mepque mollavseeycam’. Quetsavaasoo’ ’sa eeven, so nyekhe’ apaoc champeón aplhoy’. Apsekhaam’ lhaac na’sa yoonges ayaaneessamca’a. Nengeltamham’ lhaac na’sa naysecsa cmaamay’. Acpeyvooc lhaac na’sa aamay acyevey’, halh cvesey’ lhma’. Paej lhaac tengma secya’saclha’, taan secta’haavoo ’sa. Paej lhaac alhquepcoc almaasen, taan secma ’sa aapetec angco’. Pa’ ayne’ ’sa leche mepque seyengcahaycaoc, lhaa ptomhac eeven. Paej hengmoctay’a’ ’sa maaya’moc, eeca’ nengya’haapoo nac a, taan hengmocta’. Quenteec lhaac na’sa yespoc secleeta hac, so nyekhe secta’melsa seclhengquescama. Aplavquec nec lhaac na’sa engmooc. – Haave na’sa, cat yekhe’ aplhoy’ amya’a. ¿Lha’ apteema caaya pac haavoc? – Lha’ha, caaya na’sa lhca la’a.
2 • Paej na’see kham ev’actac seta’. Cat seyanya cahaneclha’, maamec’aa’ ’sa. Acsavhaamque nyec la ya’alva, nemesma ’sa cvet’ac. Paej na’see kham emascac peyaam’, so nyekhe cat apteeyam’. Pa’ ’see kham eveenec eeven, so nyekhe cat aplhoc’a pan. Maamec’aa’ ’see kham, meymacyehec saat caanson ’hac. Paac lhaa nyekha’ almoc yaateypeepa’ acnem’ nac hay’, nataamen sectengya’a volsa, secvaclho amyep, nataamen acmaamec’a ’sa.
3 • Pa’ ’mom’ na’se lha, secleeta pac. Sas eyla teyaypehec apac. – Haave eeque la c’o teyaypehec ahac, vaamlha selteeteeycam’ na’sa. Seta’, pa’ angvenamtam’ na’sa secleeta pac, masom co’o ntamhac secleeta hac. Mooc nengeltemeem pa’ alya’mong secleeta pac. \sn Eeven, ya’acmo veenec, apvena ’sa. Quenamtaamca’ ’sa soolyaatectama, etyamoc. ¡Yetepsa ’sa taama’ ac raatyo! capa’ayvehe’! Acmasom lhaa payvaam seca’a, nataamen aclavsamca’ angquen’: „¡Tamha’ ’se lha!“, lhaa ntamhac.
4 • Naa lheenam’ na’sa pooc. Naa tnoho ’sa laapes hac, lha’angcooc co’o lha’e.
na’saaneng’ yaam’atverbio. As nempayvaam na’saaneng’ actomha nengmaycam’ nentecnaycamcoo acnoo nac: Na’saaneng’ ayetsapa semheng aclom setaclha alhta. Ayetsavaasooc lhaac acmatna quelhcaalhec, na’saaneng’, lhaa ctamhac seclheena. Ca’hemquec vesey’ tata’a hac angquennaavo cyevey’. As nempayvaam nac hay’ na’saaneng’, acta’mela nyekhe’ angmom’ ayenyem’a anlheenohoc nahan enlhet apvaanyam’ aptomha apyoholhma’. Eeca’ acmasom nahan. Elmam’ohoc nec naat enlhet nanooc as nempayvaam nac hay’ acnoo nac: Na’saaneng’ apquetsapa apyoholhma’. Capvanquehe eeca quelhvooc etvacsec engquetquec.
na’sehe’ a’soc acvesey’ (quen.). Na’sehe’ aptomha a’soc-navhac aleeyvaam nalhma’. Pooc apangco eeca’ aptomha yaatyaapa’, ya’alva, pa’aymong, sehe’ nahan na’ta’. Sej apangcooc antooc na’sehe’. Aptengya’ac cooco’ na’sehe’.
Na’sehe-Yaamelquet apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Na’sehe-Yaamelquet acvesey’ lhama amyep acyevey’ payhoo lengco pangco’ taap Lhavayva’. Tengyacpec maata’a vaalha’ay’ as Na’sehe-Yaamelquet nac hay’.
na’soo’ adverbio. 1 • cierto, en verdad. As nempayvaam „na’soo’“ actomha taap nengmaycam’. Na’sooc actomha angcoc nengaatengmaycam’ han’ a, nengleng’a nac amyaa’ a. Aptemeec angcooc apayvaam enlhet hay’: „Ta’va lhcac co’ acvet’ac aplhangcoc“. Nataamen saat etnehec pooc: „¿Na’soo’?“ – „Eehe, na’soo’“.
2 • Engyaylhohoc amya’a, nataamen etnohoc enlhet: „Na’soo lhca la’a“.
3 • Na’sooc saat ata’hecsohoc selya’mongaam. Na’sooc saat avatac talhnaam’. – Heey’, alaylhec saat. ¡Na’sooc saate vata’! lhaa ntamhac apcanyacpo pyemnaanec apta’haclho. Evata saat na’sooc talhnaam’. Acpasmeec lhaac na’sooc taata, ¿lhee’? lhaa ptomhac eeven. ¿Na’soo nlho’ apquelva’a mayca’a? – Na’sooc nec lhaac. Na’soo nooque la apca’ha popyet haavoc. ¿Na’sooc lhee’ epmoma raatyo pa lhnangcoc? Na’soo nooque la apya’sa escuela Raul. Na’sooc ne’ elhta apvet’ac neptaana cooco’. Haave lhnec lhaac na’sooc apquelvay’ mayca’a, vaamlha moclhaanma ’sa. Na’soo eylaa lha’ apquelnapa vaalha’ay’. Na’soo nooque la svet’a alhta lhquep Lhaapangcalvoc, apyaalheng’ alhte yanaec. ¿Na’sooc paa ngcalyamhaapoc lheep? ¿Na’sooc lheep paa ngya’hec tata’a pac? ¿Na’sooc lheep acyetna yephescama pac? – ¡Na’sooc que!
4 • Na’sooc angcooc secpayvaam nac hay’, haave ngya’pac.
5 • Taa, co’o saat atnehec seclhaalhma, ¿ye’eee? – Quee paej. – Na’soo’, ¿hee, taa?
6 • Pelhcaec etnessec na’sooc angyemnemsam’ enlhet nac hay’. Mooc nengeltemeem mey’asquemehec nempayvaam. Ya’acmoc eltemessec na’sooc secpayvaam, ayaapsesam’ na’sa. Aalhtooc antemessec na’sooc amya’a mongvet’a nac a.
na’ta’ a’soc acvesey’ (quen.). aclha’maclha’: na’ta’aoc Na’ta’ aptomha a’soc-navhac apteyaascamca’aclha nalhma’. Camopyementa as na’ta’ ayenyem’a paej apquenyeem. Taej eeca pyempehec apcapoc nahan apvocmo’. Selhtee eeca’ aphaapetec, paej calhnooc mooc a’soc-navhac. Nentavquec ne’ elhta angcooc na’ta’ appoc, engvanquec ne’ elh maec. Yetneec a’net apteemaclha’ acnoo nac na’ta pangco’ nahan yaatna’ta’. Yaatna’ta eeca’ aptomha apyevey’, engvanquec ne’ elhta angenamtec. Masquemque eeca nengvetay’ nengaoclha nac hay’. Pooc apangcooc as na’ta’ pangcalvoc.
na’ta’-appoc a’soc acvesey’ (quel.). durazno. Na’ta’-appoc acvesey’ acyelhna lhama yaamet alhnangcoc alvetammalhca’ acyetna almaasen pathapaaya’ alhanaoc acmaases ayengemenec. ¡Sej angyenec ayengmenec as moo na’ta’-appoc!
na’tamaaleng a’soc acvesey’ (quel.). Na’tamaaleng acvesey’ lhama ascoc atqueetsec mepque aclom aleeyva amyep. Alhangcoc eeca’ actomha maalhec. Mongenatsehec angvetac lhoop’actec acmoopey’o alekheesqueyaam’, eeca’ ’so actomha na’tamaaleng. Mooc engcoo eeca pascongcong, maaya’moc, malhtentep nahan lha’mooc a taap.
Na’teelhyeenep apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Lolita. Na’teelhyeenep apcaoclha cnaat seclhooc enlhet, quelhvoo eeca lengco pangco’.
Na’teema-Amyep apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Campo Largo. Na’teema-Amyep actomha lhama pcaoclha’ enlhet acvesey’ lhama mesyon. Apnam’ vaamlha’ enlhet ma’a Na’teema-Amyep. Na’teema-Amyep nengeltemeem acvena’teem amyep.
Na’teem-Taama’ apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Na’teem-Taama’ actomha pcaoclha’ acvesey’ Ya’alve-Saanga. Quelhvoo eeca lengco tengma pac Na’teem-Taama’. Na’teem-Taama cnaat seclhooc acvesey’, quelhvoo eeca Ya’alve-Saanga nahan mesyon.
na’teymeeycam’ a’soc acvesey’ (quel.). Na’teymeeycam’ actomha acvesey’ angco’ ayenyem’a caaya pac enlhet nanoo’. Yetneec naat yaamet apac alcahaycam’ nahan alyelhvaascam’ naysecsa apna’teymeeycam’ nahan lhama apquetcoc yo’yaam’ calhe’ ecmesa apmopvaan ayenyem’a apyoholhma’.
nav’a a’soc acvesey’ (quel.). 1 • punta, final. nengellhengaanemseeycaoc: nav’a; nepva’a; nav’aec; nepva’aec Co’o saat nahan nepva’a samanya. Quenteec lhaac nav’a sovov. Paej calhnooc mooc nepva’aec yaatephaymaca’aoc tengma moyootma. Ayetepsec saat nav’a moopeeyeen-yaamet yo’yaam’ atheetec tengma hac. Secteyaasaamca’a nalhma’, taan secyeplava aamay, nataamen secvocmo nav’oo’. Nav’ooc lhaa cnac sectahanma, nataamen ayenmaclho neeten nav’a. Nempayvaam taama’, yetneec a’net nav’aec. Lhama nav’a „taa“, mooc nav’a „ma’“, „taama’“. Nooc nahan „teng-ma“, „nav-’a“. Quellhenganacmec lhaac nav’oo pquelmenaecmascama.
2 • Anengveeclheec lhaac nepva’aec yaateypeepa’ sellavsa secyampay’. ¿Lha’ acpayhoo tengma pac apyaata’? – Aa ye, nepva’a tengmoo nac a.
3 • Lhama nav’a apa’ayvaasaam’ refere, ho’sa’ nengelmeta.
navhac adjectivo. 1 • salvaje. nengellhengaanemseeycaoc: navhac; nepvahac; navhooc; nepvohooc Queleeyvomquec naat nalhma vaetque navhooc, mooc nengeltemeem almaymentaca’a. Quelhvoo nac hay’, lhengcaasooc paej angvet’ac vaetque navhooc. Navhooc peheya nac hay’, paej catengyammalhca’. Apvanquec maata’a pooc enlhet engyenamtec noolheng nepvahac. Alvet’aac lhaac cames ayetcooc, navhac ye lhmoc. Yetneec allheenammalhca’ alvesey’ a’soc-navhac acnoo nac vaetque, noolheng, semheng, naayem’, popyet, toomahang, lhaapen nahan anaata.
2 • Yetneec nahan aplheenammaap aptomha enlhet nepvahac acnoo nac quenmecpeyem nahan enlhet nanoo’. Quelhvoo nac hay’ eeca nengeltemeem enlhet nepvohooc aptomha metengyay’ ya’pasquescama-yengmen. Nepvohooc enlhet nac lha. Mooc nengeltemeem paej epeeneescamac ya’pasquescama-yengmen enlhet nac lha.
navsa a’soc acvesey’ (quel.). Navsa acvesey’ yaamet ayemha nalhma’ acma acyelhna alyelhvaseem. Acmaases angcooc antooc as navsa acyelhna. Mooc angcoo eeca navsa ayemha nalhma’ acvesey’ yaayet, teves, moctec, yavhanma nahan mooc yaamet.
navsa-ascoc a’soc acvesey’ (quel.). Navsa-ascoc actomha lhama ascoc maalha antaasec, eeca’ alpaasyam’ ayempe’oc. Nentomquec nec as navsa-ascoc.
naymen adverbio. en el agua. Etyesam’ohoc naymen yaatepeyem nahan metecteng. Eeven, ya’acmoc etyesam’ naymen, caltaclhec. Eehem angquemhac naymen nahan aateng. Acyenyavquec lhaac quelasma naymen. Mooc nengeltemeem acyetnamaclha yengmen congnoo’ nahan yengmen ava’lhoc. Apneec nahan enlhet apvesey’ Naymen.
naysecsa’a a’soc acvesey’ (quel.). cultivadora. Naysecsa’a acvesey’ angcooc a’soc molaaney’ yo’yaam’ antahalpomseclhac nenganma molangva’a aamay angca’aoc. Yetneec a’net acteemaclha naysecsa’a. Lhama actomha noolheng apyenyavaascam’, mooc eeca’ tracta acyenyavaascam’. Yetneec nahan molaaney’ naysecsa’ ac elhnamoc na’atque’ apheoc eeca’ actomha acma yaamet ac enlhet apmaycam’. Atnaham’ saat naysecsa’a seyanma acyeplom noolheng.
Naoc-Amyep apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Naoc-Amyep acvesey’ lhama pcaoclha’ enlhet Ya’alve-Saanga. Mooc nengeltemeem eeca Naava’-Amyep ayenyem’a quenmeec nec naat amyep naava’ nanooc angco’. Nataamen temeec naat acvesey’ Naava’-Amyep. Naava-Amyep actomha apnaycamca’aclha seclhooc angcooc enlhet payhoo Ya’alve-Saanga.
nec nempayvaam-aatcoc. 1 • según dicen. Paej nec lhaac tengma nempayvaam-lhangcoc. Quenyem’ac acmaamec’a. ¿Lha’ aptengya’ ye? – Ca’a lhnec lhaac, lhaa ntamhac meeme. Paac nec lhaa lvac talhnaam’ toolhay hay’, lhaa ptomhac haavoc. ¡Eyhangvom’! – Seta lhnec lhaac paa yhangvomoc que. Nec lhaac saate vatac haavoc sec’aaseclha hay’. Nec lhaac paa lhong taata hay’, talhnaam’ nac hay’. Sej ne’ elhta antooc calye’epva pyelhna. Paej ne’ elhtee lha’a ngcayelhnamac peheya pac enlhet nac a. Mooseec nec naate too ngvetec enlhet maaneng acyelhna. Nec lha’ nengelya’ascama Esteban tengma pac yo’yaam’ antaasamoc samanya pac. ¡Yempoho lhnec, evaclha ca’a, eeven! ¡Soolyaatectama pac nec! Apmaaya’vooc nec taata. – Etengya’ aa ye, avhac. Yephescama lhne ntengya’ac lha, ¡evaclhees! ¿Moya’naeclha nlho pya’sa pyaap? – Paej ne y’aasac, ey’ammoho nooho.
2 • ¡Co’o lhnec paana’tee-ngyaap! lhaa ntamhac sa’coc alaecmasa paana’teem-lhangcoc. ¡Co’o lhnec angves nac a! lhaa ptomhac seepe’ apquelmeyavcoo.
nec nempayvaam-aatcoc. antes. Nec naat actomha nengmaycam’ nenlhaanvaeclhoo nanoo’. Etavhoc nec naat enlhet maaneng acteeyam’ angvetec. Paej nec naat seclhooc soolya’yem pac enlhet mepquelha lengco, vaamlha’ a’soyempe’oc. Movaancamlha lhnec naat secteyaascamca’a Peetempoc, yaanmaan-eetcoc nec naate eeca secvay’a Ya’alve-Saanga. Elheenohoc taata secvetay’a lhnec naat seenavacpo, elvangcaecme eeca’. Nec naate ngqueenmooc aptepquescama Tyos naalhpop nahan neeten han’ ma’a yo’oclhelhma’ Edén.
nec interjección. ¡atención! ¡Nec! quelhtengyavacme’, paa ngcamamaa’. Neeec, yangcanmeeclheec acyeyva, paa ngcanelhteemma’. Nec, aplhengque nseca’a, ¡evenam’! Elllemseec co’o, ¡que, nec saat!
Necnaava’ apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Necnaava’ actomha pcaoclha’ enlhet nanoo’ seclhooc apteyapma enlhet actomha apquelnanteyapmaclha’ enlhet. Paej ca’ angya’saamco cpayheemooclha’.
necyaayet a’soc acvesey’ (quel.). Necyaayet actomha ayaptongneem amyep acya’yengvayaam’. Mongenatsehec angvetac necyaayet acmopey’o lhoop’actec aanec.
neeclha conjunción. porque, ya que. Allequec lhaac na’sa apaava apquelyeesamoo, neeclha paa ngcamaamaa’. Acyamnam’ lhaac sectooscama semheng, neeclha aya’ha tata’a hac. Paej lhaac angvempaclhac alhto’ooc lhaac, neeclha lhcac eequey. Paac lhaa nyekha’ ay’acsec almaasen, neeclha pekhaamca’ eeven. Cac’ooc lhaac engquenyec atemsec aamay, alhta’a cvesey’ paa ngcatnehec. ¿Yehemeec lheep elhong? Naeclha sleng’a lhcaac paa lhong.
neelha’ a’soc acvesey’ (quel.). 1 • final. nengellhengaanemseeycaoc: angneelha’; apenneelha’; neelhoo’ Vocmec alhte nnelha stamhaycam’. Penneelha pelten’ saat camaamaa’. Vocmec alhta nneelha’ escuela. Neelha nteemac seyaecmaascam’ maaneng. Acvaeclhoo nneelha’ anyo lhne’ elhta sectamhaycam’ as’e secta’melquescama vaetque. Antamham’ saat acvaeclhoo ngneelha nenga’ansaeclha nengelpayvaam enlhet. Vocmec neelha nenga’naeclha’. Vocmec lhaac neelha selcakhaam amyep, nalhma cvesey’ a taap. Mooc nengeltemeem vocmec nav’a amyep. Acyephongvocmooc alhta neelhooc aamay.
2 • Vocmec alhte nneelha cnem’ sevhen apvaanyam’.
neemoc interjección. Neemoc actomha nengmaycam’ nengaatengmaycam’ apta’haclho nac engmooc a. Apta’haclheec angcooc engmooc, taan hempayvecsec: „Lha’anlho“, nataamen angaatengmaam’: „Neemoc“, nooc mooc „heey’“. Nooc mooc angaatengmaam’ „neemoc“ aptomha nlho’ engmooc: „Acta’haclheec co’o“.
Neenequev’ apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Neenequev’ acvesey’ enlhet nahan toova pcaoclha’. Talhnooc anteyesam’ Neenequev’. Aplha’mooc enlhet ma’a mesyon, lha’mooc nahan vaetque.
neeten preposición. 1 • encima de. Epquen’ yengmen neeten meesa, caynec semheng. Que elyoho yaptec, apyangcaac neeten malhtengyava’. – Teyanmaclha pangcoo eeque la m’a. Que elyoho, yangcaac yamvaalha’ay’ neeten tengma. Quelnayveec seca’a neeten tracta va’lhoc. Acvet’aac lhaac yettavha lhangcoc neeten nempeena. ¿Lha’ acyetna raatyo? – Lhaac a, meesa neeten.
2 • arriba. Nec, quenamteec neeten tata’a, alhangcoc lha’ antengya’ac. Cavanquehec catyesam’ pa’anma-yettec naalhpop, vaamlha cvesey’ aamay ac a, neeten. Alyoot’aac lhaac neeten vaalha’ay’, taan selnapa nooc-naapokha’. Cay’acsoho’ ’sa neeten soolyaatectama actong angquennaavo’. ¡Va’ac neeten acnem’, elhaatekha’! Neeten angya’sac eeten, paej cvesey’ ayennamaam. Alhnangcoc aatong nooque la apquelan’ac. Sas eyla neeten, taan acmasom cooneng. Etlhen’ neeten yaama’yen’, paa ngcatyenec eeven. Yetnamaclha-neeten ’pac eyla apmac. ¿Lha’ acpayhoo apmaclha’? Etnohoc maata’a hengaanec enlhet amamye’ apquelmalhnangcama: „Ta’sec saat engya’neclhac neeten quellheep“. Nelhtengaavooc lhaac neeten seepe’ ayenmonga amnec secleeta pac. Quelhvooc angnac neeten seema’, cat aya’heem nengmasqueem. Etnemeclha neeten seclhoo’, pa’ angva’lhengcahasemmac nengeltahaneem. Enlhet-neeten apquelvesey’ actomha apqueleeyvaam neeten. Nooc nahan mooc yephopay’ acnaycamcolha’ ma’a neeten. Quelyeeyhaac neeten maama, vaetca ’pac lha’ aptekhaanac. Neeten apnac Tyos. Apquelaaney’aac nec naat Tyos naalhpop nahan neeten.
3 • Neeten eyla pteemac lheep, yephongvaecmooc vesey’. Taap neeten lha, taap cvesey’ apya’sengveyaam’, tekhenlhet nengco’o.
4 • Aphalhnangcoc lhaac caanson ’pac taata, taan apvaanyam’ neeten.
nelhqueyha a’soc acvesey’ (quel.). norte. Nelhqueyha actomha ayenyemay’aclha’ alhcahayaam’. Nelhqueyha nahan apquelaoclha norte. Mooc nengeltemeem coo nelhqueyha. Nelhqueyha saat angelya’acsec antemhec mayca’a. ¿Lha’ acpayhoo apquelyenmomlha’? – Aa ye, nelhqueyha. ¿Lha’a ngcanyeemehe cmaamay’? – Nelhqueyha lhnec lhaac paa ngcanyeemac, lhaa ptomhac seta pvaanyam’.
neme a’soc acvesey’ (quen.). seno, pezón. Neme apnamco nengyav’aclhoho payhoo engneenyec. Paej eeca’ apyengmenec nemee pac enlhet apquennaavo’ ayenyem’a apquetqueetsec. Quelvaana’ eeca’, yetneec apyengmenec nema’ ac yo’yaam’ catavsec ayetca. Tavquec nema’ ac eeven. Eltamhohoc nemee pac enseca’a, taan etnehec: „Mee, noono“. Yetneec nahan a’soc-navhac nemee pac nahan nema’ ac acnoo nac noolheng nahan vaetque nahan mooc a’soc-navhac aleeyva nalhma’. Sej angyenec vaetque nema ac apyengmenec. Sej nahan antooc vaetque nema ac mocyelhnaayam’. Sej nahan vaetque nema’ ac mocyemna’teescama. Seema lhcaa nlhoc’ac nema’ ac acmatna vaetque.
nemesma a’soc acvesey’ (quel.). víbora. Nemesma actomha acvesey’ acpasmaeclha’ a’soc-navhac alpelhyavaycaoc lhoop’actec acnoo nac acyeyva, yaamacyeyva, selhaayelh, maayet, haapong-’pascoc, nemesma-lyelhvaascam’, yamac’aypacyooc, naasevhen, nempa’, seenavacpo, pelhtetma-plhaapen, pa’lhama-pyempehec, nemesma-cpaasyam’, actam-ascoc, saanengcooneng nahan mooc. Cahaney’ nahan angeltamhamcohoc acvesey’ nemesma etcooc mooyelhpong actomha sengeltaclhama.
nemesma-cpaasyam’ a’soc acvesey’ (quel.). 1 • Nemesma-cpaasyam’ actomha nemesma aleeyvaam amyep nahan nalhma’. Tavquec maata’a tata’ ayetcooc, napnecteng nahan mooc a’soc.
2 • caño de plástico. Nemesma-cpaasyam’ actomha nhan moltamhaycaoc na’sa a’soc molaaney’ yo’yaam’ cayeplaclhac ayenyeem yengmen acnoo nac payhoo yaamelquet yo’yaam’ cayeplaantac yengmen.
nemesma-lyelhvaascaoc a’soc acvesey’ (quel.). Nemesma-lyelhvaascaoc altomha aleeyvomaclha’ amyep nahan nalhma’. Mooc nengeltemeem nemesma-lyelhvaascam’. Yetneec a’net acteemaclha nemesma-lyelhvaascaoc. Lhama nemesma-lyelhvaascam’ acvesey’ yamac’aypacyooc, mooc eeca’ acvesey’ haapong-’pascoc.
nemesma-taava’ a’soc acvesey’ (quel.). Nemesma-taava’ actomha lhama a’soc-navhac maalha pengyoholhma’. Eeca’ actomha acmasom as nemesma-taava’. Paej ne ngcata’melooc angmoho’, nataamen cacpelcalhcac engmec ayenyem’a yetneec paana’teem ac a’soc nac hay’.
nemesma-yaamet a’soc acvesey’ (quel.). Entaclheec angcooc nemesma, taan ansavham’ nemesma-yaamet. Engvanquec angyemyecsec aava’ lhoyquela avhac ayquepmenaoc, nataamen angacnaam’ sentaclhaclha’. Nataamen yaam engcaaselhtaamcoc senga’heem. Angahapvomho eeca’ apva’a nac nemesma ngyaap a.
nempa’ a’soc acvesey’ (quel.). Nempa’ actomha lhama nemesma maalha yaamecyeyva, eeca’ acyevey’ aatong. Yetneec paana’teem ac nempa’ acnoo nac acyeyva nahan yaamecyeyva. Catavhoc nempa’ penec nahan ascoc.
nempaaleescama verbo. verter, vaciar. Pa’ apalacsec ca’a, masqueec vesey’ aymes. Elec aatong volsa, epalees a’soc lhaac. Epaaleesques pooc volsa pac, toc angcooc nec. Acpaaleescaclheec co’ a’soc apaoc makhay’. Paac apaaleescamoc eeye’ ya’a-lhangcoc, haave eeca cooneng pehen. Paalsacpe eyla seppoyoompac, yangcalheem halhca la vaetca’hac. Paalsalhqueec lhaac lhoop’actec tengma pva’lhoc. Paalsacpooc lhaac macva acya’yena tracta va’lhoc.
nempa’alhcatma verbo. romper. Acpa’alhcatquec lhaac samanya yo’yaam’ ayepcoonec aptomha nlho paatay. Paej cata’melooc ampa’alhcaatec meemong-anye’ aamay, calyangcalhcaatohoc amancoc enlhet apquelquenamteem. Pa’ alpa’alhcaatec yaatephaymaca’aoc, tengma pva’lhoc saat atnehec. Ampa’alhcaatohoc antooc samanya. Naa pa’alhcat na’sa poco hac. Pa’lhemque eyla vayca pac alhta. – Eehe, eeven alhta apa’alhcaatoo’. Acpa’alhcaatooc lhaac peloota sectaacmoo. Yetneec maata’a paana’teem-lhangcoc nempa’alhquetammalhca’ yo’yaam’ calhec acleca nengmasqueem. Pa’ alpa’alhcaatec alhpongha, meeme lhcac eyanaec alpa’alhcatsec. ¡Elpa’alhqueteclha lhpongha!
nempa’alhyangqueyaam’ verbo. torcer. Acpa’alhyangcacmec lhaac apaava selyemyescama selyetsamongsa. Sas nahan ampa’alhyangquemeclhac mooc moopeeyeen-yaamet yo’yaam’ cayemna’ho’. Mooc nengeltemeem yo’yaam’ catnehec taej angco’. Nempa’alhyangqueyaam’ actomha nempayvaam acvaanyam’.
nempa’alyey’ verbo. rizado. Pelhcaec hempa’alyaaseclhac alhcahayaam’. Pa’alyey’ nooque la lhque’ epteemac. Pa’alyaam’ seca’a nac a, paej cvesey’ ela’alhnaasa pva’. Capa’alyeclhohoc cames acvet’a nlho nemesma. Pa’alya’vooc lhaac secmaam yaamet-nekha nac hay’. Nengvet’aac maata’ acpa’alyey’ alhcoc cames. Pa’alyeeclheec acpa’ayvaam raatyo, alvaanyam’ ye lhmoc actec.
nempaayeescamoo verbo. alabar, elogiar. Nempaayeescamoo Tyos acvesey’ nengay’o Tyos actomha mongya’asqueyaam’. Yetnee eeca’ apquelpaayeescamooclha naapokha’a valay acvesey’ Maria. Enlhet eeca’, lengco nahan naapokha’a valay apquelpaayaasooc Tyos apna neeten. Mongvanquehec ampayecsohoc mooc a’soc, vaamlha Tyos. Quelpaayaasooc naat maata’ a’soc-navhac lhaapen ayenyem’a acma pquenyeem: „¡Pat apquenyeem lheep, pat apquenyeem lheep, etnoho saat avaanaa!“ nec naate ngqueltamhac. Enlhet apquennaavo’ apqueltamhooc maata’ epayecsoho ptaava’ ayenyem’a pvetay’ acyemtalhneesommalhcoo.
nempa’aynamaycamcoo verbo. ir directamente a. Pa’aynamamcoo’ ’sa tengma pac pooc enlhet nac a, apyecpelcooc vesey’. Acvet’aac lhaac samanya apquelyevey’ apquelpalhquemmaap apquetqueetsec, nataamen secpa’aynamamcoo seya’ayna apyevey’. Epa’aynamantaamoho saat tengma hac. Mooc nengeltemeem epeyventaamoho.
nempacanma verbo. 1 • poner. ¿Lha’ apquenehec vayca? – Epquen’ a, neeten meesa. Acpequenaclheec co’o vaetca’hac ahac neeten meesa. Epcanvaclha congne silya, maamec’aa’. Pequenaavooc valte nenga’tooc taalha, quetseyveeclheec saat. ¿Pacanmee nlho lhquep apvesey’ naasa? ¿Pequenque nlho lhquep a’so-cmomnaave acnem’ nengnaeclha’? Acpacanvocmec lhaac al-haneem nalhma’ yo’yaam’ camoc yaatyaapa’. ¿Lha’ apacanvocmo vanteeta hac lhaac? Seenhec co’o pa’ ’tengya’. Acpequencasquec lhaac casaclhooc vaampa hac seta’ yo’yaam’ eetohoc alhto’oo’. Lheenquec alhta engelva’lhoc ampequeenec caaya engac hay’, sábado nac hay’.
2 • Apcahacpooc lhaac eeven apequenaclho apacanma acyelhvaseemoo apyaap alhta apmeescama.
nempacanma a’soc acvesey’ (quel.). sombrero, quepis. nengellhengaanemseeycaoc: secpacanma; acpacanma; apacanma; nempacanma; apquelpacanma Nempacanma acvesey’ nengapma empa’tec. Yetneec alteemaclha nempacanma molaaney’ acnoo nac aalha’va’ nahan apaava apyemtalhnamoo molaaney’ nempacanma acpayheem nahan nempacanma atquetsec acma avaahec. Pa’ atnaham’ amyep. – Epqueneclha eeque nhan apacanma, coh angco’.
nempacanveyaam’ verbo. parar. Epcanvom’ seclhooc tracta, yangcalhquec amnec. Acpacanvocmec lhaac secleeta sectahanya’ eemooc. ¡Epcanvom’ mooto, teyacmec secpacanma! Pa’ apcanvomoc seclhoc seltemnaycam’, angelmenaecmacsec saat, taan saat angvempaaseclhoho’.
nempaclhanma verbo. edificar, hacer. Yetneec maata’a nempaclhanma amamye’ acnem’ yo’yaam’ calhec pesquesca ayenyem’a nengaascama cmaahat engyempehec. Yetneec nahan nempaclhenquescama tata’ alhangcoc yo’yaam’ calyelhanmoc. Nempaclhanma acvesey’ nahan nengnengcanma yaatephaymaca’aoc apquelpayheem neeten tengma. Apaclhenquec enlhet yo’yaam’ eylhanmoc naysecsa acmaamay’. Epaclhenhoc naat enlhet nanooc haamelh apac. Ampaclhenquec anaata lhangcoc. Mooc nengeltemeem cootquec alhangcoc nahan quelan’aac alhangcoc. Nec, paclhenquec seye, ho’sa’ acmenaecmaasaamco.
nempacnamaam verbo. tentar, palpar. Acpacnamam’ lhaac alhta’a veelas, halh lhaac vesey’ alhma’. Apacnamam’ lhaac naaha’at seca’a. Acpacnamam’ co’o quelasma pangcalhva secmaycam’ yaamet ava’lhoc al-haneem. Sas naat ampacnamoc quelasma takhooc yengmen. Acpacnengvocmooc lhaac cames setama lenteeno hoc, taan seyac’a, nemesma lhcaa yanaec. Mooc nengeltemeem acmongvocmoo’. Apacnengvocmooc paana’tee-ngyaap apvocmo’ enlhet.
nempalhqueem verbo. 1 • estar junto, mezclado. Apalhcaam’ enlhet valay. Acpalhcaam’ co’ ena’aymacoc enlhet. Cat teemac sempalhqueeycam’ enlhet nac hay’. Acpaalha’vocmooc lhaac sevhen apca’naeclha’. Quelpaalha’vocmec lhaac tata’ ayetcooc metecteng, elnaapoc saat. Epaalha’vom’ lheep lha’ apquelmenaecmascama. Apalhcaam’ noolheng vaetque aclha’maclha’. Acpalhcaam’ lhaac yengmen-’yetcooc naysecsa seyanma peheya’. ¡Ya’acmoc capaalha’acsam’ acmaahat eeven, cay’acse yempehec!
2 • Escuela nac hay’, quelpalhcaacpec enlhet, sevhen nahan valay. Almeec lhaac pan-apcaatec apquelpalhquemmaap seese. Alpalhquemmalhca c’o almac elhnamoc actec. Alpalhquemmalhca’ alhta laapes pac eeven.
3 • Quelpaalha’acseeclheec maata’ apquellaaney’ tengma lhoop’actec mataymong aanec. ¿Paa nlho’ apaalha’acsec vaetca ’ye’ lhoop’actec? – Paej, yelpa eeca’.
nempa’meesma verbo. 1 • hablar mal. Elpa’metquec eemooc, paej eeca’ angvahalhnoo’. Paej cata’melooc angelpa’meytec engmooc. Quelpa’meeteeclhee’ ’see kham aptaava’ enlhet nac a, aplavquec lha’a kham.
2 • Pa’metquec lhaac enlhet melhca’a paana’teem, yav’aclha cvesey’ nengmasqueem pac. Pa’metquec lhaac enlhet apoctacmo nentom caaya ’to’. Ampa’metam’oho cmasom henga’hec nengmasqueem. Pa’meetaam’ enlhet acnatheesamca’a. Caasooc lhaac capa’mehetsec eemooc apyena moocteemaclha ca’a, paana’teem angcooc vesey’. Caasooc lhaac capa’mehetsec enlhet ma’ aclecaclho nekha soolya’yem pac acya’ascama apmaycaana’sa.
3 • hablar. Nengelpa’meeteentaac alhta naysecsa nengelpatmeeyquenta volsa. Quelpa’meetaam’ enlhet vaamlha pcaanet cooneng pesquesca. Pa’meetaam’ ta’va pquetcoc. Caamquetque lhca la capvaanengvomo payvaam. Paej cata’melooc elpa’metam’ alumnos naysecsa apquellhecmooscama maestro. Acleng’aac lhaac molpa’meeteeycam’ amyep alhta’a, taan secyangvaa.
nempa’mehetquescama verbo. 1 • hablar con. Apquelpa’mehetcasquec lhaac soycam’-amya’a ayetcooc amamye’ alyamhapma. ¿Lha’ apya’sa? – Lengco pa’ ’pa’mehetsam’. Cat lheep apa’mehetsamca’a pooc, laalha’ aplheena ye. Meec lhaac alpa’mehetsa alyamhapma. Pa’mehetsacpec enlhet apquelaaney’ acmasom.
2 • Nengelpa’mehetsalhqueec alhta yo’yaam’ camaamaa’. Alpa’mehetsalhqueec lhaac Evaristo yo’yaam’ angelnaayoc talhnaam’. Angquelpa’mehetsalhqueec Aana paana’tee-ngquen’. ¿Paa nlho’ antemhec ma’a? – Lha’ha, angelpa’mehetsalhcohoc saat seclhoo’. Nengelpa’mehetsalhqueec lhaac taata yo’yaam’ angenec samanya.
nempa’namaeclha’ verbo. soltar. Acpa’namaclheec lhaac tata’a secteteem amnec. Yavseec vesey’ selan’o, paej catavcam’ actom. Sec’aaseclha lhnec lhaac mocpa’namaeclha’ enlhet apmommaap apmenyelhma alhta vaetque. Yetneec nempa’namaeclha nentooscama noolheng amyep mokhalhtaam. Ya’, acpa’namaclhoo’ ’sla vaampa, eequey quenyem’ac. Eeven, ya’acmoc epa’nemhoc meemong anye’, capa’lhec. Ya’acmoc capa’nemhoc sa’coc, taej catne aya’ayneeycam’. Acpa’namaavooc lhaac pelhmoc secmaam congne’ almaasen, taan acpa’lha lhangcoc. Quela’alhna’vooc vesey’.
nempasmongaeclha’ verbo. Mee, capasmongeclha lhnec lhaac teves aanec, lhaa ntamhac seema’. Mooc nengeltemeem caya’yaaseclha’. Quelpasmongaclheec lhaac seema’ seppo apnec allan’a seese.
nempasmoom verbo. 1 • ayudar. Pelhca’ac alhta alpaasengva’actamo angna’aymacoc quelvaana’ altamhaycam’. Hepaasem’ angva’aynec volsa, paej calhnooc eyempehec angva’aynec elhapcoo’. ¡Epaasem’ eeque pyaap! lhapcoo ptamham’! Actamham’ lhaac manten mepque sepasmoom, vaamlha’ elhapcoo’. Nengel-halhneec maata’a sempasmoom acnoo nac valay. Paana’tee-ngyaap, apvanquec hempasmoc naysecsa senga’heem nengmasqueem.
2 • Paac ne’ elhta angelpasmalhcohoc taata amyep. Nooc mooc alpasmalhcohoc saat amyep taata. Yetneec alhta nengelpasmommalhca naysecsa nengelaaney’ amyep nengeltomha enlhet. Enlhet nanoo’, yetneec maata’ apquelpasmommacpoo naysecsa apqueleeyvaam. Quelhyavaam’ooc angeltamham’ nengelpasmaalhcoo nlhoho’.
3 • junto.
4 • Acpasmeec lhaac co’o sectom eeven. ¿Paej lho pooc poco? Ne’sa, pa’ ’pasmom’ sectom seepe’. Nempasmeeycam’ nengco’o nengelcakhaam amyep. Nengelpasmaam’ nengco’o nengelmaycam’ ya’a-lhangcoc apna’atque tengma. Ampasmom’ saat nentom, ¿hee? lhaa ptomhac seyanya eeven.
5 • Enlhet, yetneec apquelpasmeeyqueclha’ apqueltamhaycam’ amyep. Secpasmaeclha saat atnehec lheep nentom. Nempeenesa saat nengmenaecmascama nempasmaeclha’, nataamen angaylhohoc saat amya’a. Ampasmeclhac saat angelmalhna’. Nempasmeeyqueclha saat angellhong. Quelpaasemseeclheec lhaac meeme tata’a quengyaap moo ngyapmoc, taan ala’anca. Ta’sec saat ampaasemseclhac mooc soolya’yem angmoc secleeta. Alnapquec lhaac apasmaeclha treinta vaalha’ay’.
6 • Paej cata’melooc epasmoc yaapa nentom. Apasmeec yaapa seca’ apye’. Ampasmeec semsec aha’ta’aoc. Pasmeec yaapa pyemseem, ¡epakham’! Pasmaacpec lhaac enlhet aplom yo’yaam’ calhe’ eclavsamca’a. Epasmeec lhaac amya’a, so nyekhe vaamlha seyaapseseeycam’. Quelpasmeec caaya engac acnoo nac 44 grupo.
nempasmoom-acta’malma a’soc acvesey’ (quel.). santa cena. Sec’aaseclha saat nempasmaeclha nenga’naeclha’ ayenyem’a caytec saat ya’pasquescama-yengmen nahan nempasmoom-acta’malma.
nempataam verbo. llevar, llevar a cuestas, llevar al hombro, transportar. Pelhcae patmoc lha elmoc yaateypeepa’. Acyav’aclha lha’a soolya’yem pac enlhet nac a, ho’sa’ apatmoo. Acpatmeec lhaac volsa, peheya lhcaac congne’, taan apcanya haavoc calyeeta. Acpatmeec co’o yaateypeepa hac Lhaapangcalvoc, tyes volsa lyevey’. ¿Ampatmaoclhee nlho lhca yetca paana’teem-lhangcoc? Yangvocmec lhaac nengmasqueema ac lha. Acpatmaoclheec lhaac meeme senamteem secleeta. Apaatavaclheec Jorge aptemeem pooc payhoo escuela apquenamteem caalo. Patmaoclheec vaetca’hac alhcahayaam’. Patmaam’ lhaac yengmen peloota. Aahac tamhac ca’a, quelpatmaam’ yengmen.
nempathetma verbo. agarrar. Alpathetquec lhaac quelasma saanga. Apathetquec lhaac aptooscama noolheng enlhet yo’yaam’ ena’tehetseclha’ amamye’ apyenyavascama caalo. Caasooc lhaac mompatheetehec tata’a. Taan seyanyalhco ¡epathet, epathet! lhaa ntamhac seyanyalhco, taan secpatheta. Apathetquec naat paana’tee-ngyaap quelvaana’ actemeem nengmasqueem aato’. Maayet-apcaatec eeca’ yo’yaam’ ampathetsec moopeeyeen-yaamet. Noc, angelpathetam’ nepqueesec nengna’tooscama, calmopyementa saat eltemhec. Acpathetquec lheep secvetaclho ayenyem’a seyetsavascamoo. Nooc nahan mooc nempayvaam nengelpathetalhqueec nengelvetalhco. Pathetamquec quelvaana’ ayetca.
nempa-yaamet a’soc acvesey’ (quel.). Nempa’ acvesey’ nemesma, eeca yetneec nahan acvesey’ yaamet ac nempa-yaamet actamha manten ayoholhma’.
Nempa-Yaavec apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Nempa-Yaavec actomha acvesey’ lhama amyep congne Ya’alve-Saanga taap Nazaret. As amyep nac hay’ acvetammalhca lhnec naat lhama nemesma acvesey’ nempa’, eeca’ ayaavec.
nempayqueyaam’ verbo. volver, dar vuelta a. Acpaycacmec co’o seppo selcanma taalha. Quelpaayaasquec seppoyoompac Queeti, nataamen quelpaycaamaamquec maata’a. Elpaycamaoc vaalha’ay’ lhaac, makhetque helhca la’a. Elpayquem’ ca’a, paej aymes lha. Hepayquemques caha stahaneem, cas co’ etapnec. Acpaycalhqueec lhaac selyahaclhoo netaan setaateesca’voo enlhet, cac’ooc lhaac engquenyec helya’yesam’. Nengmasqueem lha’ angca’hac sa’coc, ho’sa’ alpaycalhco lha’alhta’a. Paycacpe eyla peyaam’ alhta’a lhcac. Paycalhquee elhcahayaam’. Paycalhquee cnem’ nentamhaycam’, haave lhnec lhaac quelhvoo’, mooc nem’ nec lhaac. Quetse’ empaycalhcac programa, nengmenaecmascama saat seclho’. Paycacpec enlhet. Mooc nengeltemeem ya’mongcasque pva’lhoc enlhet.
nempayvaam a’soc acvesey’ (quel.). 1 • idioma, palabra. nengellhengaanemseeycaoc: secpayvaam; acpayvaam; apayvaam; nempayvaam; alpayvaam; alpayvaama’a Acvesey’ angcooc nempayvaam nengeltomha enlhet naysecsa nengelyaataycam’. Ayetsavaasooc alhta sectahanya’voo ma’a nepeyaam’ secpayvomoo lhama apvesey’ enlhet. Yetneec maata’a nempeyvaasqueclha valay apayvaam enlhet apayvaam. Yetneec ne’ elhta 5500 nempayvaam lhalhma’angco’ acnoo nac enlhet apayvaam, toova payvaam, sevhen apayvaam, quenmecpeyem apayvaam, valay apayvaam, lengco payvaam nahan mooc apayvaam. Paej amangcaasac lheep, nooc vesey’ secpayvaam. Apvanquec valay apayvaam taata. Mooc nengeltemeem apvanquec valay.
2 • Nempayvaam nahan nengeltemeem acnoo nac „tengma“, „lheep“, „aclhengque’“. Nempayvaam-aatcoc eeca’ nengeltemeem „yekhe’“, „la’a“, „nec“, „lhaac“, „alhta“, „saat“ nahan mooc. Eeca’ ’so vaetca’hac nac hay’ actomha moya’ansaeclha’ aaso nengelpayvaam.
3 • Acmaasquec lhaac secpayvaam acta’mela eemooc. Apvanquec apayvaam seca’a nac a. Va’actaac lhaa payvaam haavoc, taan aplheena sec’aaseclha’ apva’aecta’. ¿Lha’a lhque’ eptomha? Paej alna’voo payvaam. Soycam’-amya’a, yetneec maata’ apeyvaasqueclha Tyos apayvaam. Apmopppvaan apayvaam enlhet nac a, apvannnquec hentavacsec.
nempayvaam-engyaap a’soc acvesey’ (quen.). hombre noticiero. Yetneec naat lhama enlhet apvesey’ pangcooc nempayvaam-engyaap nanoo’ yo’yaam’ elacsec apna’aymacoc a’soc almasomca’a. Haave cnaat aalhtooc apayvaam elheenec lhama ’soc nempayvaam-engyaap, na’sooc naat catnehec, acnoo nac: Mooseec elquenamtam’ yaamet seca’a talhnacmoo, vaana saat etneclha’, naate ntamhac aplhaanma. Nooc nahan mooc sengeltemnascama: Yetneec angcooc actooma ’sa quelvaana’a, calyakhalhcac saat, calmenaam’ saat, acmasom saat catnehec, naate pteemac hengeltemnacsec nempayvaam-engyaap. Aplheenquec naat nahan: Paej nengay’o calmom’ seca’a aahe acyelhna, ta’sec angleecsec apmeoc seca’a apquelmomca’a nlhoho’ yo’yaam’ menelhtengehec neeten naysecsa apteyanma. Paej nengay’o veenec seca’a, quelhvooc camoc apveenama yaavey-am’aoc anaata acpaasyam’, camoc nahan apvanmongcama seca’a. Naat nengco’o sengellhecmooscama nanooc hay’. Yetneec nahan mooc apcaanamaclha’ yo’yaam’ montemhec nengco’o, acnoo nac: Naa menyelh na’sa, naa nyaa’a ’sa pooc, naa tvasques na’sa aptaava pooc, naa tne ’sa pmopvaan amya’a, naa vennam’ na’sa pooc, naate tnohoc hengelaanec. Quelhvoo eeca’ acya’mongsaeclha’ apvesey’ soycam’-amya’a as nempayvaam-engyaap nac hay’.
nempayvaam-lhangcoc a’soc acvesey’ (quel.). templo, iglesia. Nempayvaam-lhangcoc actomha tengma aclengammalhquelha’ amya’ acteemaclha Tyos apayvaam.
nempayveescama verbo. saludar. Yetneec maata’a nempayveescama engmooc amamye nenta’haeclha’: „Lha’anlho“, nataamen hengaatengmaam’ engmooc: „Neemoc“. Acpayvaasquec co’o lhquep: „Lheep nac“, nataamen aptomha lhquep: „Eehe co’o“. Epayvaasquec lhaac haavoc sectahanya’ aamay: „¡Acya’mongque’!“ Makhay’ lhaa cpayvaasac seta’: „Lheep nac“, eeca’ acyeplom eemec. Nengelpayvaasquec nengco’o mayca’a. Pa’ apayvesamcoc mayca’a. Ampayvaasquec seema’ mooc acyeplom acmaam aamec. Nengelpayveesalhqueec maata’a nataan nempasmoom-acta’malma. Epayveeseclha’ apyaap nahan angquen’. Eeca’ ’so acteemaclha nengaasekhaeclhoo. Nec, payveesamquec pooc enlhet nac a, makheesamque pmec.
nempakheem verbo. desalojar, impeler. Epakham’ohoc maata’a tataa’ engac moctooscama yaptec. Mooc nengeltemeem emenlhenam’oho’. Apakhaac vaetque pac yaamvalay apquelya’assa mooc alhangcoc. Meec naat maata’ alpakha vaetque nepeyaam’ calvay’aclha cnaat caamyon. ¡Epakham’ semsec naa’at sa’coc! Mooc nengeltemeem ¡emakheesques! Acpakhaam’ ascoc amyep. Epakham’ yaapa ptom. Apqueltamham’ maata’ enlhet apquelpakheeycam’ vaalha’ay’ amyep apac lengco. Caymaalhqueec maata’ ampakhec paaya yo’yaam’ mehentaclhehe’ ayenyem’a nengmasqueem ne’ elhta apsoycam’.
nempeena a’soc acvesey’ (quel.). Nempeena actomha lhama yaamet acyevey’ nahan acvena’teem ayemha amyep. Lha’mooc maata’a nempeena amyep. Calenmelham’oho eeca nenganma yaateypeepa’, caymaalhqueec angellengcoc. Sas eeca’ angelaymoc mooclham’a yo’yaam’ caytec pesquesca engac naysecsa nentamhaycam’. Angetsavacsoho eeca nempeena elhnamoc ayenyem’a camamaavohoc maata’a.
nempeeneescama verbo. terminar. Acpeenaasquec co’o selaaney’, quelhvooc evanquec anaayoc ma’a. Quelhvooc saat apenacsec secmetaam maalhec, nataamen angvenec saat soolyaatectama ayetcovhac. Acpeenaasquec co’o sectamhaycam’. Lhepeenaasque’ elhta stamhaycam’ semaana alhta, quetsepmee eeca tracta. ¿Peensaclhee nlho yetnamaclha-neeten ayenteem? Peensalhquee eylaa lha’ raatyo hac alhta. Quelpeenaasquec lhaac quelvaana’ alyemyescama apaava. ¿Peensamque nlho pquellaanqueclha yaamelquet? Peenaasquec lhaac seyanma. Peenaasquec lhaac secmaam sectom, motengyehec saat sec’aaseclha’. ¿Peenaasque nlho lhquep apquelvatnama taalha? – Sopcanyaye, peenaasquec lhaac que. Peeneesquemquec seya’haeclha secmaycaana’sa. Peenaasquec lhaac seclhengaam, acva’actaa eequee kham. Peenaasque’ elhta slhenga, pooc enlhet saat quelhvooc elhong. Peenaasque pleng’a eeven paa y’acsec almaasen apyaap. Peenaasquec lhaa spekhaamca’a, teme lhcaa vatac quelhvoo’.
nempeeneescamoo verbo. ya haber terminado. Epenacsoho ptomhaclha’, angellhong saat. Yetneec nempeeneescamoo angelaaneclhac yo’yaam’ angellhong. Nengelpeenaasooc alhta nengengqueem nempeena, yehemee eeca’ angelcaoc amyep, saat acmaamec’a. Acpeenaasooc lhaac secya’pascama yengmen, ta’sec saate vatac seclhaalhma. Nengelpeenaasooc lhaac nengelca’yenma nengelna’taam ayenyem’a camaamaac saat alhta’a. Caymaalhqueec maata’ ampenacsohoc nenga’alhnascama amamye’ escuela acnoo nac nengmopsaeclha’ ava’lhoc nahan nengengqueem manten neyaava’.
nempehesqueyaam’ verbo. 1 • colgar noticia. Cac’ooc engquenyec hepheveclhac amya’a atepsec apvesey’ enlhet lhaac aplom, so nyekhe haave’ elhte c’o elhapco’, lha’mooc alhta apquelvetaycamcoo. Lheep saat capheveclhac amya’a apquentasquescama yenmongaam pac apyaap. Apmam’ cvesey’ maata’a. Aalhtooc maata’ hepheevac amya’a secmasma alhpongha, so nyekhe haave lhpongha hac. Menyelhalhqueec nec lhaac almaasen. – Na’soo eyla’a. Halhca la apmenyelhac enlhet nac a. – Pelhcae eyla lhquep ephescamoc pooc. ¿Lha’ semongva’voo ye? – Quep lha’e, enlhet nac lha. – ¡Ya’acmoc hephesca’, lheep lhaa yec! Meec lhaac acpehescacmo taata apmaycam’ alhpehec ahac, so nyekhe haave’.
2 • ponerse. Acpehescacmec co’o neeten pooc sectalhnama ayenyem’a eequey. Mooc nengeltemeem alpengcahaclheec sectalhnama. Apehescacmec nec lhaac congne’ eeven yempeheplhaata’aoc. ¿Apmeec lheep pehesqueyaam’ neeten ’pac almaasen? – Acmeec lhaac que.
nempehesommalhca’ verbo. enfrente. Nempehesommalhca’ nengeltemeem apquenmelhma tengma engac tengma pac engmooc acnoo nac: Acpehesalhqueec co’o Cleto. Quelpehesacpec Jesus Tyos apquetquec. Nengelpehesommalhqueec sevhen nengnaycamca’aclha’, haave nengelpalhcaalhco.
nempelapquescama verbo. 1 • de repente, sorprendente, sorpresivo. Atlapsohoc saat alcoc popom, nataamen mehelyootehec saat. Pelapcaasooc alhta taata apyamasma secleeta pac. Metlapsehec elvoc noolheng ahac, mongenatsehe eeque ngcalvoc naapa’at nahan apayca’aoc. Etlapques epathet ta’va’, aplom pangcoo ye’.
2 • Pelapcasquec lhaac secvet’a eemooc, nataamen seyetsavaaseeclhoo. Pelapcaasoo’ alhta ayetsapa tata’ angquennaavo hac acyevey’, nemesma lha’ antaclhamac. Pelapquesquemquec ne’ elhta apta’haeclha cooco’, maec ne’ elhte ngca’heemac. Pelapcaasooc lhaac seclhengaam, taan seyaecmoo secpacanma. Pelapcaasooc co’o stoyqueclha’. Acva’actaac lhaac acpelapquescamoo tengma pac taata. Pelapquescamoo c’o seyeelhyeyaam’. Pelapcaasooc lhaac aplava ta’va hac, so nyekhe paej aplom. Quetsepquec alhta noolheng ’hac pelapquescama, yeploomoo phalhnangcoc. Pelapquescamoo lhcaa plhengaam haavoc, paej lhaac heltemnaasac. Acsantaac lhaac a’soc mepque seltemnascama enlhet. Catlapsohoc saat elveta’. Alan’aac alhta lhama nengmenaecmascama alhnangcoc. Elaylhoho seclhoo’, catlapsec saat ellenga’.
3 • Pelapcasque’ elhta eva’lhoc secleng’a raatyo lhnangcoc acpa’ayvoom. Mooc nengeltemeem yamasque’ eva’lhoc. Pelapcasquec lhaac eva’lhoc secleng’a paa macpoc maestro haavoc, so nyekhe paej evaecmoc escuela. Pelapqcasque’ elhta eva’lhoc secleng’a slhengaam nepeyaam’.
4 • Sempelapquescama alhta ayapma cnem’. Eeca’ mongvanquehec nengco’ angelaanac a’soc sempelapquescama. Jesus naate eeca’ apvanquec elaanac a’soc sempelaquescama. Acvet’aac lhaac a’soc sempelapquescama acyelhvasa neeten payhoo cnem’. Aplheenquec lhaac haavoc apquetca apta’melvocmo, taan aplheena: „A’soc sempelapquescama lhcaa cvet’ac ayenyem’a apta’melveyaam’ sectamongvayaam’“.
nempelhnanma verbo. arrugado. Nempelhnelaeclha’ acvesey’ nentamhaclho nac nengvaanyam’ a. Calpelhnensohoc yengmen engyempehec acvangca nac nengya’pascama a. Quelpelhneenooc seppo pyelhna, cat cvesey’ apnaycaoc. Acpelhnanmoo eyla quel’apa nac a. – Nooclha’ angcooc angvanmoc que. Pelhnelaeclheec seta’, apvaanyam’ cvesey’ apteemac. Apyevey’ naat seclhoo’, acpelhnanma quelhvooc apyempehec. Angvetohoc acpelhnanma engyempehec nataan acyepheem engelhcapoc ayenyem’a nengyamhovayqueclha’. Calpelhneleclhohoc valte calpa’hava’.
nempelhnelhqueeycam’ verbo. sacudir. Epelhnelhcam’ lhoop’actec apaava. Mooc nengeltemeem emascoosam’ lhoop’actec. Acpelhnelhcam’ lhaac sectahanma yo’yaam’ ca’alhneclha’. Sepee’, epelhnelhcam’ tavalya, lhoop’actec angcoo ye’. Acpelhneessam’ lheep aptalhnama. Acpelhneescasquec lhaac lheya’ actahanma. Cayeesec semheng, taan capelhnelhcalhcohoc payhoo nengnaclha’. Pelhnelhcam’ anaata alhempancoc.
nempelhpa’lhama verbo. Nengelyasquesquemquec seclhooc popyet apyempehec a’net nengelya’tamanma atqueetsec, nataamen ampelhpa’lhec yo’yaam’ caecmacsec taama’ ayenyem’a alyepetcammalhca’. Han’ hay’, popyet apyempehec nempelhpa’lhama yo’yaam’ anteetec pelhpaa’alh aplhaata’aoc. Pa’ ’pelhpa’lheclhac popyet apyempehec yo’yaam’ alaanac pelhpaa’alh aplhaata’aoc.
nempelhteteem verbo. 1 • envolver, atar. Acmeec co’ apaava, nataamen apelhtetquec lengco vaetca’hac. Mooc nengeltemeem apyephovacme’. Acpelhtetquec co’ apaava eemnec ayenyem’a secyemseem. Engvanquec maata’ ampelhteetec nengyemseem yo’yaam’ catalhnengvehec mooc nengmasqueem. Elpelhtetacpohoc maata’a taama’ noolheng nenteteem, han’ a, cayav’a na lhma’ a.
2 • Capelhteetohoc quelvaana’ aava’.
3 • Paac saat apelhteetec vaetque mancoc taama’ yo’yaam’ canyehe’. Apelhteetaacpec lhaac yamtaama’ enlhet apmommaap.
nempelhvalhnama verbo. trenzar. Ampelhvalhneec aava Queeti. Sas nec ampelhvalhnec engva’ yo’yaam’ calta’hamcoc engva’ maalha nempa’alyey’. Acpelhvalhneec co’ eeva’, lhaa ntamhac seema’. Yetneec nahan mocpelhvalhnama taama molaaney’ yo’yaam’ cavangqueclhac nahan cayemne’eclha’. Yetneec nahan nempelhvalhnama para’isa ’va’ yo’yaam’ angelhnec congne nempayvaam-lhangcoc naysecsa alyamhapma.
nempelhyavaycam’ verbo. 1 • revolcarse. Yetneec saanga yengmen nempelhyavaycamca’aclha’. Apelhyavam’ seepe yelpa’. Pelhyavam’ lheep aplengamcoo cmasca. Pelhyavamquec nemesma ayenyaha. Pelhyavantaac lhaac seca’a anamta neeten lhoop’actec moyekhescama nekha pangcalhva. Mengyacsehec epelhyavam’ yelpa yaatepomaap. Acpelhyavaasaam’ co’o naalhpop sectalhnama. Apelhyavaasaam’ lheep pooc yelpa’. Yaavoho, apelhyavasam’ lheep naalhpop, lhaa ptomhac enlhet senayvesa. Laalha’ acpelhyavamca’a semheng que.
2 • Quelpelhyavantaac yengmen. Pelhcaec camascoc acmaamay’ alpelhyavayquenta nac a.
nempelhyennamaam verbo. 1 • temblar. Anglengamcohoc eequey, nataamen ampelhyennamoc. Taap eeca’ nempelhyennamaam apteyacmo nlho peyaam’. Ampelhyennemho eeque nhan henga’hec nengmasqueem. Pelhyennemque eyla lhquep, evaclha eeque peyaam’-paava pac. Nengelpelhyennemquec angco’, nataamen angelvetec taalha.
2 • Alpelhyennemquec lhaac seyac’a seenavacpo. Quelpelhyennemquec lhaac quelaphapa apmamca’a yecvoom-nentom, naekhe pvaanyam’. Quelpelhyennemque pmeoc enlhet maec aato’.
nempenteyheemoo verbo. mostrar. Nempenteyheemoo acvesey’ nengya’asquescama engephehec. Acpenteyhooc co’o meyooyam’-neeten. Apenteyhooc seepe’ pomhet nataan acmaamay’. Epenteyhoho lhquep ma’ aamay. – Capenteyhoho angco’. Apenteyhooc naat yaatephopque’ enlhet, nataamen apsekhaclho vaamlha’ apenteyheemoo. Laalha’ aplheena ’ye, quelpenteyhaam’ na’sa. Yetneec apquelpenteyheeycam’ naysecsa apqueltemnaycam’ valay nahan enlhet. Acpenteyhaamquec lhaac seltemnaasaamco aamay eemooc. Apenteyhassooc maestro alumnos a’soc-paasyam’. Epenteyhacmooc lhaac enlhet sectamhamca’aclha’. Nempenteyhemaclha’ engephehec actomha nempenteyheemooclha’ payhoo acyevey’ engephehec. Yetneec nahan nempayvaam nengmaycam’ nempenteyheemoo acnoo nac as, aaso, lha, aha, a, ma’a, hay’.
nempequeeneeycam’ verbo. guardar. Pa’ apquenam’ seclhooc samanya pactec, mooc anyo saat acnec. Pequeenaam’ sa’coc yengmen ava’lhoc, taan aclavcoo. Quenyem’ac cana’sapa quelhvoo’. Pa’ apquenam’ seclhooc raatyo pac. Mooc nengeltemeem pa’ ’mom’ seclhoo’. Acpequensam’ lhaac apayvaam eemooc aplava saat mokham. Paej cata’melooc ampequenam’ nentavaasommalhca’, caymaalhquee eeca’ angaasekheclhoho’ ’sa engmoc.
nempequeeneyaam’ verbo. Pequenacmec ayetca quelvaana’a, quey cvesey’. Pequenacmec aptaava’ enlhet. Epquenemma vanteeta pac, emocta saat savaaya.
nempequenaeclha’ verbo. poner a lado, dejar. Pa’ apqueneclhac seclhooc vaampa. Acpequeenaclheec lhaac sectamhaycam’, ca’a lhcaa ngquenyem’ac secyena. Apequenaclheec lheep apquetca. Mooc nengeltemeem apyemyeeclheec neptaan. Capqueneclhohoc ayetcoc vaetque cayhangvaclhac yengmen pangcalhva. Paej lhaac elhnac haavoc secvaclho tengma pac, taan secpequeenaclho spayvaam yo’yaam’ antengyamcoc vaalha’ay’ sec’aaseclha’. Altamhooc apquenseclhac lhama versículo quellheep, lhaa ptomhac mayca’a.
nempetsesma verbo. chupar, besar. Yetneec maata’a nempetsesma moopelyo aatong nengyaam ca’a. Ampetsesquec lhaac nema ac seca’a nataan acteeyam’. Petsesam’ aamec eeven, eeque paej ca’vooc angquen’. Ya’acmoc epetsesam’ vaalitas, ena’sapoho’. Acpetsesam’ co’o petcac. Acpetsesquec lhaac samong teves. Maahat naat angca’hac enlhet, nataamen apetsesa cnaat angvet aysecsec. Nec, quelpetsesacpec ta’va pquetcooc. Apetsesquec apmaalhempenec pooc valay apvetaclho.
nempeyvaasqueclha’ verbo. traducir, interpretar. Acpeyvaaseeclheec co’ enlhet apayvaam ayenyem’a valay apayvaam. Altamhooc angvaanec Juan epeyvaaseclhac enlhet apayvaam talhnaam’ nac hay’ yo’yaam’ angya’samcohoc aplheenaclha mayca’a. Apneec enlhet apmopvaan epeyvaaseclhac mooc amya’a. Apeyvaaseeclheec maata’a soycam’-amya’a Tyos apayvaam.
nempeyveeycamcoo verbo. acertar con suerte. Acpeyvaamcooc lhaac secmocta’a seenhec. Acpeyvaamcooc co’o seclhoc’a senamteem ayenyem’a actavaasommalhca rifa. Mepeyvamcoec saat lheep aplhoy’ a’soc, co’o saate eeca’, secmaseeve cvesey’. Apeyvaamcooc lheep aplheena Juan apmopvaan elaanac yaama’yen’, na’soo eyla’a.
nempeyvomoo verbo. 1 • pasar por. Seepe’, ya’acmoc saat epeyvohoc pangcalhva, eeca’ a, aamay acyevey’. ¿Lha’a saat ampeyvoec ma’a? – Nec lhaac nempeyvomoo m’a, aamay ’yetcoc acya’ascama amyep. Ayeelhyacmec lhaac seyempay’ Lhaapangcalvoc secpeyvoo aamay-acpaasyam’. Pelhca’ac lhaac secva’actamo. ¿Mepeyvoe nlho lhquep tengma hac? Paa nyekhe’ ascaacsec seppo pelhquepcoc haavoc lhaa pquelteem. Eeven, ya’acmoc epeyvecsohoc secleeta pac aamay ’yetcoc.
2 • ir directamente a. Peyveentaamooc lhaac seta’ apquelhta taalha. Mooc nengeltemeem seclha’ apva’aecta lhcaa pquelhtac taalha. Peyveentaamooc lhaac yoonges vayca, maec apac halhca la’a. Peyvaoclhooc lhaac haavoc samanya pyevey’ secpooscama alhta, vetay’aa lhca la’a.
nempeyvomoo verbo. 1 • recto. Peyvooc apcanma. Acpeyvomoo ’sa eyla aamay-acpaasyam’. Pa’ asavham’ yaamet acpeyvomoo. Nempeyveeclheec maata’a ayaasco nac engcapoc a. Nec, peyvee’ epna haavoc, ca’a lha’ angyephaasac. Quelpeyvooc apca’namca’a seese-pyetta’aoc. Pa’ apeyvecsohoc seyanma mepque alta’haycaoc. Acpeyvaasooc seclhengaam, mepque sel-hayveeycaoc.
2 • correcto, exacto. Peyvooc lhaac apcaatengmaycam’ as alumno, eyephongvomhoc saat. Peyvooc lhaac apqueltemnaycam’ mayca’a. Yetneec quelvaana’ alpeyveescamoo allhaanma amya’ allengay’. Acpeyveeclheec co’o selaaneeclho eva’lhoc. Enlhet apeyvomoo nengeltemeem enlhet apta’melsommacpoo. Enlhet apeyvomoo cnaat Jesus. Yetneec apeyvascaasqueclha maestro examen ’pangca’aoc alumnos. Mooc nengeltemeem yetneec apquelaaneessaeclha’.
3 • Quelpeyveeclheec aptena seta’, yampa’ac lha’a.
4 • Calpeyveclhoho ngcatsapoc vaetque. Nemesma alhtee lha’ antaclhac tata’a hac, taan alpeyveeclho.
nempekhay’ verbo. 1 • apresurado. Ya’alhyaam’ antamhac nenlhengaam, too cpekhec’ac. Pekhec’aac co’o seclhengaam. Nooc mooc acpekhaasquec alhong. Pekhec’aac quelyenmayaam’ acnem’ alhta. Ampekhaayohoc amamye nenlhengaam mehengeltaamay’a nac nenlhengaam a. Pekhec’aac apva’lhoc noolheng, quelhvooc vesey’ altaamay’ caalo.
2 • Paej cata’melooc antamham’ acpekhay’. Actamham’ alhta secpekhay’ amamye’ acmaamay’. Sas nec lhaac angaapa’ham’ ampenacsec hay’, eeca’ mepque lhnec lhaac nempekhay’. Apekhay’ enlhet nac a, paej capvaanac eta’mensam’oho’. Paac co’ ’ya’nec, pekhaasooc eeye’. Pekhaangvocmec nentamhaycam’, engelpekhaasquec vesey’ ansaavo’. Nengelpekhaasque’ elhta angelpenacsec nengeltamhaycam’. Nengelpekhaasquec alhta angvomoc neelha’ nenga’naeclha’ ayenyem’a vangcapacmec yengmen. Acpekheesquemque’ elhta angveelhyamoc, lheem alhta cvatae’. Acpekhaasquec lhaac seyengqueem manten, caamquetva’ac vesey’ camaamaa’.
3 • Pekhaasquec co’ atyenec. Nooc mooc epekhaasquec co’ atyenec. Pekheesquemquec ne’ elhta taata elvac metecteng ’pac apquelteem. ¿Pekhaasque nlho lhque’ engyempeclha’? Paa nlhoyquela angyenamcoc seclhooc ca’a? Pekhaasquec co’ ataaveclha’, maaaeccc vesey’ eya’hac.
4 • Epekheesam’ yengmen, cac’ooc vesey’ engquenyec hemaamongva’. Epekheesam’ lheep ayhangvomoc ayenyem’a caamquetva’ac acmaamay’. Epekheesam’ lhaac lheya’ alvetec taalha, taan sekhala. Epekheesam’ mepque ca’a, amongcalhnec saat. Aplom yekhe’ ampekheesam’ enlhet nac a. Sas maata’ ansaavohoc examen mepque sempekheescama. Mooc nengeltemeem nenta’menseeycam’o. ¡Ya’acmoc hepekhesam’! Acpekheesalhqueec lhaa slhengaam, taan selaymaamca’a selsoycam’.
nempekheeycam’ verbo. querer. Apekhaam’ooc lhaac seta’ etengyac vaalha’ay’. ¿Pekhaam’oo ya tnehec seclhaalhma? Pekhaam’ooc maata’a ngcaveenec eeven. ¿Pekhaam’ ya escuela? ¿Epekham’oho ya tnaham’? Apekhaam’ ya’e? – Sopcanyaye, ¡acpekhaam’ooc que! Pekhaam’ooc lhaac secyantamaclho noolheng amyep. Pekhaam’ooc lhaac semheng canempa’vomoc, elannaam’ lhaac maata’a. Epekham’oho saat calhe’ eclannaamca’a. Paej quelhvooc hey’aacmoc alhong, peenaasque spekhaamca’a semaana alhta, taan capco nenlhengaam.
nempocteyaam’ verbo. 1 • llegar tarde. Nempocteyaam’ acvesey’ acnoo nac monlhengaam quelhvooc moya’naeclha’, taan calvaatsalhca’ angvaclha’. Eeca’ ’so acvesey’ nempocteyaam’. Nengaapa’hengvocmooc angco’, nataamen ampoctamoc. Acpoctacmec lhaac almaasen, meec ayaapeeclho. Caasooc lhaac amangcahangvaclhoho’. Apleng’aac alhta alhto’ooc nenlhengaam, eeca’ tepquec lhaac nem’ aplhenga, poctacmec lhaac apquenamteem. Etengya nengelquenamteem, angelpoctamoc caaya. Lannn’ooc lhaac enlhet nempayvaam-lhangcoc, nataamen secpoctacmo secmaclha’, ayenmom’ lhaac na’sa. Mepoctemehec saat enlhet nengvomsommalhquelha taap acyetna nlhoho mey’asqueyaam’. Acpocta’ eyla a’soc calyemna’teem nec lhaac almaasen. Acpocteeclheec lhaac secpooscama lamom almaasen. Acpocta’actaa eyla aato’ alyamhapma, senamteem lhaa ngquenyem’ac cata’meloo. Meec lhaac sepoctemsa aapetec cayemna’teem almaasen. Altamhooc lhaa nyekhe’ atyenec naasa va’lhoc, taan secvet’a eemooc. Apa’meetaamquec lhaac naysecsa nengellhengaam, paej lhaac avaanac atyenec. Epoctemcasquec lhaac secteyanma. Na’teenooc lhaac nengellhaalhma’a. Epoctemcasquec lhaac secpayvaam eemooc, taan melna’ amya’a. Mooc nengeltemeem eyactemcasquec secpayvaam.
2 • Engelpocta’vooc lhaa cmaamay’ amyep, teme lhcaac nengeleelhyacmo quelhvoo’. Pocta’vooc lhaac lheep lengco, quelhvoo pta’haavoo’. Paej lhaac lheep oota’ac almaasen, epocta’voo lhca la’a. Epocta’vooc lhaac alva’a lamom alta’malma lmaasen, quelengyahavooc seyeelhyacmo quelhvoo’, lhaa ptomhac apnathaamca’ enlhet.
nempocyahascama verbo. muchos. Pocyahasque’ elhta ascoc congne nempayvaam-lhangcoc. Mooc nengeltemeem lha’mooc alhta ascoc. Alev’aac lhaac tata’a secna’tooscama, taan acpocyahasentamo selamco ctoycaoc. Pocyahasaoclheec enlhet apquelquetaamaoclho aapetec apquellhoy’ lamengco-cyevey’.
nempongcanma verbo. escoger, elegir. Capongquenec saat quelvaana’a lhquep. Engelpongquenquec Tyos nengeltomha apquetquec. Acpongquenquec lhaac lhama a’soc almaasen yo’yaam’ amoc acyetna saat soolya’yem. Apquelcahasquec naat maata’ enlhet yaamet acteemaclha’ apongcanma yavhan, mooc nem’ saat engyengcangvaclha’. Capongquenec saat lheep vaetque alhta aclom, catneclhehec saat cayecpelcoho’. Quelengyahavooc mengya’ha acyeyva lhnec lhaac, capongquenec saat lheep. Ya’acmoc epongquen’ apquenmelheeycamca’aclha’, engyaasekheclhoho ’sa.
nempongcanma a’soc acvesey’ (quel./quen.). novio, novia. nengellhengaanemseeycaoc: secpongcanma; acpongcanma; apongcanma; nempongcanma; alpongcanma Nempongcanma nengeltemeem quelvaana’ yetcoc yo’yaam’ antemhec entaava’, acnoo nhan enlhet apquetcoc. Apongcanma eyla angnac lheep. Acpongcanma eyla angya’aoclha’.
nempongvaatay’ verbo. Nempongvaatey’aac ta’va plhangcoc anglecoc apquetcooc. Paa ngcapongvaatac ava’lhoc eeven, cayeclhec. Apvanquec seta’ epongvaatac noolheng yo’yaam’ elcoc apquetcoc apquetsepma pva’lhoc. Naa pongvat na’sa maalhec, caytec nemesma congne’. Mooc nengeltemeem naa cpoosaoc apmec maalhec. Apteyacmec angcooc peyaam’, nataamen angelpongvatamcoc vaamlha na’haapa engangca’aoc nentalhnama peyaam’-apaava.
nempoolheseeycam’ verbo. limpiar. Nempoolheseeycam’ nengeltemeem nenga’alhnascama yo’yaam’ cayephongvac aya’alhnay’o yengmen acnoo nac: Acvetangvocmec lhaac yengmen pangcalhva. Taej lhaac eehem, nataamen secpoolhesamca’a yo’yaam’ aynec yengmen.
nempooscama verbo. 1 • esconder. Acpoosquec alhta soolya’yem na’haapa hac secvetaeclha’ yo’yaam’ calhehe cvet’a. Acpoosque’ elhta yephescama hac. Cacpoos seclhooc pan, yehemeec saat antooc. ¿Poosquemque nlho lhquep caanson ahac alhta? Quelhvooc co’ acsantac soolya’yem. Acpooscasquec peloota pac eeven, meta’melsehec alhta. Yetneec nahan maata’ acpoosommalhca’ apteemaclha’ enlhet acnoo nac apmenyelhmoo enlhet, eylhassohoc apteemaclha pooc. Apoosquec lhaac apayvaam sevhen, vaamlha valay apayvaam aptomhac. Ecpocsohoc maata’ enlhet apquetcoc apya’sengveyaam’ capquehec mocya’ascaoc.
2 • introducir. Ya’acmoc ecpoosamcoc apmec maalhec, caytec nemesma congne’. Ecpoos raatyo vaetca’ha-yelhyavay’ yo’yaam’ cayeesehe’.
3 • ¿Lha’ actomha apvena nac seca’a ye? – Poosoo pa’tec pooc.
nemta a’soc acvesey’ (quel.). Nemta actomha manten ayemha acyepvateem nekha nalhma’. Engvanquec antooc nemta aava’ acyeplom ya’mehe’, yaasec nahan naatekhet. ¡Sej antooc nentom nac hay’! Antooc nemta, quey catnehec engyespoc. Catlhengsec ne’ elhte eeca’ angetsapoc henglavho’.
nemfayteem verbo. afeitarse. Nemfayteem actomha nempayvaam nengnayvoom ayenyem’a paej cayetnac nengco’o enlhet apayvaam „f“. Nemfayteem eeca’ ayenyem’a valay apayvaam. Acfayteec co’o aava’-ahatong. Mooc nengeltemeem ayapteec aava’-ahatong. ¿Peenaasque nlho lhquep apfayteem? – Quee, quelhvooc saat afaytec aava’-ahatong.
nenlhaalhma a’soc acvesey’ (quel./quen.). 1 • compañero, junto. nengellhengaanemseeycaoc: seclhaalhma; aclhaalhma; aplhaalhma; nenlhaalhma; sellhaalhma’a Nenlhaalhma acvesey’ nahan acma entaava’ maalha nengeleeyvomoo engcaanet. Al-halhnee nyekhe slhaalhma, lhaa ptomhac haavoc aplheena ptaava’. Apquelmalhnaam’ alhta pyemnaanec quelvaana’ yetcoc: „Seclhaalhma saat atnehec lheya’“. Mooc nengeltemeem etaava saat atnehec lheya’.
2 • Yetneec naat doce apquellhaalhma’a Jesus. Paac nec lhaa lhong haavoc apvet’a plhaalhma. Apqueltamhooc alhta atnehec seclhaalhma taata yo’yaam’ apasmoc aptamhaycam’. Atnehec saat seclhaalhma taata apya’sa saat Lhaapangcalvoc. Seclhaalhma saat lheep yo’yaam’ hepasmoc amyep. Lheep saat seclhaalhma, lhaa ptomhac seta’ seyanya apyentelhvocmo. Yetneec maata’a nenlhaalhma Tyos. Va’ac lhaac sevhen aplhaalhma ptaava’. Pa’ ’lhong seclhaalhma seta’ nalhma’. Sej antooc nemta aclhaalhma naatekhet. Acmeec lhaac vayca aclhaalhma paatong. Mooc nengeltemeem acyeplooyam’ apaatong.
nenlhaanengqueem verbo. llorar. Aclhaanengcaac co’o maata’a mooc nem’ selan’o apquelteemaclha’ enlhet, alhte ptomhac soycam’-amya’a. Mooc nengeltemeem acveeneec co’ maata’a mooc nem’. Eeca’ ’so ctomha lvaanyam’ amya’a.
nenlhaanma verbo. contar, decir, mencionar. Nenlhaanma acvesey’ nengeltemnascama amya’ engac engangcooc enlhet, nooc mooc nenglengascama amya’a. Aplheenquec lhaac soycam’-amya’a ey’acsec Peesempo’o. Ta’sec anlheenohoc apvesey’ enlhet apmenyelhmoo mepque nempooscama. Lhaa clheenac ma’a, lhaa ptomhac enlhet apquelvaatesa payvaam pooc. Aclheenquec alhta seta’ apmopvaan etengyac yavhan. Aplheenquec alhta apca’ha meyva Sito. Alheenec saat acteemaclha sectamhaycam’ saat nepyesecsa enlhet yo’yaam’ elya’samcoho’, alhte ptomhac apquemha-pmamye’. Acnem’ nac hay’, vocmec nenlhaanmaclha’ angelaanac caaya. Elheeneclhoho kham, paej nengco’ angelya’saamcoc. – Heey’, alheeneclhohoc saat mokham, casaclhooc saat catneclha’. Paej lhaa lheenoo pya’saclha Tito. Pa’ ay’acsec a taap, lhaac na’sa ptamhac. Aplhaanva’actaac lhaac taata ma’ actepquescama ptamhaycam’. Aplhaanva’actaac lhaac haavoc apva’a mayca’a. Aclhaanvocmec alhta Lhaapangcalvoc yo’yaam’ elanacpoc caaya nengnaycamca’aclha’. Aclheenamquec maata’a paa ya’yenec tengma, lheem engvomhec apya’yenma. Yetneec co’o seclhaanma talhnaam’ nac hay’. Elheenquec lhaac nenga’tooc eemooc, akhalhnooc lhaa eeque ’sa. Yavseec aplheenacpo enlhet. Aplheenammacpec Pedro apmasma a’soc, ya’pac eeca’. Aplheenammacpec lengco sengaapeeycam’, masquemque eeca’. Aplheenacpec alhta eyaalheng’ apmopvaan peloota. Lheenalhcooc alhta angcooc yaaya camovaan cacnec peheya’. Yetneec lheep aplheenammaap as nengaoclha’ apmopvaan aptamhaycam’. Vaamlha’ aclheeneeycam’ angna’aymacoc quelvaana’a nac hay’. Meec lhaac lheep aclheenamca’ apmopsom. Nooc nahan mooc meec lhaac lheep actepsamca’ apvesey’. Engvanquec angeltemnasam’ engmooc actomhaclha lhcac moclheeneeycam’. Meec alhta aclheenamca’a pocya’am’ camopvaan ecnec.
nenlhaanma a’soc acvesey’ (quel.). adivinanza. Yetneec nahan nengvetay’ acteemaclha nengnayvoom nenlhaanma a’soc naysecsa nengyaam ca’a. Hengaanec maata’ engmooc: „Nenlhaanma saat, ¿hee?“ – „Heey’, elhcac saat maata’a vaampa apca’ha saat nenlhaanma. “ – „Pa’ ’lheenec emamye’: ¿Lha’ acvesey’ molaapeeycam’ caanson ’pac que? Mooc nahan: Cahammacpoo latseclhac cuatro sento pac. Ya’alva eeque nsa’ac. “
nenlhaanvaeclhoo verbo. 1 • recordar. Acneec lhaac Seepe-Lhama tengma pac, taan aplhaanveeclhoo: „Sas alhte eeque la seclhooc ya’pascamaclha-yengmen aatong, quelhvoo eeque cmasom“. Paej cata’melooc anlhaanvaclhohoc nenteemaclha nanoo’, han’ apmascoosoo nac Jesus a. Yetneec maata’ apquellhaanvaeclhoo pquelvaanyam’ apquelvetangvaeclhoo yo’yaam’ cayetneclhohoc enga’tec nengeltomha nenghaalhenmoo nahan yo’yaam’ mehengelvangquemehec.
2 • Lhaanvocmooc lhaac enlhet yo’yaam’ catnehec engmamye’ ayenyem’a acvanmeescama.
nenlhaanveyaam’ verbo. Apcanyacpec naat eltemnam’ Tyos apayvaam enlhet, taan aplhaanvocmo ’sa apteemaclha pangco’. Aplhaanvocmec lhaac na’sa apca’heem meyva enlhet. Cac’ooc lha’ apneenyec calhec almalhnaaclhoo.
nenlhaatekhay’ verbo. 1 • despertar, resucitar. Yoot’ooc lhaac seclhaatekha’ apva’actamo seta’. Aclhaatekha’ac co’ alhta’ ayetcoc lhaac. ¡Ena’lhaatekhaoc, netnoo ngva’ac nem’! lhaa ntamhac meeme. ¡Elhtakha’, pa’ angellhong! Mee nooque la aclhaatekhasa lhquep. Meec lhaac maata’a selhaatekhaasaamco. Ya’acmoc helhtakhacsec, sej co’o stena. Paej lhaac alhtakhangvocmoc secteyanma alhta’a lhcac, yampa’vooc vesey’. Eeven lhaac elhtakhaasaamcoc, taan secna neeten. Na’lhaatekhaclhooc lhaac enlhet congne nempayvaam-lhangcoc apcaapsesamca’a aptomha aplheeneeycaoc.
2 • Apquetsepquec lhaac acya’vataclhoho enlhet, eeca’ aplhaatekhaclhee’. Aplhaatekhangvaecmec Jesus, angna’lhaatekhangvomoc saat nengco’o lha’. Lhaatekhangvocmec lhaac raatyo hac selaaneclho. Ayanayquec naat catsapaavooc sectecpaa nemesma, taan aclhaatekhangvocmo, ayenyaha. Quelhvoo nlhaatekhaeclhac almaasen, ho’sa’ acteema tac a’soc.
nenlha’maasommalhca’ verbo. hablar mucho. Nengleng’aac maata’ enlhet aplha’maasommaap. Mooc nengeltemeem enlhet mevanmongcama. Lha’maasaalhqueec mokham quelvaana’a nac a. Mooc nengeltemeem pa’metque’. Elha’masacpohoc maata’a ta’va’ elyaataam’ lhapcoo’. Elha’masacpohoc enlhet elvoc. Lha’maasaacpec lhaac anmen aato lhapco’.
nenlha’maclhoho numeral. todos. nengellhengaanemseeycaoc: aclha’maclhoho; aplha’maclhoho; nenlha’maclhoho Aleltemnacsec saat aplha’maclhoho enlhet. Mooc nengeltemeem yav’aclhoho enlhet. Aplha’maclhoho apquelanyacpoc apquelyemnaanec. Aclha’maclhoho acnem’ saat angeltamham’. Hengelpaasem’ mokham aclha’maclhoho cnem’ engmamye’, maata’ antamhac nengelmalhnangcama. Nenlha’maclhoho saat angelya’acsec nepeyaam’. Mooc nengeltemeem nengyav’aclhoho. Nenlha’maclhoho saat angeltamham’ manten yo’yaam’ ansaoc quelhvoo’.
nenlha’maeclha’ verbo. mucho. Aplha’maeclhee eyla enlhet apcaoclha nac hay’. Anlha’maeclheec alna’taam almaasen. Calha’moc saat acyelhna navsa, nataamen antengyamcoc saat. Lha’meeclhee eyla aamay apcanma, laalha’ apquena ye. Anlha’maaseeclheec lhaac ayetquec vaetque sectooscama acvaanyam’. Lha’macmec co’o quelhvooc tata’a hac, a’netooc alhta seclhoo’. Elha’macsoho ena’tem’ ca’a vaampa. Ya’, aclha’maasoo eyla yaasec sekhanma. Lha’mongva’actaa eyla enlhet tengma hac. Aclha’maeclheec co’o ayenyem’a lha’mooc quelhvooc etavaan. Too plha’maasoo payvaam, paej angya’saamcoc, quelta’havseeclhee’ ’sa.
nenlha’moo’ adjectivo-ngyaalheng’ muchos. nengellhengaanemseeycaoc: anlha’moo’; aplha’moo’; nenlha’moo’ Aplha’moo eyla apquelvay’ sava’ anyo nac hay’. Nenlha’mooc maata’a nentoycaoclha’, pelhcaec maata’a ngcasavhalhcac nentom. Lha’moo eyla paaya alhta’a lhcac, quetsec co’ acteenac. Lha’moo eyla slhoy’ ca’a, yeeca’vooc lhama vaampa. Aplha’mooc lhaac apquelvay’ enlhet caaya. Mooc nengeltemeem apquelva’ac aplha’maclha’ enlhet. Aplha’mooc lhaac selvetangva’aecta ya’alva aamay. – Quela’ melpatheta nac.
nenlhataam verbo. meter. Aclhatmeec lhaac yaamquentem’-aahac selmaam yaampa’at. Mooc nengeltemeem acna’temque’. Alhatmoc saat caalo vaetca ’ye’ yo’yaam’ apatmentac tengma hac. Elhatmeclhoho ca’a, aahac antamhac as’e, lhaa ntamhac seyanya meeme. ¡Nenlha’taam nec silya congne’! Elha’tem’ alhangcoc vaetque. ¿Aplhatmeeclhee nlho lhquep nengeltahaneem congne tengma? – Eehe, lhama lhcaa yaecmoc, yehemeec saat angva’lhengsec. Yetneec nengellha’tamaycaoc lhoop’actec vaetca’ha-yelhyavay’ yo’yaam’ angenec actec. Yetneec nenlha’tavaeclhelha yaateypeepa tengma pyevey’.
nenlhecmooscama verbo. 1 • enseñar. Aplhecmoosquec maestro amya’ alvaanyam’ acmaases alumnos. Yetneec maata’a nengelanyammalhca nenlhecmoosqueclha nseca’ ayetcooc congne’ escuela nahan tengma engac. Apquellhecmoosquec maestro alumnos acteemaclha nengelyepseteem vaetca’hac. Mooc nengeltemeem apqueltemnaasaamquec alumnos. Meec maata’a senlhecmosa taasec-amya’a. Mooc nengeltemeem meec senglengasa. Nengellhecmoosalhqueec acteemaclha nengelaaney’ yaamelquet. Paej lhaac avaanac selan’a nemesma-’tong. ¡Helhecmoos seclho’! Mooc nengeltemeem heltemnasaoc seclho’.
2 • demostrar. Aplhecmoosam’ lheep pooc apca’heem peyem. Mooc nengeltemeem apvetascasquec makhay’. Aclhecmoosalhcooc lhaac ena’aymacoc seyemsascama taava. Aplhecmoosquec apquelaaney’ a’soc apquetcoc apyaap. Mooc nengeltemeem apvetascasque’. Elhecmoosam’ lhaac vaampa meeme yo’yaam’ ayhangvaclhac caa’ ac. Yetneec nahan nenlhecmoosommalhcoo nenteemaclha’ acpeyvomoo.
nenlheenseeycam’ verbo. Aplheensaeclheec apyaalheng’ aptaava’ enlhet nac a. Anlheensaclheec ataava mooc quelvaana’a. Quelvaana’ yetcoc, yetneec maata’a moclheenseeycam’ apyemnaanec. Lheensacpec lhaac sevhen ’yetcoc apyemnaanec nac a.
nenlhengaam verbo. 1 • viajar, irse. ¿Lha’ apya’ascama pyaap? – Aplhengamque’, lengco pya’ascamac. ¿Lha’ apya’sa taata? – Aplhengquec lhaac. Aplhengaam nec lhaac lheep. – ¿Lha’ acpayhoo? Enlhet nahan aptaava’, allhengaam saat nepeyaam’. Tamha’ melhna, lhaa ntamhac seema’ seeta’a. Melhnehec saat haavoc, tamhaycam’ cvesey’. Paej nooque la lhnac Sito, ta’melsoo’ pna. ¿Paa nlho ngcallhengalhca’? ¡Co’o saat nahan! Engyetsapoc naat maata’ apyaap enlhet nanoo’, nataamen elhong pooc tengma. Lhengquec lhaac Julio. – ¿Naac’a lha’a nhan? – Apnathaavooc ne’ elhta payvaam apyaap. Noc, angellhong. – ¿Lha’ angelya’acsehe’? ¿Lha’ oora elhnehec que? Hellhengho lhamoo’, nec naat aptomhac Jesus. Callheng quellhaa lha’. – ¿Lha’a m’a? – Peheya lhancoc que. Paac co’ ’lhong, Savaaya-Amyep pa’ ay’acsec. – ¿Lha’ apquenamteem que? – Paej, naalhpop pa’ ’lhong. Apquellhengquec nalhma enlhet tengyay’ yavhan. Aplhengquec haavoc acnem’ alhta, lengco pac apya’sac. ¿Lhengamque nlho’ amnec sa’coc? – Quee eehe, semaana alhta aclhenga amnec. Lhengaclhee eylaa kham enlhet nac hay’, so nyekhe sas alhta tengma pac. Pattt aplhengaam enlhet nac aha, alvangca’ay’ cvesey’.
2 • ¿Lha’ aclhengacmo ’ye? Sas alhta nenlhengayaam’ nengelmeyacmo amyep payhoo Quenekha-Pa’at. Aplhengacmec neptaana nalhma’. Aplhengacmec taata amyep. ¡Elhengma halep! ca’a nengco’o nengyenamcoc. ¿Lha’ oora aplhengacmo ye? Mooc nengeltemeem ¿Lha’ oora apqueelhyacmo ye? Mongvetamquehec calhengmac nengmasqueem.
3 • Elhengques caalo, angellhong saat. ¿Lho lhquep capvaanac elhengsec secleeta? Nooclhe la quelhyavaam’oo’.
4 • Lhengquec mokham acya’anmongaam aapetec, caltaapelhcam’ saat soolya’yema hac.
5 • Lhengaavooc lhaac eyespoc caa’ aahac, taan seyapnaclha. Quetlhengaavooc lhaac eyespoc calyeeta apnec, taan selavcoo.
6 • llevarse a cabo, dirigir. Lhengquec partido. Anyo nac hay’, altamhooc alhengsec mokham taap escuela. Nempayvaam-lhangcoc, yetneec aplhengquescamoo acteemaclha nenga’naeclha’. ¿Lheep paa lhengsec nengmenaecmascama nempasmeeyqueclha’? Aclhengcasquec co’o seyanyommalhca’ alhta atnehec.
nenlhengaanyam’ verbo. 1 • extraviarse, equivocarse, perder. Nenlhengaanyam’ acvesey’ mompayheemoo nengya’saclha’ nahan nenlheenaclha’ nahan nengelan’aclha’. Nooc nahan mooc acteemaclha’ nenlhengaanyam’ nengvesey’ nentomha Tyos apquetca. Anlhenganmoc angya’acsec tengma pvaanyam’ nepeyaam’. Lhengaanyacmec nec naat seca’a nalhma’ apvesey’ Seepe-Pvay’. Aclhengaanengvocmec alhta secteyaasaamca’a enlhet tengma Lhaapangcalvoc, secyephongvocmo nepva’a tengma.
2 • Lhenganacme eylaa lha’ sovov-pangcalvoc ahac. Aclhengaanemcasque eyla vaetca’hac aava’ alhta seclhoy’. Paej ootaayqueclha’.
3 • Aclhenganacmec examen ahac, paej lhaac capayhooc sectaalhoscama. Ya’, aclhenganacme nooque la sectaalhoscama pvesey’, alaaneclhohoc saat. Apquellhenganmaamquec lhaac enlhet apquelyepseteem apquelvesey’ apna’aymacoc. Ya’acmoc helya’acse lhma sectaalhoseeycaoc, helhnaanemsec nahan. Anlhenganacmec quelvaana’ acpeyvomoo, quelaaneeclhee eeca’. Aplhenganacmec lheep, elaaneclha saat apva’lhoc.
4 • confundir. Calhnanmehec tata’a hac acmopoy’ apcaatec. Calhnanmehec secleeta pac Rubén ayenteem ata’la’. Mooc nengeltemeem mongenatsehe’.
5 • Ya’, aclhengaanemcasque’ ’sla secleeta hac, anamteec lhaac catnahaclha secleeta hac. Pelhcaec vesey’ anlhengaanemsec secleeta engac alhta’a ayenyem’a acmoo mooc secleeta engangca’aoc altaalhamaavo’. Aclhengaanemcasque eyla aamay nec lhaac.
nenlhenganmaeclha’ verbo. 1 • cambiarse. Aplhenganmeeclheec enlhet ayenyem’a aptalhnaeclha’ aphalhnangcoc apaava. Lhengaanemsaeclhee eyla naapa’at nengmasqueem. Lhenganmeeclheec naapa’at enlhet ayenyem’a apyeseem. Lhenganmaeclhee eyla acteemaclha nengma, paej alhte ngcalhnooc seclhoo’. Apquellhengaanemsacpec naat maata’ enlhet nanoo’ yo’yaam’ cayecpelquehec aphangaoc apyaap. Yetnemquec naat caaya pac enlhet yeplom aptaalhay’ aatelh nahan yaate’eymeem yo’yaam’ elhnaanemsacpoc. Maahat eyla ngca’hac lheep, quellhenganacmec apa’ta’aoc. Engvanquec maata’a angellhengaanemsaoclhac mooc nempayvaam acnoo nac: alhong; aclhengque’; aclhengamque’. Nooc nahan aclhengque’; anlhengque’; aplhengque’; nenlhengque’; quellhengque’.
2 • Calhnaanemsehec amya’a seca’a, sas monlheenehec engmooc na’to’.
3 • no cambiar. ¿Savhommalhquee nlho manten ne’ elhta? – Paej, makhamaamoo’, paej calhnanmeeycam’. Paej calhnanmeeycam’ laapes aplhoy’ alhta eeven. Paej cvesey’ elmaycam’. Paej mokham calhnanmaam’ soolya’yema hac, paej cvesey’ ayenyaoc, nooya’ac taata, pelhcaec esaoc.
nenlhet a’soc acvesey’ (quel.). 1 • medio, en medio. nengellhengaanemseeycaoc: neelhet; naalhet; neplhet; nenlhet; nalhta’a; neplhet’a Yetneec nenlhet acyetna nengyav’aclhoho cooneng engcapoc. Yampa’ac lhaac neelhet secna acvangcaclhoho. Acmoo mooc acmasca nenlhet’a ayenyem’a nengelmaam yaateypeepa’.
2 • Eyemyekha neplhet samanya, nengaayemsommalhca saat nepva’a. Casoomongveeclheec alhta secleeta hac naalhet aamay, taan seyeelhyacmo naalhpop. Caasooc lhaac ansavhamcoc nengelcakhaam manten. Lhaac nengelvocmoc a, naalhet amyep. Vocmec moyootma tengma neplhet, nataamen meec acnengquenamco aatong-’yetcooc. Ayanyalhqueec alhta angvengcoc meemong aapac naalhet yo’yaam’ asaclha’. Paej cata’melooc angelengcoc nalhta’a melevque, taan caltecteepeclhac mokham, eeca’ avhoo’. Cas nalhta’ ectengaoc, alyemtalhnama cvesey’ alca’aynac.
3 • Naalhet acnem’ nec lhaac paa vatac cooco’. Angelaylhec saat. Neplhet pelten’ maata’ apyav’aclha peyaam’ apteeyam’.
4 • de, sobre. Lavquec lhaac neelhet lengco pvaanyam’. Acmeyavcooc lhaac neplhet enlhet yephescama hac. Paej cvesey’ co’o mooc. Eyanhaam’ lhaac neelhet soolya’yem haavoc, paej lhaa eeca soolya’yem hac. Altemeec lhaac neplhet haavoc lamom.
nenlhoy’ verbo. recibir. Aclhoc’aac lhaac lhama poco pan. Alhcac nec lhaac saat secleeta hac alhnangcoc, lhaa ptomhac taata. Nengellhavamquec alhta aapetec lamengco-cyevey’ nengnaycam’ Ya’alve-Saanga. Nataamen nentamhaycam’, yetneec nenlhoy’ soolya’yem. Aplhoc’aac lheep a’soc aptemeem avaanaa. Aplhoc’aac aptom noolheng alhto’ooc lhaac. Paej calhca’a ctom tata’ angna’laava. ¿Lhoc’aa nlho lhquep lha lamom? – ¡Molhquehe’! Melhquehec nec paana’teem enlhet capco vaetca’hac apac. ¿Co cvaam’ saat eta’hecsoec raatyo pa pepma’? – Aclhoc’ooc alhta ye. Yetneec ne’ elhta angcooc registro engac, anlhavac nentamhaycam’. Paej saat angcooc cayetnac vaetca’hac, monlhocyehec nahan. Yetneec nenlhoy’ aalhtooc a’soc lamengco-cyevey’. Alhqueclhac saat maselya’mongaam alhta. Yetneec naat aclhoy’ a’soc alyamhapma. Yetneec nenlhoy’ nengmovaan ayenyem’a Tyos.
nensaascama verbo. mandar. Escaasquec lhaac seta soolya’yem secya’sa almaasen yo’yaam’ ameesec yaampa’at-yengmenec nahan quelpasmongaam. Escaas eeca’ peyaam’-apaava pac apepma’, apcaecmooc lhaac. Acsaasquec co’o secpayvaam cooco’ yo’yaam’ hetnehec mayca’a. Ansaasquec aclhaanma va’lhoc Saara angcaatem acna Paz del Chaco. Acsaasquec lhaac actom meeme apta’haclho lhcac haavoc. ¿Soolya’yem pac lho lhque’ engnac ? – Paej, vaamlha mocsaascama. Soolya’yem lhaa csaasac Juan, hetengyassec saat raatyo hac. Escaasquec lhaac taata sectengyasquescama aapetec Lhaapangcalvoc.
nensaasqueclha’ verbo. volcar. Acsaaseeclheec lhaac selyaapoolhqueta eemooc naysecsa nengnayvoom. Yetneec silya nensaasqueclha naysecsa nentahanma acnoo nac naasa va’lhoc. Ya’acmoc casaasaoclhohoc eeven, calhnees eeca’. Yetneec maata’a nensaascaoclha’ angelquenec ya’alva nekha taalha yo’yaam’ esekhamcoc, taan emakheetec. Apvanquec esaasaoclhac tengma peyaam’ apyemna’teem. Sas ansaasaoclhac maata’a secleeta engac yo’yaam’ angelapam’.
nensapooneeycam’ verbo. despacio. Sapoonaam’ na’sa apteyaasaamca’a. Mooc nengeltemeem ta’mensam’ooc apteyaasaamca’a. Sapoonaam’ na’sa lhquep, tamha’ apoctacmo nentom.
nensavheeycam’ verbo. buscar. Teyacmec lhaac alyaave hac aamay, ta’ sta’haavoo secsavhaamca’a. Lheem acveteclhehe’. ¿Lha’ acyetna paala? Paej co’ ota’ac. – Esavham’ ma’a. ¿Lha’ acya’sa tata’a lhcaa ngna’laava? Paej angvet’oo’. – Esavham’ saat. Acsavhaam’ lhaac lheep aamay. Apsavhaam’ enlhet yavhan ma’a nalhma’. Mee, hesavheessam’ yaamsongsenghe’, almaasen pa’ ay’acsec. Esavham’ saat apangcooc samanya, elyacyees saat apaatay. Esavhaoc apmamye’, etcaammohoc nemesma. ¿Vet’aa nlho lhquep popyet apteyaasaamca’ amyep? – Ootac lhaa nyekhe secsavhaamco, paej eeca’ asavhaamcoc. Acsavhaamquec lhaac naysecsa yenyeem caamyon, paej cvesey’ avaecmoc nepeyaam’.
nensavhomoo verbo. 1 • terminar. Apsavhoo ptom Silvio. ¿Savhoo nlho lhquep soolya’yem pac? Paa nyekhe’ angvaanec etengyassec slaara ac eeven. Yetneec naat nengelanyommalhca’ ansaavohoc anlheenec mongelya’ascaalhma’ amamye ya’pasquescama-yengmen. Apquelsavhaamcooc aptoycaoc noolheng. Pa’ asaavoho’, lhaa ctomhac seclheena nentom vayca pva’lhoc. ¿Avanhe nlhoo kham manten pac ne’ elhta? – Paej, pa’ asaavoc ahangco’. Caasooc asaoc sectamhaycam’, quetsec caymaalhca’. Caasooc lhaac asaavohoc sectamhaycam’. Savhoom pangcoo pteemac noolheng quelayque hac. ¿Savhocye nlho taata pehen apvohooc? – Eehe, quelhvoo psavhac. Ansavhocyec Teela ayanyommalhca catalhocsec vaetca’hac. Elmalhnaam’ lhaac paana’tee-ngyaap: „¿Makhamoo nlho paana’teem pac lheep?“ – „Paej, acsohocye’“. Sohocyec nentom tooma’alhta. Sohocyec soolya’yem hac. ¿Sohocye nlho lhquep ca’a pac? Paej co’o ca’a hac. ¿Sohomacye nlho soolyaatectama pac alhta? – Eehe, sohomacye’. Lhesohocyec lhaac manten ahac camaamec’a. ¿Savhaamque ya manten? – Eehe, nensavhaamquec lhaac. Pelhca’ apsavha ptom eeven, takhooc vesey’ pocoo pac. ¿Paej eyla mac aapetec? – Eehe, savhaalhqueec lhaac. ¿Savhaalhquee nlho ca’a? – Eehe, savhaalhcoo’. Sas ansavheessohoc manten ’pac taata, engyahapvomhoc saat ca’alhnac amyep. Ya’acmo savheessoho ptom eeven, lha’angcooc lha. ¡Savvvhaeclhoo eyla lhque’ epmancoc etecpong peloota! – ¡Sopppcanyaye! Apsavhaeclhoo eyla lhque’ epteyaascam’. – Secvaanyam’ nac que. Yetneec nengelanyommalhca nensavhaeclhoo angelmoc yaateypeepa’ acmoc, mepque nengaayam’ lhama.
2 • Sohommalhcooc aletsepma angyaap seca’a nac lha. Savhaacpec apquellhenga enlhet apquelya’ascama lengco. Nengelanyommalhqueec ansavhalhcohoc angelya’acsec caaya. Casavhalhcohoc saat mokham quelvaana’a calya’acsec peloota. Savhaalhcoo pmancoc aptoolhna’ enlhet.
nenseeleleeycam’ verbo. flojo. Apseelelam’ apteyaasaamca’a haavoc. Mooc nengeltemeem apquelyelcam’. Angvetohoc nahan apaava apseeleleeycam’. Eseelelam’ohoc antalhneclhac apaava nac hay’. Cacsehe ngcahalhcohoc quelvaana’a catalhneclhac apaava apseeleleeycam’.
nenselhnanongcama verbo. hacer culpable, causar, provocar. Nengaapahascama yo’yaam’ emenyelhec acvesey’ nenselhnanongcama engmooc acnoo nhan nempehesqueyaam’ a’soc acmasom. Hemenyelhques saat soolyaatectama ’ha’e Lengua-Pyevey’. – Ya’acmoc heselhnana’, emenyelh apangco’. Eselhnanaquec lhaac meeme seclheenalhco semquesa seese acmenyelhma. Apselhnanaquec apquetcoc apyaap apehescacmo apmenyelhma. Aclhenganacmec lhaac secya’sa Peetempoc, taan secvocmo Mascovaapa’. Calpayheemoo maseltemnaascaoc aamay eselhnaanaac. Henselhnanohoc enlhet apyaamoo anmen, paej cvesey’ ey’aasaamcoo lhma’. Casalhnanac saat bujía cvaanyam’ mooto nac lha. ¿Lha’ acselhnaanaa apelhyennama nac que? – Secpekhay’ eselhnaanaac que, taan selvangcacmo peyaam’-paava hac. Coh lhaac actom eeven. Lheep apselhnaanaac apmesa ’sa acmakhetmoo. Acselhnaanaalhqueec moltemnasa apvesque hac seclhengaam nac hay’. Quelmeetooc nec lhaac enlhet peloota. Apquelselhnaanaacpe eeque pangco’, so nyekhe paej elaanaacpooc aptavaascamcoo. Acteyacmec lhaac co’o yelpa’, toolhna’vooc lhaac amnec secleeta. – Altemnasquec lhaa nyekhe’, apselhnaanaacpe eeque pangco’, lhaa ptomhac haavoc. Peyaam’ alhte pca’hac mangco hac, secselhnaanammalhca’ alhte eeca hangco’, paej angvahapsac apaava, so nyekha’ sleng’a alhta.
nensekhay’ verbo. Lavquec lhaac nemesma, taan acsekha’a. Tata’a, casekhohoc calveta’. Esekhohoc epa’yoc yaptec nahan tata’a. Acsekha’ac co’o seclhenga aamay. Acsekha’ac lhaac sekhalhnoo sengellhecmooscama maestro. Ta’melsoo psekha’a eeven aptava ptom. Actalhneec lhaac nempayvaam-lhangcoc yeploomoo alsekhay’ eeva’. Paej cvesey’ ala’alhnaasac. Apsekhay’ eyla ptamhac apquelaaney’ tengma pac. – Quee eehe, cayhec alhta lhama chaapa alha’macsohoc selmaam. Acmasom nengmaclha secleeta hac, casekheclhoho’.
nensekheeycam’ verbo. 1 • mirar. Nensekheeycam’ acvesey’ nengelyehemoo makhay’ angco’ nahan neeten. Acsekha’vooc lhaac neeten yaamet secsavhaamca’a yaatepekhang. Acsekha’vooc co’o pelten’. Ansekha’vooc lheya’ aplhengacmo noolheng. Apsekham’ taata neeten ayapma acnem’. Acsekham’ lhaac secleeta ayenyahamco aamay. Akhaalhaalhcoo eeca’ atnengvaclhac nekha’ ’may. Quetsekha’vooc enlhet aclhengacmo naalhpop meyooyam’ neeten.
2 • Apsekham’ apquenamteem Pelagio, pekhaasquec vesey’ elhong. Naysecsa nenteyaascam’ amyep, yetneec maata’a nensekheeycam’ seenhec nahan lhaapen yo’yaam’ angmocta’. Ansekham’ ayetca ngquen’, quelhalhneec vesey’. Esekhoho tracta, hengyeecaha’. Ansekham’ avtep semheng aamay.
nensekheeycaoc verbo. 1 • caerse de espaldas, estar echado de espaldas. Sekhaclheec lhaac sectahaneem ayenta yvoc. Sekhaclheec alhta maata’ eeven, paej cvesey’ mokham cayemna’ac naalhet. Eeven, ya’acmoc etnamom’ nekha’ angcooc caalo va’lhoc, esekheclha’. Acsekhaclheec lhaac acyeetapa taama naysecsa seyeyveescama. Sekhaclhee’ ptoolhna’ enlhet.
2 • Apsekhamquec apyetna eeven congne tengma. Apsekhamquec aptena seta’. Esekhamcohoc yaatyaapa’ etyenec congne plhangcoc. ¿Esekhamcoho nlho lhquep etyenec, elpoolamcoho nlhoyquela’a? Nec, sekhamque’ epquelhta cmaahat yaptec. Sekhaoclhee’ epnayva ta’va’.
nensom verbo. llevar. ¡Esav saat lenteeno pac apya’sa saat moya’naeclha’! Too psaoc yaamsongsenghe’. Taej nec lhaac aatong almaasen. ¿Savque nlho seema vanteeta ac? So nyekhe paej calemsec camocta’. Paac nec lhaa sooc taata na’haapa hac nepeyaam’, acyevey’ cvesey’. Paej laalha’ esaoc lenteeno pac, so nyekhe halh alhma yephopay’ neeten. Nensom nec yecvoom-nentom engac. ¿Lha’ acsava sovov acyevey’ lhaac que? – Han’ apsaoc lha, eeven. Nengeltamhooc angelsavsec quellheep nengelmenaecmascama sec’aaseclha’. ¿Pan eyla apsoom’? Co’o saat almoc apcaanet. Esoom’ saat va’alhva pac nengempaeclha’ amyep, coh angcoo ye’. ¿Soom’oo nlho latquescama-’tong ayetcooc meeme? – Eehe, soom’oo’. Acsavcam’ooc lhaac ca’a nengelya’sa nalhma’. Nooc mooc acsoom’oo’. Mee, co’o saat atsaclhac hay’. – ¡Catsaclha’! Talhnaam’ saat alsaclhac yaamelquet ayetcooc yo’yaam’ calhe’ elyepetsamca’a. Peenaasquec lhaac secmaam soolyaatectama ayetcovhac. Talhnaam’ saate eeca’ asaclhac tengma. Nensaeclhoo lhnec poco engac amyep yo’yaam’ antaaveclha’. ¿Lha’a ngcay’acsehe’? – Haatem. – Heey’, casaclheesoho ca’a seema’. Paej nec lhaac caa’ ac. Esaclhees apcapoc seta’, elya’hapam’ saat. Yetneec naat maata’a nensayquenta’ moclham’a soolyaatectama cyelhna nentamhaycamca’aclha’. Quelhvoo eeca’, mongvanquehe’. Lhaa csantemsac hay’, raatyo pac alhta. Paej lhaac alquetna’ac secsantaamoo laaney’oo-cnem’ pac. Acsaacmec lhaac amya’ acteemaclha’ apquelanyammaap quellheep alyamhapma. Ayeelhyacmec lhaac, taan secsaacmo a’soc nac hay’. Yamraatyo halhca la’a.
nentaalhay’ verbo. Aptalh’aac naat maata’ enlhet nanooc aatelh nataan apquetsepma pooc. Nataamen angvetohoc nahan actaalhay’ quelvaana’a acvaeclhoo acnem’ nac hay’. Etaalhohoc naat nahan enlhet caaya pangca’aoc yaanmaan apmaycam’ yaate’eymeem. Mongenatsehec camnaecmasam’ angquen’ quelvaana’ yetcoc naysecsa actaalhay’ ayempehec ayetca yaate’eymeem, yaanmaan etcoc que nhan.
nentaalhoscama verbo. escribir, dibujar. Seepe’, ¿vanque nlho lhquep etalhocsec apvesey’ vaetca’hac? Etalhoos apangcoo pvesey’, paej co’ ’vaanac. Actaalhosquec lhaac examen yo’yaam’ ayephongvomho’. Actaalhoscasquec co’o carta hac lheep yo’yaam’ angvaapahassec. Yekhe hetaalhosques secpayvaam, paej co’ ’vaanac, raatyo pa’ ay’assec. Aptaalhosam’ seca’a lhoop’actec, metecteng apcaecmaasac. Mee, pa’ ’taalhosamcoc, lhaa ptomhac seepe’, helvaclhees laapes hac. Yetneec maata’a nentaalhoscamaclha nengvesey’ amamye nentalhnama payhoo escuela. Calllvangcamoc maata’ a’soc selteem lhaac, etaalhosaoc eeca’. Actaalhosamque’ elhta apquelvesey’ enlhet’aoc amamye lamengco-cyevey’ yo’yaam’ ellhavamcoc aapetec. Etengya ptaalhoseeycaoc, apmopvaan saat etnehec. Nentaalhoseeycamquelha’ actomha nengeltaamsommalhquelha nengeltaalhoseeycaoc. Mooc nengeltemeem eeca’ escuela.
nentaamay’ verbo. pisar. Ya’acmoc etamaac quelhvooc yaamlhoop’actec congne tengma, paej mokham caymac’ac. Mooc nengeltemeem ya’acmoc eltaammam’. Taamec’aac maata’a valay aatelh naysecsa alhta’a caaya pac apvesey’ San Juan. Eeven, ya’acmoc etamaac moyanma, engyahalhyengquem’ eeca’. Actaamec’aac lhaac na’sa yengmen, lan’ooc vesey’ aamay. Actaamongveeclheec yengmen va’atsam’. Mooc nengeltemeem acyeecahangveeclhee’ nahan akhalhtepelhquetveeclhee’.
nentaamen preposición. 1 • después de, detrás de. nengellhengaanemseeycaoc: netaamen/netaan; nataamen/nataan; neptaamen/neptaan; nentaamen/nentaan Cat neptaan, ¿lha’ actamha ye? – Lha’mooc lhaac tengma lmaasen. Apnam’ aptavaan neptaamen enlhet apvaanyam’ nac hay’. Tavcalhqueec lhaac nataan soolyaatectama ac seema’. Aplheenacpec lhaac neptaan enlhet. Paej lhaac alquetna’ac ma’ ’yaapeeclho netaan aatong, taan movanco atyapoc.
2 • Apquelyahaclhooc neptaan tengyay’ popyet, taan apcaplhenga yaatepengca. Acyemyeeclheec lhaac netaan ca’a secyaam yeploomoo cmaases. Pa’ angva’lhengcahasaoclhac nataan tracta. Nooc mooc pa’ angva’lhengcahasaoclha ta’la’. ¿Paa nlho’ anta’hoho’ ’sa nentaan? ¿Paa nlhoyquela ampeyvohoc mooc aamay nec lhaac?
3 • Lha’mooc nengvetay’ a’soc nentaamen alhta, apteeyam’ peyaam nahan ayapma acnem’. Paej camaamay’ac nentaan alhta, quelhvoo eeca’ acmaamec’o. Nentaan alhta, paej cayetnamac sectamhaycam’, taan hengelnapma maec.
4 • Nataamen sectamhaycam’ saat ay’acsec almaasen. Avatac saat secyahangva’aecta ca’a, nataan secyaam, alhong mokham. Nataamen apqueltemnaycam’ Juan, angaylhohoc saat grupo Navideño. Angyenamcoc saat ca’a nataamen nengelyetseeycam’ peloota. Nataan moya’naeclha saat alaanohoc caaleyvascama acmasom nec lhaac ayaaleyvoom. Mooc nengeltemeem nataan nempayvaam. ¡Hetengyasques secyeseem, haavoc! – Nataan sectoyqueclha saat. Angaylhohoc saat seclhooc Conjunto Emanuel. Nataamen hay’, angaylhohoc saat mooc grupo. Sas nec angenec soolam neptaan peyaam’. Alhong saat neptaamen lheep, tes cvesey’ aamay.
5 • después. Acmeec lhaac noolheng, nataamen acmeec mokham pooc noolheng. Engelpasmeec naat maata’a lengco, nataamen masqueec hay’, nataamen nengeltengya’ac quelhvooc sempasmoom ayenyem’a mooc nekha’.
6 • Angvetac nemesma, nataamen anga’hec. Nooc mooc taan anga’hec. Acmaahat alhta seclhoo’, nataamen acmaamec’a.
7 • Ayenquec lhaac samanya, peheya’, nataamen nahan ya’teepa.
nentaamseeycam’o verbo. desear. Nentaamseeycam’o cvesey’ acnoo nac: Actaamsam’ooc lhaac elmeytec sevhen yo’yaam’ etnehec campeón enlhet. Venne lmeytec, lhaa ctamhac. ¡Memeta lhnec yaateypeepa pac que! lhaa ptomhac setaamsam’o eemooc, tes cvesey’ amyep apac. Taamsam’ooc lhaac atyamoc Seena senamta secleeta, motyemehe eeca’. Meec naat actaamsam’o ngyetsapoc Jesus, ya’vataclhoho eeca’ apquetsepmac, taan aplhaatekhangvaecmo. Taamsam’ooc lhaac co’ eemooc eya’mongse pva’lhoc, taan apya’mongsa na’soo pva’lhoc. Nengeltaamsam’ooc lhaac etnahamcoc campeón Olimpia. Taamsam’ooc lhaac eyephongvomhoc escuela pac yoonges hac ayenyem’a cat secmeetaeclhoo.
nentaapelhqueem verbo. terminar. Aptaapelhcooc lheep sectoome etcoc lhaac. Etaapelhcam’ co’o nengmasqueem, secyamhongcama cvesey’. Actaapelhcalhcooc co’o, savhaalhcooc vesey’ soolya’yem hac. Actaapelhcaasooc lhaac lheep ca’a pac secmongcalhna. Mooc nengeltemeem acsavheescaasoo’. Alhpongha pac pa’ ’taapelhsoho’, ¿ta’se ya’e? A’net angcooc alhta apquelaecmoc tata’ ayetcooc ahac yenec, taan apva’actamo mooc nem’, setttaapelhcaasoo. Lhengcaasooc asaoc selengqueem pehen, sec’aaseclha saat ataapelhcoho’.
nentaatecpongaam verbo. 1 • errar. Aptaatecpongquec lhaac taata apmocta’a popyet. Nenga’tooc lhaa nyekhe smoctay’ vaalha’ay’, actaatecpongque eeca’. Cataatecponghoc catecpong peloota quelvaana’a nac lha. Haave lhquep apmoctay’, etaatecpong lheep, co’ eeca’ elemsee’, lhaa ptomhac haavoc. Actaatecpongquec lhaac selpa’alhcata meemong aapac, ta’heem acvesey’ alhangcoc taava. Actaatecpongquec selyaataycam’ valay apayvaam, nooclha’ angcooc momalemse.
2 • Sentaatecpongaam nahan acvesey’ sengengquetma acnoo nac nemesma lhoyquela semheng aclom. Etaatecpongque’ elhta acyeyva, caasooc alhta atcaammoho’. Elheenacpohoc maata’a peyaam’ sentaatecpongaam, nataamen etnehec maata’ enlhet: „Etaatecpaavooc lhaac peyaam’ seclhenga alhto’oo’. Etaatecpongque na syenmaycam’, caasooc heya’hec, lhaa ptomhac tracta ngyaap.
nentaatseeycamcoo verbo. acercarse. Actaatsamcooc co’ apnaclha’ apvesque’. Actaatsamcooc lhaac sectooscama vaetque. Aptaatsamcooc lheep yavhan yo’yaam’ engyengcoc. Antaatsamcooc quelvaana’ acpongcanma. Actaatsamcooc lhaac selan’o metecteng apquetcooc. Yetneec acteemaclha nentaateesqueyaam’ paana’teem-lhangcoc. Actaateescacmooc alhta apca’namca’aclha’ enlhet’aoc. Etaateesquetaamoho halep secmaclha’. Acvet’aac lhaac tengma aptaateescamoo pooc payhoo nepeyaam’. Mooc nengeltemeem nenga’tooc pooc.
nentaclhama verbo. 1 • morder. Coh am’aoc hentaclhec semheng, caymaalhqueec antengyac quelhvooc paana’teem. Mengyacsehec hengeltaclhec paaya. Mooseec hentaclhec nemesma, angetsapoc capco nlho paana’teem. Actaclheec lhaac seese pyemna’teem, pa’alhcatquec lhaac eema’aoc. Altaacmec lhaac semheng, taan setaclha. Paej angcoo eyla ta’va’, taclhaam’ na’sa slaara hac. Ya’acmoc hetaalhsec ta’va pac, cas apma’aoc.
2 • Eeven, yaavoho, cataclhec aatong apophehec. Actaalhcasquec lhaa m’aoc leclama-m’aoc aya’heem eemnec. Nengelca’ayneec angcooc yaamet-nekha’a, cas caltaclhec engyempehec, calpaysamammac nahan.
3 • Queltaclheec eyempehec, paej cvesey’ aya’paasac yengmen.
4 • Taclhaamquec secyemseem angcaaven. Mooc nengeltemeem tavcamque’.
5 • Acvet’aac lhaac seca’ altaclhama, ayenyem’a eeca’ ascoc sengeltaclhama. Eeven, ya’acmoc eltaammam’ yengmen, caltaclhec.
6 • pinza. Yetneec nahan a’soc alvesey’ altaclhama-apaava yo’yaam’ angmom’ nengelquelhanma apaava moopeeyeen-yaamet, taan antaalhsec maata’a yo’yaam’ camamcoc. Nooc nahan altaclhama-aacco yo’yaam’ camamcoc yeplom taama ac valay-pcaatec naysecsa nempa’ayvascama.
nentacnaycamcoo verbo. burlarse. Nentacnaycamcoo acvesey’ mepque apmopyavse engmooc teema nac anlheenec: „Ne’sa eeca’ aptecpaacpo“; „Na’saaneng’ apquenta“. Mooc nengeltemeem ta’se eeca’ apquenta. Etacnaamcooc lhaac eyaalheng’ nengelmeta nentavaascaoc peloota, nataamen aptomha apquelyaataamca’a: „Selhnaanaacpe eeque pangco’, paej cvesey’ apquenyeem“. Apquetsepquec naat angcooc enlhet apyoholhma’, nataamen catyapoc aptacneesquescama pna’aymacoc: „Ta’sec angcooc apmatna. Camascoc saat eletsapo nseca’a“. Enlhet nanooc apqueltemeem na’saaneng’ apquetsapa.
nenta’haeclha’ verbo. 1 • volver a casa. Pa’ ’ta’heclha’, talhnacme’. Acta’haclheec co’o tengma hac. Mooc semaana lhnec lhaac paa lta’heclhac mayca’a. Cahaney’ saat ata’heclhac alhta’a naysecsa eequey. Nec, quelta’haclheec apqueltamhaycam’ mesyon. Mooc nengeltemeem quempaoclhee’.
2 • Nanooc apta’haeclha’ taata. Mooc nengeltemeem nanooc apquetsepma nahan nanooc apvangcapaeclha’.
nentahaneem verbo. 1 • sentarse. Pa’ athaane’ ’sa valta ’pac. Pa’ athaanec popyet apyempehec. Aptahanque eyla pooc ta’va’. Tahaneeclheec enlhet mooto pac apteyacmo, cas nec lhaa pyoc. Yeptaaycam’ aphalhnangcoc eyla lhca’ antahanac alhta’a. Ethanques apaava actahanma nseca’a. Pa’ athansec poco valte nac lha.
2 • „Aclhengque’ elhta acnem’ alhta. “ Eeca’ as nempayvaam actamha yaam sas ayenyem’a tahaneeclheec mooc. Mooc nengeltemeem yenhaclheec mooc.
nentahaneem a’soc acvesey’ (quel.). asiento. nengellhengaanemseeycaoc: sectahaneem; actahaneem; aptahaneem; nentahaneem; altahaneem Yetneec actahaneem quelvaana’a yo’yaam’ cathaanec maata’a. Lha’moo eyla quelhvooc nengeltahaneem nempayvaam-lhangcoc. ¿Paa lhec? nentahaneem lha’e. ¿Lha’ acyetna sectahanma lhcac? ¿Paa nlho ngcayemyecsec sectahanma payheeycam’?
nentahanyay’ verbo. 1 • encontrar. Actahanya’vooc lhaac coo Savaaya-Amyep tengyay’ vaalha’ay’, taan selmalhnaamca’a: „¿Quelnapque ya vaalha’ay’?“. Actahanya’ac lhaac co’o peyaam’ naalhet aamay. Actahanya’ac lhaac aamay taata seyeelhyacmo. Actahanya’vooc lhaac sectooscama aclhengaanyam’ nalhma’. Nec, hayva’ac mayca’a, ethanyem’, emees aptahaneem. Ayanyalhqueec lhaac athanyamoc eemooc ma’ aamay yo’yaam’ apaatemsec apquelnapma vaalha’ay’. Sas antahanyemsec yelpa yaatepekhang yo’yaam’ castohong aptengyay’ tata’ ayetcooc. Actahanyeeclheec lhaac seyemhamco eeven nepva’a tengma. Paej lhaac athanyeeclhac aplhenga pmamye taata. Athanyaaseclhac saat angquen’ eeven. Ethanya’actaac lhaac Pablo tracta apquenamteem, taan senaatsa. Paa ngcaltahanyamalhcac yephopay’. Nengeltahanyamalhqueec lhaac haavoc nalhma’.
2 • Caasoo thanyeclha pquetca enlhet apmopvaan etnaham’. Caasooc athanyeclhac lheep apyevey’. Actahanyaaseeclheec alhta amyep ahac acnooclha’ acyevey’ amyep apac taata.
3 • Actahanyacmooc alhta yaateypeepa hac acmoc, taan acmoo eyempehec selmaam. Sas nec maata’ antahanyemhoc yaateypeepa-pascoc seclha nengvetay’ yo’yaam’ calha’mehe’. Anta’meleclhohoc ne’ elhta antahanyemhoc nengmasqueem nengapnaclhangcama, sas nec antengyac paana’teem seclha senga’heem.
nenta’heemoo verbo. 1 • volver. Teyacmec lhaac alyaave hac, nataamen secta’haavoo netaan yo’yaam’ asavham’. Angelya’acsec saat lengco, yehemeec saat angelta’hohoc tengma engangca’aoc. ¿Quelhvooc lheep paa ta’hoho’? Etaaveclha seclhooc que. Acvaclheec lhaac paana’teem-lhangcoc, taej lhaa eeca’ aatong, nataamen secta’haavoo quelhvoo’.
2 • Acta’hengvocmec lhaac seclhengaam secvet’a yephopay’ alpaasyam’. Paac vesey’ ngcamamaa’. Ta’hengva’ eyla mayca’a lhnec lhaac. Pa’ ayecpentemeclhac seyanma secta’hengvomlha lhcaac alhto’oo’. Sec’aaseclha saat angelta’hecsohoc nengelta’hengvomlha lhcac nengelyepseteem.
nenta’hescamoo verbo. devolver. Aptecpongquec lhaac pooc seca’a, taan apta’haasoo quelhvoo’ apyetsaclho aptecpaammaap. Apta’haasooc lhaac apyenha payvaam pooc enlhet. Yetneec sengaanamaclha nenta’hescamoo a’soc nengelya’mongaam. Acmeec lhaac sectalhnama apya’vateem, nataamen secta’haasoo sectengyaclho pooc.
nenta’hesqueyaam’ verbo. Cat, quelta’hescacmec ta’va lhcac. Caa lha’ ampayhoo plhangcoc a. Coy, ta’hescacmec seta’, laalha’ apvet’a ye, popyet halhca la’a. Ya’, paej alquetna’ac secta’hesca’a seyena samanya. Secleeta, yetneec nengelmaycaoc nengelta’hesqueeycamlha’.
nentalhnama a’soc acvesey’ (quen.). 1 • camisa, ropa. nengellhengaanemseeycaoc: sectalhnama; actalhnama; aptalhnama; nentalhnama; selnantalhnama Nentalhnama aptomha apaava molaaney’ yo’yaam’ antalhneclhac apva’lhoc. Yetneec maata’a nentalhnaeclha nentalhnama. Elec aptalhnama, pa’ ’yemyecsec. Pa’ ’talhneclhac seclhooc lheep aptalhnama, paej co’ apmopoy’.
2 • Lha’mooc apquelnantalhnama enlhet nac a, acnoo nac caanson nahan neeten. Mooc nengeltemeem tac apaava pac enlhet nac a.
nentalhnama verbo. 1 • entrar. Noc, angellantelhec nempayvaam-lhangcoc. – ¡Etelh apmamye’! Aptalhneeclheec tengma pac enlhet, quey cvesey’. Quellamtalhneec lhaac paaya lhamom-paaya hac. Talhnengveeclheec maalhec acyeyva. Talhneec alhta yengmen tengma hac acmaamec’a. Pa’ atlhec nalhma’ yo’yaam’ asavham’ yavhan. Nentalhneec programa. Nentalhneec mokham peya’ apva’lhoc. Etalhnees tengma tata’ ayetcooc. Etalhnees peloota lhangcoc. Toolhna’ac lhaa pmenec Cresencio, talhnaaseeclhooc arco pac. Actalhnaam’ lhaac amyep ahac secsavhaamca’a seyanma. Paej quelhvooc atalhneeycam’ lengco secnay’a mesyon, lhaa ntamhac alyaataamca’a seema’. Paej cata’melooc antalhnaaseclhac nengennamaam antooc yaampa’at-yengmenec, henglavho’. Etalhnaaseclha ptalhnama, caspeclhohoc saat. Actalhnengveeclhooc lhaac apca’naeclha’ enlhet, ayanayquec paej engya’neeclha’. Actalhnengva’vooc lhaac apca’ha vaetque pac Juan, so nyekhe paej alnay’ac.
2 • Nec, paa ngcatlhec nem’. Talhnengveeclheec pelten’, ho’sa’ actamhaclho halh alhma’.
3 • Talhneec pelten’, etyapoc saate eeca pooc aphalhnangcoc.
4 • Talhneeclheec caanson ’pac seta’. Actalhnaamquec lhaac sectalhnama yeploomoo pyeesamoo, apyamongvocme eeca’. Peenaasquec sellantalhnaeclha’, caymaalhqueec cavatac seclhaalhma. ¡Eeven, elheng seclhoo’, pa’ atalhnaaseclhac pooc caanson ’pac!
5 • Talhneeclheec nec lhaa pquennamaam enlhet apteyacmo neeten tengma.
nenta’melaeclha’ verbo. convalecer. ¿Ta’melaeclhee nlho lhquep? Seclengay’a nac aya’hema nengmasqueem. Ta’melaeclhee eylaa lha’ apophehec Walter. – Eehe, ta’melaclheec alhta. Altamhooc cata’meleclhac secteyaascam’, alhta aptomhac enlhet apquelvaatesa apyaam anmen. Nengelmalhnaquec Tyos yo’yaam’ eta’melseclhac engmooc nengmasqueem aato’. Ta’melvocmec lha’ amya’ aplheenammaap enlhet nac hay’. Ta’melvocmec enlhet alhta naapnaclhama ’to’. Nenta’menquesqueyaam’ engmooc acvesey’ nengelaaney’ engmooc teema nac apyoholhma’. Nenta’melquesqueyaam’ engmooc nahan acvesey’ nengmascooscama aphaalhemmaap. Yetneec nenta’menquesqueyaam’ nengmasqueema ’ta’aoc. Apta’melquescacmec paana’tee-ngyaap seepe’. Yetneec nenta’menquesqueyaam’ engmooc ayaymommalhca’ apvanmongcama acta’mela apva’lhoc. Yetneec nahan nenta’melquesqueyaam’ apva’lhoc engmooc acnoo nac enlhet aplom, alepvayaam’, apquenmelhaycam’ pooc.
nenta’melquescama verbo. 1 • cuidar, guardar, reservar. Yetneec nenta’melquescama engmooc aphaalhemmaap. Yetneec maata’a nenta’menquescama nengna’tooscama yo’yaam’ calha’meclha’, yo’yaam’ coopquehec nengmasqueem. Yetneec nenta’menquescama nengaoclha’. Tata’ angyapmoc, yetneec maata’ alta’melquescama yetcooc nahan almeyoycam’. Apta’melquescama vaetque eyla apteemac lheep. Pa’ ata’melsec secteyaascam’. Acta’melsalhqueec naysecsa secteyaascam’ ayenyem’a Tyos seta’melquescama. Yetneec nenta’melquescama apayvaam engmooc, mepque nengmellahanquescama quelhvoo’. Pa’ ’ta’melsec footo nac hay’ yo’yaam’ alaanohoc engmamye saat. Lhaa ctamhac seyanya lmasenero: „Heta’melquesques saat lhama quilo aapetec, talhnaam’ saat avata’“.
2 • Mehenta’melsehec enlhet nac a. Mooc nengeltemeem hengnayvecsoho’.
3 • Acta’melsalhcooc co’o naysecsa secteyaascam’ yo’yaam’ mootehe cmasom.
nenta’melquescamoo verbo. despacio, cuidadoso, tranquilo. Eta’melsoho ngyen’ soolyaatectama. Eta’melsoho apquenamteem yaamet, etyamoc. Ta’melsooc setaclha ta’va’, eyecpelcooc vesey’. Acta’melcaasooc lhaac selsantamo tata’ appoc yo’yaam’ calpa’lhehec naysecsa secsayquenta’. Ta’sec anta’melsohoc engva’lhoc angvetac engmooc aplom, sengenmelhaycam’. Acleng’ac amya’a, eeca’ acta’mencaasooc co’o. Ya’acmoc enayvecsec eeven, ta’melsoo cna. Lhengalhqueec lhaac, cahaney’ secta’melsoo sna. Ta’melsoo’ pyetna yetnamaclha-neeten ’pac eyaalheng’, epocteclhac saat escuela pac. Ta’melsoo cmaamec’a. Ta’melsoo pquelengca lhpongha, mesavhehe’. Acta’mensamcooc co’o secleeta. Apta’melquesca’actaac lengco caamyon. Ya’, aphayva’acta’. Ta’melsaoclhooc lhaac nengelquenamteem lengco, toc lhaac vesey’ acpataam. Apta’melsaoclhooc apta’haclho enlhet, yelpa cvesey’ aamay ’pac. Acta’mensam’ooc co’o secteyaascam’. Ta’melsam’ooc acmaamec’a. Ata’melsamcohoc saat quelhvooc soolya’yem, cat cvesey’ yaamlamengco, mepque secyaamasma quelhvoo’.
nentamhaycam’ verbo. trabajar. Talhnoo nyekhe’ antamham’ yaateypeepa’, cas eeca’ engcapoc. ¿Lha’ acya’sa meeme? – Manten lhaa ntamham’. Lhapcoo eyla lhque’ eptamham’, ¿lha’ apquelya’sa apqueltamhaycam’oo lhamoo’? Heltamham’oho saat lhamoo’, lhaa ptomhac apquemha-pmamye’ enlhet. Apnam’ enlhet apqueltamhaycam’o amyep. Nengvet’aac lhama maestro aptamhaycam’o nengeltemeem acmaases etnaham’. Masom aptamhaycam’ lengco nac a, temesseeycam’ na’sa. Yetneec quelhvooc sectamhaycam’ seya’alhnascama amyep. Aptamhaycam’ ne’ elhta paa tengyac haavoc sec’aaseclha lengco. Nentamhaycam’ saat calhec sec’aaseclha’. Paej quelhvoo stamhaycam’, vaamlha sma ’sa. Paana’tee-ngyaap actomha aptamhaycamca’aclha’ acnaycamcolha paana’teem. Actemessam’ co’o Tyos ayenyem’a seclhaanma payvaam. Yetneec co’o lhama lengco sectemesseeycamca’aclha’.
nentamhaycam’o naalhpo’ verbo. caminar inclinado. Actamham’ooc naalhpooc secya’acmoo vaalha’ay’. Queltamham’ooc naalhpoo nseca’a alnayvoom alyelhaanemseeycam’ mooc. Etnaham’ohoc naalhpooc taata etengyac popyet. Mooc nengeltemeem engyahalhamcoho’.
nentamongvaecmoo lhma’ verbo. Tamongvaecmoo lhma’ enlhet nac a, yangvocmoo pmopsom. Ya’acmoc etnengvomho lhma’, naa menyelh na’sa, emacpoc. Tamongvaecmooc ne’ elhta lhma’ enlhet apya’ascama nepeyaam’. Anselhnanalhcohoc ne’ elhta nentamongvaecmoo lhma’. Tamongvaecmoo lhma pteyaascam’ enlhet nac a. Paej cata’meloo ngcatnengvomho lhma nempayvaam.
nentamongvayaam’ a’soc acvesey’ (quel./quen.). hijo, hija. nengellhengaanemseeycaoc: sectamongvayaam’; actamongvayaam’; aptamongvayaam’; nentamongvayaam’; altamongvayaam’ ¿Escuela pac lhoo kham lheep aptamongvayaam’ anyo nac hay’? – Eehe, escuela saat mokham sectamongvayaam’ anyo nac hay’. ¿Lheep lho ptamongvayaam’ lha? Mooc nengeltemeem ¿lheep lho pquetca? Paa ngcalyamhaapoc sectamongvayaam’, quennaavo’ alhte pva’ac tengma.
nentamongvayaam’ verbo. tener hijo. Paej catnengvocmoc mokham acmatna tata’a hac angquennaavo’. Mooc nengeltemeem paej mokham ayetcooc acmatna. Acmeec alhta tata’a, nataamen actamongvaecmoo. Mooc nengeltemeem lha’maeclhee yetcooc. ¿Tamongvaecme nlho vaetque pac lheep? Mooc nengeltemeem ¿lha’macme’?
nenta’moopeeycaoc verbo. quedarse atrás. Lhengcaasooc angvetohoc vaamlha taasec-amya’a as nempayvaam nac hay’ „acta’moopeeycaoc“ acnoo nac yo’oclhelhma’ acta’moopeeycaoc. Nengco’ eeca nempayvaam nenta’peeycaoc.
nenta’nongcama verbo. detestar, no gustar. Apta’navaque eyla ptalhnama Seepe-Tes. – Quee eehe, acyevey’ engyespoc nec lhaa ngquenyem’ac. Mooc nengeltemeem paej eyla ngyaasekha’a ptalhnama. Paej eyla ngcamaaya’ac aapetec sa’coc. – Pelhmoc halhca la nta’navaac. Apta’navaquec Tyos mongelya’ascaalhma’. Apta’navaquec seepe’ seevay mokhanma aapetec. Apta’navaaclheec nec lhaac apvesque pac valay. Paej cata’meloo ngcata’navaac ayetca quelvaana’a. Ya’acmoc eta’navasse ptom eeven, engyoho ’sa tooc. Ta’navongveeclhee eyla ptalhnama, co’o saat atnehec. Ta’navaquec lhaac eva’lhoc poste pta’heem, paej eeca’ alyaataam’. Ta’navaquec lhaac eva’lhoc selan’o meesa, alac vesey’ tata’ aaye’.
nenta’peeycaoc verbo. quedarse atrás. Alhto’oo eyla nlhengac caamyon, nengelta’paamquec nengco’o. Yaavoho, elta’pamcoc. ¿Ta’paamque nlho lhque’? – Quee eehe, acta’paamquec lhaac, paej lhaac alhtakha’ac. Paej lheep engyaapa’ham’, ta’paamquec saat. Ta’paamque’ elhta volsa hac amyep yeploomoo yaateypeepa’. Quelta’paamquec lhaac sellhaalhma’a nengenyahasquescama secleeta, ¡alllyenyavcooc lhaac! Acta’pongvocmec lhaac Lhaapangcalvoc, paej lhaac alquetna’ac apqueleelhyacmo sellhaalhma’a. Apta’pongvocme eyla nseca’a nempayvaam-lhangcoc, ho’sa’ apvena. Paej ne ngcata’melooc angelcactohoc vayca nentom almeeta. Anta’pamcohoc nec. Ta’paamquec aptaava’ apquetsapa enlhet. Taasec-amya’a, yetneec maata’ aclhaanma yo’oclhelhma’ acta’moopeeycaoc, mooc nempayvaam apcaoclha’ acta’peeycaoc acnoo nac Belen acvaanyam’, Ya’alve-Saanga angco’ nahan Hemmaaset. ¡Evascap aptengyay’ apya’sengveyaam’, eta’pamcoc! Quelvangquepquec apna’aymacoc. Mooc nengeltemeem quelvocmec acmaclha nengya’sengveyaam’ acnoo nac tercer curso.
nenta’pongvaeclhoo verbo. quedarse con las ganas. Apta’pongveeclhooc alhta aptom seta’, paej cvesey’ ev’actac quelhvoo’. Cac’ooc alhta engquenyec cata’pongvaclhohoc motnahaycam’ manten, ho’sa’ moy’ascama lengco. Caasooc alhte ta’pongvaclhohoc aapetec apac seta’, so nyekhe vaetque pa’ apangcooc alhta. Acta’pongveeclhooc alhta molhcay’ soolya’yem, savhaalhqueec ne’ elhte cvesey’. Ta’pongveeclhooc alhta nengmenaecmascama nempasmeeyqueclha’, lha’mooc vesey’ coro. Ya’acmoc eta’pongveesqueclhoho ptom ta’va’, engyaayemques. Ta’pongveeclhoo’ ’lhta smaam pelhmoc, canaec paej alhte ngcalhnooc soolya’yem. Ta’pongveeclhooc alhta sya’ascama amyep. Quelmeyavcooc alhta secya’scama cancha, taan ayaapeeclho melevque seyanma.
nentavaascam’o verbo. 1 • bajar, amortiguar. Tavasca’voo eyla lhquep apnayvoom peloota. Haave cvesey’ lheep nenlhaalhma. Paej capvaanac etvascohoc emnaecmacsec enlhet nac a, vas cvesey’ apyespoc. Paej alhta etvasca’vooc aplava sevhen nac a, metquec vesey’ peloota. Paej etvasca’vooc aplheena pooc enlhet nac a, apquenmelheeycam’ cvesey’. Que ctavascay’o plava nseca’a. Cavanquehec hentavascohoc nengmasqueem nengya’anma. Nengelanyalhqueec alhta angeltamham’ mepque nentavascay’o. Tavasca’voo eyla lhquep apquelpa’alhcatma lhpongha, a’netoo ptamhac.
2 • ¡Etvasam’oho eeque lyaataam’, tenquec eeven! Actavaasaam’ooc lhaac selpa’alhcata lhpongha, cas cvesey’ eemec, paej lhaac cata’melooc ayeyheclhoho’. ¿Paa tvasam’ohoc raatyo pac? Asquepmee ye’. Paej etvaasaam’ooc aplheena pooc eeven, makhay’ lhaac nenglengay’ apayvaam. Tavaasaam’ooc alhta senganhaamca’a soolya’yem enlhet nac a, taan melhca’a. Tavaasaam’oo eyla lhquep aptoyqueclha’. Maayaasquec lhaac nengelmenaecmascama Ramón, tavaascam’ lha’ apcaneemac.
3 • Masqueec actavaasaamca’ acmasca eepa’tec. Masque’ ectavaasaamca’ acsepcanma yengmenec tracta. Masque’ ectavaasaamca’ eequey. Etyamoc saat lhaa’ alhta’a peyaam’. Mascoc saat catvasa’ acpalleeycam’ yengmen alhta’a. Que ctavaascam’ alhta nentom caaya. Que ctavaascam’ enaayoc seca’a nac a.
nentavascama verbo. 1 • no cuidar, hacer mal. ¡Eeven, tavasquec aptom, etav eeca’! ¡Tavasquec eeven! Ya’acmoc elya’yesam’. Tavasquec vaalitas apac, quelhaamca’ ’sa. Tavasquec vaetca’hac eeven, quelyapteec aava’. Tavasquec yaama’yen’ pac, cay’oo’ ’se ngcayeesec. Na’tavasquec lhaac yoonges nempayvaam-lhangcoc. Quellectengmom’ lhaac na’sa, mepque apquel-haalhenmoo amya’a. Aptavaasammaap alhta enlhet nac lha. Tavaasaalhqueec lhaac sa’coc, ma’ actengyassa acmasom acyeseem. Tavasque pyaata’ eeven, savheescasquec yelpa pac. Hentavacsohoc enlhet nac a, paej cata’melooc antemhec nenlhaalhma. Yetneec angcooc nentepseeycam’ apvesey’ enlhet, nataamen nentavasquec apvesey’. Nentavascama engmooc nahan acvesey’ monta’hescamoo nengelya’mongaam soolya’yem pac. Apneec maata’a lhama nepyesecsa enlhet aptomha apna’tavascama apna’aymacoc acnoo nac apsaeclha’ ’sa secleeta pac pooc nahan apquelhaquescama vaetque lengco pac mepque apqueltemnascama. Apna’tavasquec apqueneeycaoc enlhet yaateypeepa’ ayenyem’a apquelay’o ayectengaam melevque. Paej cata’melooc antavaaseclhac raatyo engac, cayhec vesey’ angmoc. Etvaasaam’ naapnaclhama, lhaa ptomhac enlhet.
2 • Atvasalhcac saat mepque seyanma yaateypeepa’, paej eeque ngcata’melaeclhac etapnec alhta acvaapekhammalhca’.
3 • jugar pelota. Nentavaasaamquec naat nengco’o peloota seclhooc acvay’a acvaeclhoo cnem’ nac hay’. Paej co’o kha’ atvascamac peloota, paej cvesey’ avaanac. Acvaclheec lhaac cancha, nataamen selmalhnaamca’a eemooc: „¿Tavaasaalhquee nlhoho’?“ – „Apquelnaclheec lhaac, caamquetque eeque ngcampeclhoho’. Paej co’ ’vaanac engmenec, vaamlha’ engmeoc maata’a sectavascama peloota.
4 • Talhnacmoo lhnec lhaac saat catvasalhcac rifa.
nentavascamoo a’soc acvesey’ (quel.). rompecabezas. Nentavascamoo acvesey’ lhama ’soc apmaycam’o nseca’a acteemaclha nengelaanqueclhoo acnaycaoc vaetca’hac ayetcooc.
nenteclheclhama verbo. moler. Acteclhequec lhaac seese yo’yaam’ catooc eeven. Paac nec lhaa ngcateclhooc meeme teves acmaycam’ a’alhva meemong nahan payheem-vaahec. Eteclheques eeque pyaama quelpasmongaam, catooc saat, paej am’aoc. Seepe’, eteclhec caha yelpa cyamay’ lhaac. Alya’yecsec saat co’o yo’yaam’ atengyac vaalha’ay’. Mooc nengeltemeem etnesseclha’ aanec. Acmeec lhaac aapetec aanec mocteclhayqueclha’.
nentecpongaam verbo. 1 • golpear, pegar. Eeven, ya’acmoc etecpong pooc. Ya’, actecpaavoo’ ’sla’a. Eta’melsoho, hetecponghoc taava pac. Motecpongehec saat eyetca, tes cvesey’ mokham. Tecpaam’ lhaa ptooscama semheng haavoc aya’ha tata’a pac. Ya’acmoc hetecpongsec eemec, cas co’o syemseem. Nentecpongamquec anga’hec nemesma. Actecpongquec lhaac peloota eemnec. Actecpongveeclheec lhaac aatong ’pac seta’ seclhaatekhasa. Caymaalhqueec maata’a mongnathoec sentecpongvay’o enlhet naysecsa nengnayvoom peloota. Nengeltecpongsam’ engmeoc mayca’a. Actecpaamquec lhaac laava yaamet-nekha’ secmaycam’ hooma. Actecpaamquec lhaac noolheng mepque plhengaam quelyecpelhquetma. Apneec naat enlhet nanooc apvaanyam’ aptecpaycamcoo vayca naysecsa apmenaecmaascam’. ¡Etecpeeclha campaana! lhaa ptomhac consejero. Tecpongvocmooc lhaac meeme sectecpaa semheng.
2 • Etecpongquec lhaac sectom vaetque tapnaoc.
3 • golpear. Tecpaamquec secleeta pac, ¡epcanvom’ seclho’, elaanoho! Tecpaamquec lhaac vaetca’hac lha’alhta’a, alhcahayaam’ angquempoosam’. Tecpaamquec Nazaret, laalha’ alan’a tengma ac que. Tecpaaclheec laaney’oo-cnem’, la’onse ntamhac.
nentecsascama verbo. Actecsaasooc lhaac soolyaatectama, acmaases acvesey’. Mooc nengeltemeem acmascoosooc aymes. Actecsasquec co’o teves acvaecmoo acmasca aymes. ¿Tecsaasoo nlho lhquep teves samong? Actecsaasooc lhaac secyaam ca’a, aahac tamhaclha’. Actecsaasooc naat selyetsamonga yengmenec yaamquentem’ acyelhna.
nentecyavaam verbo. morir. Tecyavaclheec lhaac caasec ahac naysecsa smasma, mepque aapetec quenyem’ac. Queltecyavamquec naat enlhet apquelnaapommaap quenmecpeyem. Tecyevquec vaalha’ay’. Yetneec actecyavaam vaetque nalhma’ amamye caaya. Actecyavaeclha lhnec lhaac semheng, nengmasqueema ac engquenyem’ac. Nentecyavaycam’ naat nengco’o nanooc angco’ ayenyem’a sengempokhay’ quenmecpeyem nahan nengmasqueem.
Nentecyavamaclha’ apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Lhama pcaoclha’ acvesey’ Nentecyavamaclha’ nekha Na’teema-Amyep. Apnam’ mokham lengco phalhnangca’aoc as Nentecyavamaclha’.
nentecyavaycam’ verbo. pegado. Tecyavam’ooc lhaac seca’ apcaanet ayenyem’a angquen’ altecpaycam’. Acmoo mooc vesey’ mepque payca’aoc. Etecyavasam’ohoc apquetquec valay ca’hec anmen. Tecyavam’ lhaac enlhet aptavaascaoc peloota, quellavquec vesey’ apquelenmelhma.
nenteema verbo. 1 • decir. ¿Haa, lha’ aptomha? Paej alna’voo payvaam. ¡Eeven, manten eeque tne, haave malten! Quelvaana’maeclheec ahayca’aoc, lhacnem’ quelhvoo steem haa, paej cvesey’ alna’voo lhma’. Canayquec lhaa nyekhe haoc’ay’ asantac raatyo pac. – Nenteema laalha’a heey’, lhaa ntamhac meeme seyanya. Alhong saat, ne’ elhte ptamhac seta’. Aptamhac alhta taata: „Alhong saat“, taan melhna. Lheep nec lhaac nahan aptamhaycam’ manten sec’aaseclha’, lhaa ptomhac seta’. Ata’heclhac saat, naat apteemac seta’ ayamqueta lhong. Eyanhaam’ lhaac soolya’yema hac eemoc, nataamen sectomha: „Savhaalhcooc lhaac. “ ¿Co laalha’ etnehec haoc’ay’ nenglannaamca’a nac nengcoo’ a. Han’ a, nenlheena nac acya’anmongaam nentamhaycam’ a. – „Heey’“, taan ya lhmo tnehec quelhvoo’. Sas eyla cyaanavay’, lhaa ctamhac seyanya Seena. – Paa eyla hetvacsec, ta’ actamha quelhhhvoo’. ¡Evascap! alhte ctemessac eemooc. Paa lhca la c’oo lha’ alyeplooc ena’aymacoc, alhte ntamhac eva’lhoc. Eeca’ ’so cvesey’ aclhaanma engva’lhoc anlhong.
2 • Hevaclhees vaampa, lhaa ctomhac seyanya seepe’. Paej cata’melooc apcootma tengma, apta’hee’, lhaa ptomhac seyanya seta’. Hetne maata’a nenga’to’, lhaa ctamhac selmalhnaa Tyos. ¿Soolya’yem pac lho lhque’ engnac? lhaa ptomhac apquelmalhnaamca’a pooc enlhet. – Quee eehe, atquetsec, ¿naac’a lha’a nhan? Lhaa ptomhac selheena taata: „Maases secleeta eyla lhquep“. Ca’antooc apangco’, lhaa ntamhac aplheenacpo haavoc.
3 • ¿Lha’ aptomha pyaata’, paa lhong? ¿Co la apqueltomha quellheep, paa ya angellhong sec’aaseclha’? ¿Lha’ aptomha taata? – Manten lhaa plheena tnaham’. ¿Lha’ actamha meeme? Paa nlho ngcahaneclha’? – Eehe, paa ngcahaneclha’.
nenteemaclha’ verbo/a’soc acvesey’ (quel.). 1 • manera, cultura. Masquemquec nenteemaclha nanooc naat acnoo nac maaneng ayenyahammalhca’, yaanmaan nahan nenteemaclha’ engangco’. Yetneec co’o secteemaclha seclhaatekhay’o alhto’oo’, aalhtooc motyenehec alhta’a. Alvaateesquemquec secteemaclha secmasom. Yespaalhqueec apteemaclha’ acta’mela as enlhet. Teemaclha pangcooc haavoc pelhcae lvoc. ¿Teemaclha’ angcoo nlho plhengaam enlhet nac a? – Eehe, aptapnec engquenyemay’a cmasom. ¿Teemaclha’ angcoo nlho’ acvehescam’ raatyo nengempaaseeclho nac a? – Nooclha’ angco’. Yetneec nengco’o nenteemaclha’ engangcooc mehengelnavaam angmongcalhnam’. Yetneec nenteemaclha’ engangcooc mongmangcangvaeclha’ anglooc naapa’tooc engmooc. Caymaalhquee eeca’ angmangcangvaclhac a taap.
2 • Apneec lhama enlhet apmascooscama nenteemaclha’ apvesey’ Jesus ayenyem’a paej apteemaclha’ as enlhet nac hay’.
3 • Nengelquenamteeycam’ naat maata’a yaamelye’haycoc teemaclha’ ehetquetsec. Taap naat apya’yahaycam’ as enlhet teemaclha mepque ptaava’.
4 • Altemnacsec saat quellheep acteemaclha nengeleeyvaam saat mooc anyo. Eltemnaasaamquec lengco acteemaclha sectamhaycam’ saat. Apqueleltemnaasaamquec maestro alumnos acteemaclha nempayvaam enlhet. Sas angyeplavsec maata’ acteemaclha nenta’melquescama engmooc. Avanquec caecmacsec acteemaclha seca’ acveenama anaata calye’em’aoc. Quelvangcaecmec ne’ elhta seta’ acteemaclha nentom nanoo’. Ayetsavaasooc co’o secvet’a acteemaclha nengelaasekhammalhcoo nengnaycamca’aclha nac hay’.
5 • Haave nenteemoo lhamooc valay.
6 • situación, condición. Yetneec amya’ actomhaclha’ alhta Ya’alve-Saanga anyo alhta. Epenacsoho laaneclha ptomhaclha’, angellhong saat. Tamhaclha pangco’ ’sa maata’ apayvaam enlhet nac a, vamlha’ etnehec lha. Tamhaclha pangco’ ’sa plhengaam enlhet nac a, cas eylaa lha’ apmenec. Tamhaclha’ angco’ ’se pveeneeycam’ enlhet nac a. Tamhaclha pa cmasca pyempehec lha, paej cvesey’ cay’ooyacmoc etengyac paana’teem.
7 • como. Teema nac co’o teyaype’oc ahac hay’, alyelhvaseem eeque c’o, noo eeque ctaalhamaavo’. Acvet’aac lhaac secleeta teema nac haavoc secleeta pac a. Emaayaasquec lhaac apqueltemnaycam’ mayca’a teema nac naat apqueltemnaycam’ seta’ a. Lhaac co’ actengya’ac secmaam teema nac haavoc aptalhnama, paej lhaa eeca’. Ayenaclheec lhaac samanya pactec teema nac a, apcanma seta’. Acvetangvocmec alhta metecteng nepeyaam’ teema nac secna’tooscma a. Ayootquec lhaac aayen’, teema cnaat maata’a seema’.
nenteengvayaam’ verbo. 1 • chocar. Paej lhaac alquetna’ac secteengvocmo popom naysecsa setaameeycaoc vaalha’ay’. ¿Vayca nlho lhque pteengvocmoc? paysacmooc aptalhnama. – Lha’ha. – Quela’ apaysacmoo na ptalhnama. Ya’, acteengvocmoo’ ’sla seta’. Teengvocmec alhta naasa caamyon mocpacanma na’sa aamay ava’lhoc. Teengva’ac lhaac peloota engquenyec, paej eeque cas. Acteengveescacmoo’ ’sla alhpongha semheng ahac. Apteengvocmec lhaac na’sa yaamet seepe’ apquenamteem secleeta, taan apvena. Anteengva’ac meyooyam’-neeten monemquescama taava’pac. Caasooc lhaac atyeengvomoc popom sectengya’a soolyaatectama cyelhna.
2 • tocar, consternar. Etyeengvocmooc lhaac seclheenammalhca secmasma tata’a hac, nataamen secmelasca ’sa. Etyeengvocmooc lhaac secvetamcoo actecpaa yetca quelvaana’a. Nenlhenganacmec angco’, nataamen hengeltemnacsec saat Jesus lhama ’soc, nataamen henteengvomho’, cayeplavhoc nengelaanqueclha taap. Etyeengvocmooc lhaac sectom vaalha’ay’, sej cvesey’. Nooc mooc eleclacmoo’.
nenteeteeycaoc verbo. seguir. Engelteetaam’ooc lhaac taata nengelya’sa almaasen, paej eyla nengvennaam engyenamtec secleeta, lhaa pqueltamhac yoonges apquelpa’mehetsacpoo. Montetam’ehec angya’masam’ yaptec. Teetaamcooc mooc caamyon, quelvaatsalhqueec vesey’ moya’naeclha’. Lhama secleeta nteetaamcooc mooc ayenyahaycaoc. Me’ ecteetaamcoo plhengaclha taata, paac lha’a lhe’ elmalhnaamca’a. Teetaoclhooc mooc apquelvay’ mayca’a. Teetaoclhooc moo cmaamay’ pelten’ nac hay’. Masqueec lhaac secteetaamca’ apquelyepseteem enlhet, pekhaasquec vesey’. Apepma’ aptomha apmamye’, apteeteeycaoc eeca’ apyaalheng’. Co’o saat secteeteeycaoc lheep apqueltemnaycam’. Calheng amamye’, Queeti saat acteeteeycaoc. Lheep saat apmamye’, co’o saat secteeteeycaoc. Amamye’ ayenyahaycaoc secleeta caloi, alteeteeycaoc eeca’ avón secleeta. Yetneec acteeteeycaoc lhama, acteeteeycaoc a’net, acteeteeycaoc na’atque’.
nenteeyam’ verbo. 1 • caer. Apteyacmec seepe neeten yaamet. Yaama’yen’ lhaa pteyacmoc seca’a. Teyacmec lhaac neeten apnayvomoo peloota naysecsa apnelhtengaam. Motyemehec saat lha’ha angvenamtec soolyaatectama nac hay’. ¡Eeven, etemsec pooc secleeta, eta’melsoho! Apteengva’ac valay amyep apquenamteem noolheng. Ya’, actemcaasoo’ ’sla vaampa. Teengveeclheec saat, lhaa ntamhac seema’ aclheena aacco secteteem secleeta ta’la’. Acteyacmec lhaac aamay, taan ma’ seyasmesa. Apteyacmec enlhet ma’a nalhma’ apquenamta yaamet apquengqueem yavhan. Calengyohoc catyamoc quelayque actec mongnaclha nac a. Teyacmec lhaac anaata acvet’a tata’ ayetcoc. Paej lhaac etyacmoc vaalha’ay’, ho’sa’ molnapa. Teengvocmec nec lhaac meyooyam’-neeten amyep. Yoot’ooc acteengvocmo yengmen amyep ahac ayenyem’a alpelhyavayquenta’. Teymeeycam’oo c’o caanson ’hac. – Yamhongquemque lhca la’a. Teyacmec lhaac caanson ’pac seca’a, yav’ooc vesey’ nenlhet.
2 • Teyacmec anaata, angca’haac maaset. Yetneec maata’ acteengvay’ anaata yaamet naysecsa acmaamay’.
3 • Teyacmec lhaac peyaam’ alhta’a lhcac. Na’atque’ elhta apteymaeclha peyaam’ anyo nac hay’. Apteyacmec lha’a neeten peyaam’, ho’sa’ actomha quey.
4 • Apteeyam’ eyla apaava nac lha. Mooc nengeltemeem aplaammaap aptaalhamaavo’ naysecsa nengyemyescama. Yelhvaasooc lhaac apyengmenec secyemyesa sectalhnama phalhnangcoc ayenyem’a apteeyam’.
5 • Teyacmec lhaac Olimpia. Motyemehec saat lha’ha alnac amya’ acmasom, lhaa ptomhac enlhet. Teyacmec nempayvaam-lhangcoc, quellhengaanyacmec vesey’ acmoolhama.
6 • nacer. Teyacmec lhaac Antonio pquetca. Caaya lhnec lhaac saat apteyaycamlha nseca’a. Apteyaycamlha cnaat Jesus lamengco-cyevey’. ¿Teeyaecmee nlho yetca apyaalho lhne’ elhta? – Quee, alhta’a lhcaa nteyacmoc. Caamquetque ngcatemsec ayetcoc vaetque.
nentemeem verbo cópula. 1 • hacerse, volverse, ponerse, ser, estar. Maestro nooque la ptamhac lheep. – Quee eehe, cat seltaamsommalhca’. Maestro eyla pteemac haavoc, paej co’ alnay’ac. Apquellaaney’ pan nooque la lhque’ epteemac. Paana’tee-ngyaap ne’ elhta ya’vaecmo tnehec yoonges nac a, ho’sa’ metyepvaecmo escuela. ¿Pekhaam’ eylaa lha’a ngcatnehec maestra ’ha? – ¡Catnehe’! Paana’tee-ngquen’ ne’ elhta paa ngcatnehec. Apta’melquescama soolya’yem quelhvoo ptamhac Juan, masqueec maestro. Campeón saat antemhec, lhaa ptomhac haavoc apquelpa’mehetsa apquellhaalhma’a. Cat naat aptemeem apquemha-pmamye Hoons. Nooc mooc cat apteem. Yetneec maata’a nengelmalhneesquescama actamhaycaoc nengmasqueema ’ta’aoc. ¿Sas lho’ antemessec apquemha-pmamye’ enlhet nac hay’? Paatay alhte ctemessac apvesey’ ta’va hac.
2 • Acyevey’ eyla paa ngcatnehec semheng, so nyekhe tes alhta. Apvaanyam’ eyla pteemac seta’, cat cvesey’ mootaayqueclha’. Vena’teem eyla pteemac yoonges alhta, tes alh seclhooc secvet’a. Masom lhaa ntamongva’actac secleeta hac aamay. Maases peloota eyla lhque’ epteemac. Mopoy’ pa’tec saat aptemessac pooc, lhaa ctamhac seclavsamca’a nseca’a. Lhoop’actec saat antamhac yengmen, ¡engyahapques apaava! Acyeeyesamquec lhaac ayetcoc teele, ta’ actamhaclho casaclhoo’, secvetangvocmoo naapa’at Adrian. Hentemesques enghalhnangcoc, lhaac nengeltamhac nengelmalhnaa Tyos. Temescasquec anglavsooc sectooscama mooc semheng angquennaavo’. Paac ne’ elhte tnessentac cooneng acya’anmongaam raatyo lengco, taan saat calhohoc eyempehec amoc. Neeten etneclhac enlhet nac hay’ eetac mayca’a. Caymaalhqueec ellheenec apquelemha-pmamye’ actemeem na’sooc angco’ yo’yaam’ ellantepsec a’soc nengyesecsa. Actamha saat sas mokhetma nac hay’, nataamen sas saat nahan seyanma, monya’samquehe eeca’. Acyetsam’ alhta asmetma ya’a-lhangcoc, ta’ actamha taej lhoop’actec. Aclengay’aac maata’ actamha nenga’tooc Neenequev’, taan seclhenga, taan actamha cat aamay. Apmenyelhmoo saat lha’ hay’ etnehe pvaanyam’, ho’sa’ apqueenmoo. Sas saat catnehec nentamhaycam’ nengelpasmaalhcoo nlhoho’. Saaas angenec lapacho neyaava nempayvaam-lhangcoc, taan sas catnehec pesquesca. Catnengvomoc saat sas nengnaycamca’aclha’ nengyeplavsa nac sengaanamaclha’ a. Altamhoo ngcatnehec co’o sas secma, mepque amya’ acmasom, lhaa ptomhac enlhet ma’ acpa’mehetsa. Sas catnehec angelaaneessec tengma ac motor, cayeesehec saat maata’a. Sas yec catnehec ma’a nengellheena alhta nenga’ansaeclhoo engna’aymacoc. Lhaa ptomhac aplhengquescama moya’naeclha’: „Quelhvooc saat emyantec Juan hay’, catnehec saat aplhaanma acteemaclha nengnaycamca’aclha’.
3 • Co saat laalha’a ngcatnehec lamengco-cyevey’. Soc saat laalha’ alhquehec que. ¿Co la ngcatnehec caaya engac, paej ne’ elhta nenlhoy’ vaetque. ¿Lha’ actamha nenlhengaam ne’ elhta? – Masquengvocmec lhaac, paej nec lhaac cavocmoc soolya’yem. Co laalha’ actamha apquellhengaam lhaac, paej eylaa lha’a ngcalmaamongvocmoc naalhet aamay. Eyaapahasquec lhaac taata angvanham’ soolya’yem pac lengco. Nataamen secva’actamo tengma selmalhnaamca’a: „¿Lha’ actamha?“ lhaa ptomhac taata. – Paej lhaac oota’ac lengco. ¿Co la antemhehe’? paej nentoycaoc. ¿Lha’ actamha pyaata’? – Caasoo ta’meleclha’. ¿Lha’ acteema apcanma alhta mansaana? – Quetsepmee ye’, paej cavaanac maahat. ¿Lha’ actamha amya’ apquela’naeclha’ alhta?
4 • Cat teemac camaamay’, laalha’ acteema ye. Cat tamhac mev’aecta seta’, avanhec lha’ aptamhaycam’. Lhama anyo cnaate ntamhac secnayaam’ escuela. Na’atque cnem’ alhte ntamhac meya’anma eeven, taan secpatmaoclho paana’teem-lhangcoc. Caanet pelten’ paa ngcatnehec camaamay’. A’net oora ntamhac nengelyeeyeescama engmancoc, lhaa ptomhac eyaalheng’ apquelyaataamca’a naalhet aamay. -¿Paa eyla lhque’ eyampa’? Nooc mooc vocmec a’net oora nengelyeeyeescama engmancoc. Yetneec ne’ elhta mooc nengaoclha’ catmongvaycamlha nneelha nenteyaascam’.
5 • A’net tamhac secya’ascama paana’teem-lhangcoc, paej eeca’ ’ta’melaeclha’. Na’atque paa ngcatnehec sectaalhesaeclhoo, cahaney’ seclhenganmaamco. A’net antamhac actamhaeclhoo paana’teem tracta amyep ahac, taan acmascoo ascoc. Alyepsetquec alhta versículo syeete ctamhaeclhoo yo’yaam’ apquenec eepa’tec.
6 • Acvet’aac lhaac anaata cta’malma angcooc nalhma’. – ¿Lha’ acteema? – Aa ye, yaam acyelhvaseem nac aa ye. – Yaaa’, lhee’, metaasec apvesey’ ma’a. Mee, ¿paej lho queltelhneeycaoc? – ¿Lha’ apteema? – Aa ye, nenteemoo nac apaava a.
7 • suceder, acontecer, ocurrir. Paej angya’saamcoc yo’yaam’ catnehec engmamye’. Actemeec alhta secpayvaam seclheena camamaac saat, taan catnaha. Lhama nengeltemnascama seca’ apyapmaec: Catnehec saat apquela’naeclha talhnaam’ payhoo escuela. Lapamque ptavcacpoc samanya hac. – Saat co’o lha ngcatnehec samanya hac, lhaa ptomhac seta’. Paej catcaayacmoc caamyon sectooscama. Lhama saat catnehec catcaamoc. Nec lhaa nteemac calnaapoc actec raatyo hay’, lhaa ptomhac haavoc seltemnasa. Catnehec ac lha, lhaa ptomhac taata seyanya secsavheessamca’a secleeta yetcoc, paej cvesey’ ootaaclha’. Meec nec lhaac acnatheescaasoo eeven almalhco aava’. – Catnohoc ma’a.
8 • Maahat paa ngcatnehec. Peyaam’ eyla paa tneclha’. Masque’ ectamha eeco, maamec’aac vesey’ maata’a. ¿La tres lho ntamhac? – Cat actamha la tres. La onse eyla paa ngcatnehec. – Caasoo’, ¡caapa’ham’ cahaneclha’! ¡Elvaatsaoc, alhta’a ntamhac! Pelhca’ actamha halh alhma’. Alhcahayaam’ acyevey’ alhte ntamhac secya’sa Peesempo’o. Etneec alhta acyav’aclha lhcahayaam’ Lhaapangcalvoc, taan ayelhyavaam’o seyeelhyeyaam’. Apqueltamhooc naat lha’a Tyos catnehec engquelhe hay’, ho’sa’ apquelaaney’a.
9 • Catepsohoc enga’te yengmenec angelyemyekheclhac seevay, maalha nengveenama ngcatnehec. Maalha nengay’ engmooc alhte ntamhac nengeltahanyamalhco alhta’a. Angellhong saat sec’aaseclha’, eeque nteemac camaamec’a nlhoho’. Tamhaclheec angcooc acmaamay’, mongellhengehec saat. Nataamen saat catneclhac lhapcoo syaam ca’a apquempaoclho nac secmoolhama a. Nengelmetquec lhaac peloota, taan setnaha mepque apaava, lhaa ntamhac altemnamca’a quelvaana’a tengyay’ peloota.
10 • Paej co’o soolya’yema hac, catnahamcoc saat na’see kham apmopsom tengma hac. Catnengvomoc saat ya’alhyaam’ eyaalheng’ ayentangvocmo saat secleeta pac makhay’. Paej mokham hetnahac casaclhooc acteemaclha nengelaanqueclha raatyo, so nyekhe cat seltemnaascaoc taata. Nengmasqueem alhta etneemac. Paac hetneclhac co’o kham nengmasqueem. Caaat catnahayqueclha haoc’ay’. Mooc nengeltemeem cat cav’aecta nengmasqueem pac. Masca’ma’ angcooc hentemessec etaaveclhac eeven ayenyem’a nengmalhqueesquescama seclhoo ptom.
11 • hacer. ¿Payhoo nlho’ atnehec hay’? lhaa ptomhac seepe’ apquelmaaya’a. Paej cvesey’ capvaanac mokham. Elllvangcacmec aptomhaclha lhcaa pquelaaney’ nemesma ’tong. Paej co’o ngcata’melooc sectomhaclha’ selaaney caaya nac hay’. Yaptaacpe’ elhta caanson ’hac congne nempayvaam-lhangcoc, nataamen paej alhta ay’aasaamcoc sectomhaclha’. Paej lhaac ay’aasaamcoc sectomhaclha maseyasmeescama. ¿Co la atnehec angva’aynec hay’? Toc angco’. Engcaanet caymaalhca’. Paej lhaac ay’aasaamcoc atnehec atyenec. ¡Ya’acmo tnehec lha! lhaa ptamhac aplavsamca’ apquetca enlhet. Paej etnahayqueclhac apteyaascam’ valay nac a. Montemaclhoho angelyaataam’ acmasom congne nempayvaam-lhangcoc. ¿Co la antemhe’ angellhong nepeyaam’? paej nengco’o soolya’yem. Taa, ¡alyaave pac! – ¿Lha’ etnehec que? ¿Lha’ etnehec yaamet-nekha’ alhta ye? – Sectahanma pa’ alaanac que. Ta’sec saat hetnessec Tyos acnooclha’ aclhaanma pva’lhoc hetnessec. Haave nengeltemeem engangcooc nengeltamhoo vaetca’hac „Moya’ansaeclha’ Nengelpayvaam“, eeca’ ayenyem’a nengeltamhoo elmom’ alumnos.
12 • Acteme’ ’se c’o acmasca elhcapoc atyesam’. Cahaney’ eyla lhque’ eptamhaycamca’a manten, so lhne’ elhta cas apcapoc. – Acteemque eeque la c’o ’sa. Altamhooc co’ atnehec sas secteyaascam’. Paej cata’melooc aptomhaclha lhcaa payvaam enlhet nac a. Motnehec saate c’o secpayvaam acmasom naapa’ta’vooc enlhet’aoc. Alvet’aac quelvaana’a altamhaclha’ acvesey’ nengaasekhay’o engmoc. Yaam selcakhaam pa’ atnehec amyep ahac. Naalhpop pa’ atneclhac seclhengaam, yangcalhquec vesey’ secleeta hac. Maalha molaaney’o mayca’a hac alhte ctamhac selaaneeclho raatyo, meec vesey’ sepekheesamca’a. Atnehec saat vaamlha’ seclhengseeycam’ tracta mokhetma nac hay’, mepque mooc. Pat aptamhac seepe’ apquenyaha. Vesec etne, lhaa ptomhac haavoc seyenha peloota. Caymaalhqueec maata’ antemhec nengay’o enlhet apquelvaanyam’. Vaamlha’ acveeneeycam’ co’o stooscama alhong. – Paej naecla c’o ngcatneemac lha.
13 • Avaanaa alhta nengeltamhac nengco’o, lhaa ptomhac taata, haave’ aalhtooc cas eemnec. ¿Tamhaycaoc avaanaa nlho quellheep? – ¡Sopcanyaye! Crasyas maata’a nengeltamhac acpayheeclho nac engva’lhoc a. Angeltemhec saat eligir nengmenaecmascama ngyaap yo’yaam’ etnehec apquemha-pmamye’ engac. Eeca’ ’so ctomha acmasom nengelyaataycam’ ayenyem’a alpalhquemmalhca valay apayvaam. Enlhet apayvaam eeca’ angelyacyecsec saat nengmenaecmascama ngyaap.
14 • Acleng’aac lhaac apqueltemnaycam’ enlhet acmasom, so nyekhe paej anteemac. Paej anteemac angenec empaahac, catyepehec nenganma, eeca vaahec engmenec sas. Nentemeec angelaanac as’e, lhaa ptomhac seltemnaasaamco taata. Paej antemhec ma’, lhaa ptomhac seta’ apquetsapa noolheng ’pac. Paej cvesey’ pooc noolheng. ¿Co la nenteema ampeyvamcohoc apta’malma nenganma samanya? Semaa’, ¿co la nenteema anghaanec maaneng acyelhna? – Alhto’ooc nengeenmooc anghaanec acvaeclhoo alhta’a, nataamen catsaac antooc. ¿Co lha’ nenteema antengyac lhaapen? – Nenteema nac aa ye, yaamet aava’ nengelaaney’, nataamen anga’lalhca’.
15 • ¡Tamha ’se lha, evanma’, acmasom apayvaam! ¡Eeven, tamha ’se lha! lhaa ctamhac seyanya apcaecmasa quelnaapommaap.
16 • ¿Co la antemessehec angelaaneclhac nempayvaam-lhangcoc? – Caymaalhqueec maata’ elpasmacpohoc enlhet’aoc. ¿Co la atnessehec secleeta hac? Paej vanteeta ac yo’yaam’ alapam’, vaamlha yengmenec. ¿Co la antemessehe’? Quenteec caalo engac, paej antemhec angelaaneclhac ma’.
17 • Vaamlha yengmen angcooc pa’ atnehec, lhaa ptomhac taata apyemyesa caanson ’pac. Paej cvesey’ queltelhneeycaoc. Sas eylaa lha’ antemhec a’soc-yelhvaseem caanson nac hay’. ¿Queltelhneeycaoc lho pa’ atnehec ayemyecsec sectalhnama? – Nac maata’a m’aa ye, paej mooc. Pa’ atnehe’ ’sa apyaptammaap sectalhnama, alhta’a cvesey’, melyecpelquehec enlhet. Sovov acyevey’ maata’ apteem taata elengcoc pehen apectengaoc, nataamen alhaaye metmo pvahac apmaycam’ paala. Paala cya’vateem eyla lhcaa ptamhac apmetma yaanec. – Quee eehe, paej lhaac oota’ac mooc. Paej antemhec anghaaneclhac ma’, paej pelhmoc. Paej atnehec amoc raatyo lhnangcoc ma’, lhaa ptomhac taata melyephongvocmo.
18 • Mayca’a c’o actamham’. Mayca’a lhcac etnahac haavoc, acteenooc lhaa eeca’. Nanooc co’o steem mayca’a nepeyaam’, cahaney’ alhnanmoc avaclha’.
19 • tomar posesión de. Pa’ atnehec raatyo hoc hay’, lhaa ptomhac haavoc sella’tama raatyo hoc. Alhaaclheec alhta secmoolhama, nataamen secna’a pooc tengma, quelhvooc sectamhaeclha secmoolhama. ¿Paa tnehec lha? alhte ptomhac seta’ aplheena yaama’yen’ pac. Pa’ apquenam’ seclhooc raatyo pac. – Heey’. Ya’acmoc etnoho’. Apquetca etneemac Tyos. Lheenque’ elhta eva’lhoc atnehec sectooscama noolheng ’pac. Apqueltamhooc nec lhaac atnehec seclhaalhma taata pehen apquelengqueem.
20 • Sectemeem yaaya c’o Clementina, lhaa ptomhac Queeye. Temeem eyaalheng’ co’o lheep apyaap, lhaa ptomhac mayca’a apya’yeem.
21 • Haave cnaat nentemeem engmooc seclhooc quenmecpeyem, quelhvoo eeca nentemeem engmooc. Cat moltahaneeycam’ sectemeeme emooc apna Lha’acme-Taalha.
22 • ¿por qué? ¿Lha’ actamha acvena nac eeven que? ¿Lha’ actamha acyephaavoo na pmenec que? – Quee, laava lhcaa ctaacmoo’. ¿Lha’ actamha apyamhongcama nac que? – Masque engvocmo’ alhta eya’hac que. ¿Lha’ acteema mev’aectaamoo nac maata’a ye? – Cammmaases alh yec lheep ca’a pac. ¿Lha’ actamha apta’melaclho nac noolheng ’pac que? – Seta Servin alhta apquelyeplha’ac alaahac que, taan apta’melaclho. Laalha’ acteema apvay’a nac maata’a peyaam’ que. – Soc laalha’ acteema ye, haave nengco’o nengmovaan que. ¿Lha’ acteema actamha na cmasom acpa’ayvoom raatyo ye? – Quelnapmeec actec que.
23 • ¿Lha’a lhque’ ectamha aptapnec que? ¿Lha’ acteema vaahec semheng que? – Nooclha’ angcoo yasneem. ¿Lha’ actamha caanson ’pac que? paysacme’. – Quee, secleeta cadeena ac lhaa mpaysemcaasac.
24 • decir. Cata’melooc antemessec apmopsom engmooc, eeca’ nentemessa sas apvesey’ engmooc. Maestro alhta etnessac mayca’a, neeclha seyenmomca’a payhoo escuela. Mooc nengeltemeem maestro alhte eyanaec.
nentemeem engangco’ verbo. mentir. Paa nooque la lhong engmooc. – Soc nahan, temee eeque la pangcooc lha. Que elyoho, haaalh yephopay’. – Temee eeque la angcooc aha, camamaayehe’. ¿Pa’ anga’hec tataa’ ac? Hooo’. Temee eeque nsa’ac ahangco’. Temee eeque la c’ ahangco’ pa’ ay’acsec Efesio, tooc paac heyeplooc eeven.
nentemesseeycam’ na’sa verbo. chapucero. Actemessam’ lhaac na’sa secya’pascama yengmen, meec vesey’ sepekheesamca’a. Actemessam’ lhaac na’sa selyetnamomca’a caanson ’hac, pekhaasquec vesey’ alhong. Atnessam’ saat na’sa alcaoc manten, tes cvesey’ soolya’yem lhama cnem’. ¡Moctemesseeycam’ na’sa! lhaa ptomhac taata aplheena molaanqueclha caaleyvascama.
nentengyasseeycaoc verbo. tocar. Nentengyasseeycaoc acvesey’ nentengyay’ acnooclha nengmenaecmascama naysecsa nempa’ayvascama yaata’alhpong. Acvet’aac alhta toova argentina apmopvaan etengyassamcoc yaata’alhpong naysecsa apmenaecmascama, haave vaamlha’ apqueltecpongaama ’sa. Mopvaan etengyassamcoc yata’alhpong apyevey’ enlhet na pvena’teem a. Eltemnaasaamquec lhaac haoc’ay’ acteemaclha nentengyasseeycaoc yaata’alhpong.
nentengyay’ verbo. 1 • buscar. Caymaalhqueec antengyac popyet ayenyem’a sej aphaapetec. Sec’aaseclha lhnec lhaac nentengyay’ quelasma. ¿Lha’ alya’sa meeme? – Antaava lhnec lhaa ntengyamcoc. Pa’ ’tengyeclha yetcooc soolya’yema hac. Queyveeclheec mokham quelvana’a tengyay’ peloota. So nyekhe yetneec nentamhaycam’ yaateypeepa’. Ay’acsec saat Lhaapangcalvoc yo’yaam’ atengyam’ raatyo cta’mela. Altamhoo nyekhe’ amoc secleeta, sec’aaseclha saat atengya’. Talhnaam’ saat apatmoc yaateypeepa’ yo’yaam’ atengyac sectom almaasen. ¿Lha’a lhque’ eptengya’ ye? – Ca’a lhcaa ctengya’ac. Peheya csanta’, taan eeca pelhmoc actengya’voo’. Soolya’yem ne ntengya’ac lha. Yehemeec saat atengyasse pvesey’ eyetca. Paej quelhvooc atengya’ac sectamhaycam’. Yetneec maata’a nenganyammalhca’ antengyac entaava’. Enlhet apac eyla aptengya’ac lengco nac a. Nentengyay’ alhpongha eeca nengeltemeem nengyentelhveyaam’, nentengyay’ yengmen nengeltemeem nengyahangveyaam’. Yetneec aptengyeeycaoc amya’ enlhet amamye ya’pasquescama yengmen. Aptengyay’ amya’ eeca’ nengeltemeem enlhet aptenyay’ apya’sengveyaam’. Nentengyay’ nengmovaan ayenyem’a nengyelhpongveyaam’, nentengyay’ nengya’sengveyaam’ eeca’ ayenyem’a escuela. Paej cay’acmo ngcatyene nseca’a, acveenama nyekhe’ entengya’ac. Tengya’vooc lhaa pquenyeem apnayvomoo peloota, taan apquelya’seeclho lhaaye’.
2 • Quelanyacpec lhaac elvaclhac tengyeeycaoc-amya’a nempayvaam-lhangcoc talhnaam’ nac hay’ mepque apcaymommaap lhama.
nentengyay’o engyempehec verbo. esforzarse. Actengya’vooc lhaac eyempehec seya’ayna meemong, taan ayaasqueeclho eeyapoc. Nec, tengya’voo pyempehec peyaam’, paac lha’ eyaptec. Paej mokham avaanac atengyohoc eyempehec, quelhvooc vesey’ acta’melaclha’.
nentepcahay’ verbo. 1 • pasar. Actepcahangva’actaac lhaac seta’, naalhpop vesey’ apqueelhyacmoc, taan secleeta c’o. Motepquehec saat enlhet aplhengaam apmamye’, pat vesey’ aplhengaam. Tepcahangveeclheec lhaac mooc caamyon naysecsa yenyahaycaoc, pat cvesey’ yenyeem mooc. ¡Actepca’ac tengma pac, pa’ ay’acsec a, cooco’! Eeca’ as nempayvaam actomha maalha nempayveescama engmooc. Tepca’vooc lhaa pcaatec secmoctay’ tata’a. Tepcahangvocmooc aamay ac peloota, paej que ta’ac apa’ayvaascam’. Paej lhaac alquetna’ac sectepca’a pangcalhva, canaec secya’sa mooc aamay. Mooc nengeltemeem acyeeca’aa’. Etepca’ac lhaac na’sa lengco mepque sepayveescama. Atepcahac saat taama moyelhanma neeten, maalha dos metro. Mooc nengeltemeem ayeecahac saat. Apyetneec lhaac arqueero aptahana peloota, taan aptepca’a pooc, cac’ooc vesey’ pneenyec etecpongho’. Paej cata’melooc antepcahac sengaanamaclha’ acteemaclha maestro nahan alumnos.
2 • Tepca’vooc lhaac la’onse sectamhaycam’. Tepca’vooc lhaac sectoyqueclha’ evocmo’. Tepca’vooc lhaac vaampa secyataam yengmen.
nentepelqueem verbo. 1 • desmenuzar, triturar. Actepelqueec co’o sectom. Actepelqueec teves secteclheclhama. Tepelcalhquee eyla paatong, cas ya lhmo nyekhe’. Tepelcacpec apaava, neeclha yelhpa’ha aacco yengmenec. Aapetec aanec actomha aapetec moctepelcaeclha’, nooc mooc aapetec mocteclhayqueclha’.
2 • Cacpelcam’ saat tracta amyep. Caytec saat moctepelqueeycam’ amyep nac hay’. Actepelcam’ co’ amyep secmaycam’ tracta. Actepelqueeycam’ nec paa ngcavac as’e. ¿Alcakhaam lho saat hay’? – Haave’, actepelqueeycam’ lhaa ltemnaasac lengco.
3 • Actepelcam’ alhta na’sa selyaataamca’a valay apayvaam ayenyem’a paej avaanac.
nenteteem verbo. 1 • atar. Actetquec noolheng taama’ amyep. Actehetvocmec lhaac noolheng ac acnaclha ptom. Apteetaacpec noolheng maaset apquetcoc. Pa’ atheetec taama’ ac congne valay-pcaatec. Hethetques taama vanteeta hac, lhaa ptomhac seepe’ apcanya athetsec. Acvet’aac alhta moctetma ya’alva pquetcoc, maaleng alhta acteteem. Actetquec lhaac aacco secleeta ta’la’ yo’yaam’ catyemehe’. Ana’teeteclhac saat taam pangca’aoc lhamom-paaya hac yaamet pac. Apteeteeclheec lhaac lengco mooc moopeeyeen-yaamet yo’yaam’ cavangqueclha’. Mooc nengeltemeem apyecpentamaclhee’. Actetquec yaama’yen’ taama’ ac yaamet avhac yo’yaam’ amakham’. Selan’a lhcac vanteeta hac, nataamen secyespongcacmo taama’, nataamen secteta nav’a. Acvet’aac lhaac moopeeyeen-yaamet acvaanyam’ amyep acna’teetammalhca’, mongmovaan angellaoclha’. Yetneec mocteteem vanteeta yaamelquet acyangcalhaclha’ yo’yaam’ casepquenehec yengmen. Pa’ ana’tetamcoc yaamet soolyaatectama vhooc yo’yaam’ cal-haalhehe’. Allecoc saatee kham alvaanaamo.
2 • Yetneec naat nengco’o nenteetaeclha nenlhet taama nanoo’, quelhvoo eeca vaetque yempehec alhnangcoc a’soc alaanammalhca’ acma a’ta’aoc nengatquescamaclha’ yo’yaam’ camamcoc nenlhet. Yetneec a’soc molaaney’ acvesey’ tetee-pcaatec ayenyem’a taam’aahac molaaney’ yeplom anaata ’va’. Etheeteclhohoc naat apcaatec enlhet nanooc hay’.
nenteyaanengvaecmoo verbo. mirar. Noc, anteyaanengvomhoc tengma hac aphalhnangcoc. Nengelanyalhqueec lhaac angelteyaanengvomhoc apmaclha seta’. Atyaanengvaclhohoc saat peheya hac alhta seyanma. ¿Teyaanengveeclhoo nlho lhquep congne tengma pac? Semheng lhaa ntalhnac, laalha’ actava ye. Apquelteyaanengva’vooc alhta valay apquelvesca’a nengnaycamca’aclha’.
nenteyaanyam’ verbo. cazar. Teyaanyam’ acvesey’ nengnaecmoo nalhma’ nentengyay’ a’soc-navhac. Elheenacpohoc nahan enlhet apquetcoc teyaanyam’ quelvaana’a. Mooc nengeltemeem apteyanvocmooc tengma ac quelvaana’a mepque alyamhapma. Teyaanyam’ alhte ptamhac enlhet aptengya’a vaalha’ay’. Acteyanacmec co’o popyet nalhma’. Paac nengco’ angelteyanmoc, na’atque cnem’ saat angnam’ nalhma’. Quellhengquec lhaac teyaanyam’ a’soc-navhac nahan quelasma nahan yavhan.
nenteyaapeyacmoo verbo. velar. Engvanquec ne’ elhta anteyapmohoc na’atque cnem’ nahan na’atque’ alhta’a. Mooc nengeltemeem engvanquec monteynehe’. Acteyaapecmooc co’ alhta’a lhcac, paej cvesey’ alhnaclhac selaancam’ aapetec caaya ’to’. Acteyaapecmooc sectamhaycam’ tracta, paej cvesey’ seya’mongseeycaoc. Nengelteyaapecmooc lhaac haavoc apquelva’a mayca’a, avanhec lhaac nengeltamhaycam’. Teyaapecmooc nec lhaac quelvaana’a quelhvooc acteeyam’ ayetca, mehenteyensehec vesey’ seca’a. Pa’ atyapmohoc alhta’a, mepque steyanma pa’ atnehec. Vaamlha taalha saat angvelhtec. Lhama cvesey’ manta hac.
nenteyaascam’ verbo. pasear, vivir. Apteyaasaam’ taata nalhma’ aptengyay’ yavhan. Acteyaasaam’ co’ aamay ’hac selan’o seyanma elhnamoc. Noc, anteyesam’ almaasen. Talhnaam’ saat atyesam’ amyep. Mooc nengeltemeem atnehec saat mayca’ amyep. Cat lhaa steyaasaamca’a mesyon ayenyem’a lengco lhcaa cpa’mehetsac. Nengna’teyaascam’ alhta aamay engcaanet. Teyaasessam’ lhaac apquetca enlhet seclha’ acta’melaeclha’. Apteyaascam’ na’sa as enlhet, paej etnahaycam’. Paej etyaascam’ mooc nekha’ enlhet nac hay’, vaamlha’ apma ’sa Ya’alve-Saanga. ¿Lha’ apquenyecta’ alhta’a lhcac? – Paej co’ atyaasaam’. Secteyaascamca’aclha hangcooc co’o hay’ Ya’alve-Saanga, paej avaecmoc mooc nekha’. Acteyaasaam’ naat lhama-emec mokhetma nepyesecsa toova. ¿Quetsepmee nlho sevhen apvaanyam’ alhta? – Paej, apteyaasaam’ mokham tengma pac. ¿Co laalha’ acvaam’ anyo acteyaascamca’aclha semheng? – Veinte lhca la’a, veinticinco lha’a nhan.
nenteyanma verbo. dormir. Mee, pa’ atyenec. – ¡Etyen’ que! Motyenehec saat alhta’a nac hay’, ya’alva saat atengya’. Lheep saat paej eteenac, paej cvesey’ lhamom-paaya pac. Apna’tenquec amyep noolheng. Pelhcaec henteyensec angna’sapoc paana’teem. Teyanveescacmec lhaac eeven angquen’ pooc tengma. Paej nengco’o hengna’teyansac eeven, lha’alhta’a lhcaac vesey’ apya’neyaam’. Paac lhaa nyekhe’ altahanam’ eemooc, nataamen acna’teenaalhco secvocmo. Teenooc lhaac Juan congne nempayvaam-lhangcoc, caasooc lhaac epa’nemho pquetca. Paej alnaamcoc apva’actamo taata alhta’a lhcac, acteenooc vesey’. Sej lhaa stena alhta’a lhcac. Elelhcamcohoc ta’va’ naysecsa apteyanma. ¡Eeven, etyanvaclha’! Vocmec nenteyanmaclha’. Acya’asquec alhta nepeyaam’, taan secteyanvocmo nenteyanmaclha tengma apyevey’. Paac nec lhaac etyenvomhoc tengma ac apongcanma yoonges. ¿Na’teyanvaecmoo nlho quellheep Na’teema-Amyep? – Quee paej, alhta’ aysecsooc saat angeleelhyamoc. Na’teyanvay’o lhnec mayca’a hay’, elvaclhees yeptaaycam’ pangca’aoc. Tenacmec lhaac meeme, yampa’vooc nec lhaac vesey’. Lha’alhta’a lhcaa steeneyaam’ sekhalhnoo raatyo, taan secleng’a aptalhnesa valay, seclhaatekha’a kham.
nenteyanmeeycaoc a’soc acvesey’ (quel.). almohada, respalda. nengellhengaanemseeycaoc: secteyanmeeycaoc; acteyanmeeycaoc; apteyanmeeycaoc; nenteyanmeeycaoc; alteyanmeeycaoc Actenquec lhaac na’sa mepque secteyanmeeycaoc. Yetneec apteyanmeeycaoc acyevey’ naysecsa apteyanma eeven. Quelan’aac lhaac meeme nenteyanmeeycaoc vaalha’ay’ apva congne’. Yetneec lheep aptahaneem acma nenteyanmeeycaoc.
nenteyanmeeycaoc verbo. arrimarse, adosar. Acteyanmaamquec lhaac ectong sectena, taan seltecmeta. Anteyanmaamquec seca’ angquen’ acmangcaa. Teyanmaamquec lhaac yaata’alhpong vangco. Acteyaangvocmec lhaac yaamet nekha’ almaasen. Alteyaamsam’ lhaac lhamom-paaya hac sectahanma pyeptaaycam’. Eeven, etyaamsaoc secleeta pac tengma.
nenteyapma verbo. 1 • salir. Actepquec lhaac tengma. Nengellantepquec lhaac nalhma nac a. Ya’acmoc etyapoc aatong-’yetcoc. ¿Lha’ ye? – ¡Nenteyapma lhnec quelhvooc caamyon ava’lhoc! Yetneec aatong nenteyapmaclha tengma yo’yaam’ anteypoc. ¡Etepques ta’va plhangcoc! Eema saat anteepac naapa’at, quelyensepquec vesey’. ¡Quep! Quelyaptaalhquee’, tepquec nem’. Tepquec lhaac nem’ seclhaatekha’a. Tepsam’ lhaa palhcoc haavoc seyemnemsamca’a. Quellantepquec maata’ acya’vataclhoho alumnos naysecsa escuela. Caamyon, yetneec acteyapvaeclhelha’ eeten ac. Mooc nengeltemeem acpa’anmaclha’ eeten ac. Montepquescamaclhoho acvesey’ nahan naysecsa mongmovaan antepsec engmooc apmommaap. Aalhtooc ampocsec nenteemaclha’, cahaney’ catyepvomoc. Teyapva’actaac yengmen valte. Mooc nengeltemeem yeeca’vooc yengmen valte. La syete lhcac nengellanteepac nengelya’sa Peesempo’o.
2 • Actepquec co’ escuela. Meec lhaac setepsa stamhaycam’. Etyepvomhoc pooc yoonges naalhet escuela.
3 • Que elyoho, tepquec pomhet. Tepquec yephopay’, camamaac saat lha’ha. Quep, tepquec aphalhnangcoc pelten’. Yetneec maata’ acteyapma a’soc alhnangcoc acnoo nac teele. Tepquec lhaac amya’a yo’yaam’ cavac sempasmoom naysecsa nentamhaycam’. Acmasom angcooc antepsam’ apvesey’ engmooc. Actepcasquec lhaac montepquescamaclhoho diez aritmética.
4 • Paej alhte ngcateepac apquelmenaecmascama mayca’a, quelmangcaquec vesey’. Sas lhaac acteyapma secmaam naapa’at eeven.
nenteyascaameeycam’ verbo. Etyascamam’ohoc peloota apquelaylheem arqueero. Quelteyascaamaam’ apquetcooc apquelnayva nengvaeclhoo engmooc. Apteyascaamaam’ apquenengcamca’a lhaapen nahan yaptec. Apteyascaamaam’ apquempamca’a maama pya’yeem.
nenteyneeycamcoo verbo. mirar. Acteynamcooc lhaac aatong-’yetcoc seltamhoo ay’asamcoho pnaclha seepe’ congne’ escuela. Acteynamcooc lhaac emamye’ aamay ’yetcoc nalhma’, taan secvetangvocmoo popyet. Paej apangcoo nseca’a, eteynamcooc lhaac secya’pasaclha yengmen congne’. Hayva’ eyla mayca’a, ¡yekhe teynamcoho! ¿Teynaoclhoo nlho lhquep amyep? Noolheng ya lhmo ptaoc peheya nengeneeycaoc. ¡Sepee’! ya’acmoc eteynamcohoc yaamelquet! evayvamcoc! Aplhengquec lhaac eyaalheng’ apquenamta naasa, nataamen apteynentaamoo neptaan seyenmomca’aclha’. Teynoo’ ’sa pooc aphalhnoo payvaam a. Quelteynam’ lhaac secnaclha Hilda, canayquec lha’ paej alhnac. Talhnaam’ pa’ alteynam’ soolya’yema hac, va’actaa eylaa lha’ha. Ateynohoc seclhooc mangco pac valay, amoc saat lha’ actamha alhnangca’aoc.
nentekhaneem verbo. oler, olfatear. Actekhanquec lhaac vomtep apelhnamoc, sej angcoo eyla ymes. Nec, aptekhanquec maama vaetca ’pac. Tahapque nlho la aapetec nac hay’, yekhe tekhan. Tekhanquec semheng ya’alva, avaahec vesey’ engnac. Catneclhehe tekhaanec aapetec nengmaam nentooscama maama, taan ectamaoclha’. Sej antekhaanec seevay mokhanma. Etekhancasquec lhaac acmaases. Socmaatse lha’ apya’paasac seepe’. Etekhancasquec lhaac molvatnaeclha’ aapetec, laalha’ acpayhoo. Tekhaanaamquec semheng acmetma maalhec, peyem ya lhmo ptalhnengva’ac. Mopseeve eyla lhquep, yoot’ooc apmakheta vaalha’ay’ apva’a. – Evaahe’oc eeque la c’o ngnac. Actekhaaneentaac lhaac apyemes mokhanma ye.
nentom verbo. 1 • comer. Sej antooc vaetque-vocmo’. Actavquec lhaac popyet aphaapetec. ¿Etavho nlho lhquep lhaapen? Quelhvoo ctavcoo stom, ¡acyepcaanecmoo’! Toommalhqueec lha’ acyelhna peheya’ alhta seyanma. ¿Tavcamque nlho lhquep peyem alhta seya’heem? – ¡Sopcanyaye! Ya’acmoc hetavse stom, maec co’ eya’hac. Atooc hayque sectom acmasca secyampay’. Paej lhaac ataoc vaalha’ay’ aphaapetec, vaamlha pyengmenec secyaam. Lhaa ptamhac mayca’ apquel-halhna vaetque cmatnaam: „¡Ho! nentavquec aapetec, va’actaa ye’. ¿Lha’ aptaasacmo Efesio ye? Eyanayquec lhaac ataasaclhac vaalha’ay’ tengma pac haavoc talhnaam’ nac hay’. Memehec ne’ elhta nentomaclha’ enlhet nac a, vaamlha’ apaava.
2 • Noc, antaaveclhac saat, makhetquec nentom. ¿Aptaaveeclhee nlho lhquep? – Eehe, actaaveeclheec lhaac. – Lha’ aptaaveeclho ye? Que elyoho, apquelelyekhaacpec aptavcaoclho ta’va pquetcooc. Teme vatac la’onse angco’, lhetaaveeclhee’, savhaalhquee eeca’. Mepque stoyqueclha c’o a’net acnem’.
3 • Yetneec nentom yo’yaam’ antavsaoclhac mayca’ engac. Engvanquec antavsamcoc aptoycaoc mayca’ engac. Quetsapam’ lhaac enlhet apteyacmo pquetca pquennaavo’. Etavsec nec lhaa ptom etnehe pvaanyam’, acma ca’a pac nahan.
4 • Etavam’ohoc naat enlhet neeten nempa’veyaam’, taan eyepcanmeclha’.
5 • doler.
6 • Tavquec lhaac ephehec, caaven cvesey’ ngyetnamac. Tavcam’ lhaac ahaycoc alhta’a lhcac. Lha’alhta’ actoycam’ eema’aoc. Tavquec eyvoc.
7 • Yetneec nengmasqueem alvesey’ angco’ acnoo nac toome enghaycoc, toome engva’lhoc, toome empa’tec nahan mooc.
nentom a’soc acvesey’ (quel.). 1 • comida, provista. nengellhengaanemseeycaoc: sectom; actom; aptom; nentom; actoycaoc Nentom actomha acpasmeeyqueclha nempayvaam yav’aclhoho nentomaclha’ acnoo nac yavhan, aapetec, mokhanma, acyelhna, nahan mooc taap. ¿Yetnee ya nentom tengma pac? – Yetnee nyekhe’, calhoe ca lamengco. ¿Aptom lho lhque’ engnac? – Paej, savhaalhcooc lhaac nengco’o nentom. ¡Mee, sectom! – Paej nentom. Vaamlha’ aptom moctom enlhet nac a. ¿Camque nlho ctoycaoc tata’a?
2 • Quelvaana’a catom actom nengeltemeem quelvaana’ acyamasma ctom aapetec, yavhan, pelhmoc actepa nac eema ac a.
nentomha cópula. 1 • ser, estar. nengellhengaanemseeycaoc: sectomha; actomha; aptomha; nentomha; altomha; catnaha; caltamha Nengco’o nengeltomha enlhet, nengmoolhama eeca sevhen nahan lengco. ¿Lheep eyla aptomha enlhet, sevhen lhoyquela’a? So’oc aptomha anaata, eeca’ aptomha alta’malma apva’. Penec actomha yengmen ascoc. Metecteng aptomha anaata yengmen-ascoc, eeca’ actomha alpayheem apmancoc nahan apma’aoc. Mascooscama actomha yo’yaam’ angmascooseclhac nenlhengaanyam’ nentaalhoscama. Acvet’aac lhaac yaatsapop, eeca’ aptomha sapop, alyelhvaseem eeque pva’. ¿Lheep lho ptomha enlhet aplheenacpo lhcac? Nengco’o nengeltomha Tyos apquetquec. Lheep Tyos aptomha nengyelhanmeeycam’. Co’o sectomha pangcoc Tyos, nanooc setneem apangcoc, teemaclha’ ehetquetsec. Quelvaana’ altomha maata’ al-hansaycaoclha’ ayetquec amamye’ apquelvaeclha’. Han’ hay’ apquetcoc nac hay’ aptomha quelhvooc maestro, cat cvesey’ aptalhnama escuela. Eeca’ ’so ctomha secvetay’ alhta payhoo nepeyaam’, lhaa ptomhac enlhet apvocmo nneelha pqueltemnaycam’.
2 • Naamoc actomha alyaatectama apelhnamoc. Peyem actomha lhama a’soc-navhac nentoomoo aapetec. Elvaatekhapques aplha’maclhoho enlhet actomha apquel-haalhenmoo apayvaam.
3 • Acpa’mehetsam’ lhaac aptomha maestro nengyesecsa. Altemnaaseeclhooc lhaac enlhet motnaha maestro, too yanyalhca’. Caymaalhqueec maata’ anta’melsec catnaha engangcoc engangco’ ayenyem’a pooc enlhet apangcoc. Aclheenalhque’ ’sa ngcatnahaclhoho spayvaam. Hengeltemnacsec saat aptomha aplhengquescamoo tracta. Angaylhohoc saat apqueltemnaycam’ enlhet aptomha acma apyempehec apquelcakhaam amyep ayenyem’a apsavhomoo apnaclhama apyelhna yaateypeepa pac. Acvet’aac alhta enlhet aptomha apcaasekhay’o pooc. Quelvaana’a altomha altamhaycam’o, ta’sec saat calmeyantac hay’ sec’aseclha’. Etvasquec lhaac examen sectomha nyekhe secmovaan, aalhtooc alhta lyepsaatoo’. Alhong saat acteyapmaclha-cnem’ sectomha mokham evesque’ yo’yaam’ apasmoc nenga’naeclha lhne’ elhte cyevey’.
4 • Quelengyahavoo’ ctamha cvaanyam’ raatyo pac, paa nyekhe’ ameclha’. Aplheenque’ elh yec haavoc actamha clom aptooscama. Emcaasquec lhaac aapetec angcooc apquelhakhaamoo a’soc, ta’ actamha ahekhec selan’o tengma. Caaven alhte ngyetnac eemnec, ta’ actamha caaas alhta’a. Teme’ eptomha aptamhaycam’o taata, acnoo la ngcaytec maata’a nentom. ¿Naac’a lha’ aptamha na plom pangooc aptooscama noolheng? Quelanyacpec lhaac elmenaecmacsec enlhet altomha vas apyespa’aoc. Acmeec lhaac raatyo acyevey’ alhangcoc, eeca’ actamha vaamlha’ alhangcoc acyevey’, atqueetsec eeque yetcooc. Acvet’aac lhaac enlhet apmetaam maalhec, eeca’ actamha acya’vateem paala pac. Paej lhaac apa’mehetsam’ apquenmomca’a nac a, cac’ooc lhaac engquenyec etnehec sevhen, taan moy’asamquehe payvaam.
5 • ¿Paa nlho lhquep lha lhong sec’aaseclha’? – Eeca’ actomha apquelva’aecta quelhvoo’.
6 • esta parte. Cas co’o tamha nac hay’, lhaa ptomhac enlhet apmongvocmoo apectong avhac. Acnec saat quelayque tamha nac hay’, taan yaateypeepa’ a taap.
nentoycam’ engma’aoc verbo. castañetear. Etavam’oho pma’aoc pomaap elvoc. Etavam’ohoc nahan apma’aoc elvoc savaaya. Tavcam’ooc lhaa pma’aoc eeven apelhyennama.
nentoolhnay’ verbo. resbalar. Actoolhna’ac co’o yelpa’ aamay. Toolhna’ac secleeta apmenec haavoc, nataamen apyemsa. Netnoo ngya’sa pmenec aptoolhna’a seta’. Actoolhnantaac lhaac senamta soolyaatectama vhac. Yelpa’ angcooc aamay, altoolhnantaac lhaac co’o. Toolhnaasque eyla lhquep apquenamteem. Yaamet toolhnaasac yenmongaam actec, nataan moyoot’o popyet. Aptoolhnaasquec lhaa pmec eepa’tec senayvesa enlhet. Toolhnaasquec lhaac eepa’tec aclava quelyecmehet. Queltoolhnessam’ sovov-a’net ac savaapoolha yenec. Queltoolhnessam’ apmeoc enlhet apquelyacnaamca’a yelpa tengma pac.
nentooscama a’soc acvesey’ (quel./quen.). animal doméstico. nengellhengaanemseeycaoc: sectooscama; actooscama; aptooscama; nentooscama; secna’tooscama Apna’tooscama ngnac enlhet acnoo nac noolheng, vaetque, tata’a, yamvaalha’ay’, ta’va’ nahan mooc. Queleeyveec co’o secna’tooscama amyep. Moctooscama lhne’ elhta lhaapen nac lha, ya’acmo ngya’hec. Mongvanquehec antemhec nentooscama acmeyva, aclooma angcooc vesey’. Lha’mooc alhta sna’tooscama tata’a, nentoycamque eeca’. ¿Makhamooc lheep aptooscama semheng aclom alhta? Masquemque nlhoyquela’a?
nentootquescama verbo. 1 • iluminar. Etootques no nempeena lenteeno pac, maalha yeena’vac savaaya. Yekhe hetootquesques poco hoc, ascoc halhca la ntalhnengva’ac. Tootcasquec lhaac naaha’at pelten’, taan seclhaatekha’a. Eyapopquec co’o setootquescama cnem’. Caymaalhqueec maata’ antootsamcoc engmamye’ yo’yaam’ angvetac a’soc alhta’a. Paej cata’melooc antootsam’ naysecsa allom angyapmooc acmaamay’. Cat actootsamca’ aamay, nemesma ya lhmoc ma’ acvet’a, ¡ey’ammoho! Calaapongmaatsohoc a’ta’aoc cames nentootsa nlho’ alhta’a. Yetneec maata’ alyepetcay’ yaamet nekha’ ’may alvesey’ cames a’ta’aoc yo’yaam’ monteengvesquemehec nengenamteem. Eeca’ quelaapongmatquec ayenyem’a altootquescama nengenamteem.
2 • Yetneec a’net actec nentootseeycam’o hac.
nentooyam’ verbo. pisar. Paej lhaac anaclhac soolyaatectama alyelhna netnoo’. Paej cvesey’ atcaammoc ma’. Motcaammehec saat pa’at moyanma, camyavalhcac vesey’ Actaacmooc lhaac ya’a alhta’a lhcac nataan secyesvoom. Ya’acmoc etcaammohoc eemnec, secyemseem lha’e. Ya’acmoc etcaammamcoc samanya seyanma. Ey’aas eeca nekha’. Eeven, ya’acmoc etcaammam’ yengmen, caltaclhec apmancoc. Altaammoc saat pa’at ayenyem’a coh lhoop’actec. Secleeta, yetneec a’net nengeltoycamlha’. Mooc nengeltemeem engmancoc. Eeven, ya’acmoc catyesam’ aamay, catcaammoc caamyon. Actaamcasquec lhaac nemesma secleeta, taan acyespongcacmo amnec.
nenga yaamnempayvaam-aatcoc. de antes. As nempayvaam nac hay’ nenga actomha nengmaycam’ nanooc naat acnoo nac: Eltemnam’ohoc naat seta nenga acteemaclha quel’apa navhac. Nooc mooc anlheenec noolheng engac acma apyempehec: Lhapcooc naat aptamhaycam’ sectooscama nenga cnaat apyelhvaseem, quetsepmee eeca’.
nengaa’at a’soc acvesey’ (quel.). 1 • cara. nengellhengaanemseeycaoc: naaha’at; naa’at; naapa’at; nengaa’at; na’ta’a Nengaa’at acyetnamaclha cooneng empa’tec acyeplom enga’ta’aoc, engaatong, engvaahe’oc nahan enghayca’aoc. Paej calhnooc acteemaclha naapa’at enlhet acnoo nac noolheng actomha acvangqueeycaoc naapa’at, neptaana eeca’ acya’yeem naapa’at. Caymaalhqueec maata’ anglecoc nengaa’at yav’aclhoho alhto’oo’. Eeven, elec naapa’at, noc escuelita. Alan’ooc naaha’at laaney’o-ntaalhamaavo’, taan sela’alhnasa eeva’. Angquen’ angcooc naapa’at seca’a nac lha.
2 • Pa’ ay’acsec a, payhooclha naapa’at, naat etnohoc seta’ elheenec apquenmelhma alhcahaycaam’ lhoyquela nhan peyaam’.
3 • foto. Yetneec a’soc alaanammalhca’ acmahamoo nengaa’at. Nataamen teyapvocmec maata’a naapa’at enlhet. Yetneec mocmaam naapa’at Caymaap-Va’atsam’. Yetneec nahan mocmaam naa’at nengaoclha Ya’alve-Saanga acnoo nac Naava’-Amyep, Efesio nahan Savaaya-Amyep yo’yaam’ saat ellaanohoc entavaan nentaamen. Talhnooc maata’ angelaanohoc naapa’ta’a enlhet. Acmeec lhaac naapa’at taata, paac nec lhaa yaavseclha’.
4 • documento de identidad. Nengaa’at nahan nengeltemeem acnoo nac cedula engac nahan registro engac nahan nengaa’at nengnayvomoo peloota. ¿Peeneesquemque nlho lhquep apquelaaney’ naapa’at? Paac ne’ elhte lvac valay apquellaaney’ semaana saat.
nenga’alhneeycam’ verbo. 1 • desnudo. Coooh angco’, ¡engya’alhnam’! Yeploomoo eequey engya’alhnam’ etyesam’ enlhet nac a. Apca’alhna’vooc aptena seta’, vaamlha caanson ’pac apquelya’vateem. Ca’alhnam’ seca’a apya’pasa yengmen nahan apyaap. Nengelleclemquec nengellantalhnama amamye nengya’pascama yengmen yo’yaam’ melyeesehe’. Eeca’ ’so ayenyem’a nengela’alhna’voo maata’a angya’pacsec yengmen.
2 • Quela’alhnaclhooc quelvaana’ actengyay’ peloota, quelmetquec vesey’. Quela’alhnengvaecmec alhta enlhet apquelya’ascama nepeyaam’. Nataamen paej alhta eltemhec eleelhyamoc ma’.
nengaamquetvay’ verbo. 1 • acercarse. Quelaamquetacmec apquelenyahasquescama secleeta. Ayaamquetamquec co’o tengma ac seema’. Ayaamquetamquec aamay-acpaasyam’, quelhyavaam’ooc saat secleeta. Ayaamquetamquec avaclhac tengma pac taata, angvahapvaclhohoc saat, acyampa’vooc vesey’. Apcaamquetveeclheec lhaac taata tengma pac acmaamec’a. Apcaamquetva’ac evatac nav’a amyep aptamhaycam’ manten taata. Apcaamquetveeclheec Pedro evaclhac apmamyoo’ apquenyahasquescama secleeta.
2 • Caamquetquec caaya alyamhapma. Caamquetvocmec neelha sectamhaycam’. Caamquetva’ac lamengco-cyevey’. Nooc mooc nengaamquetquec lamengco-cyevey’ nahan caamquetquec lamengco-cyevey’. Avatac saat ayaamqueta la nueve. Ayaamqueta seclhengaam selmalhnaa Tyos. Ayaamqueta acmaamay’ alhta seclhenga. Nengellanteyapmeec naat ayaamqueta yetsay’ yo’yaam’ angelquenaatvaclhac naasa aamay-neeten. Ayaamqueto lhcaac alvaatsommalhca moya’naeclha’ apquellhenga enlhet’aoc.
nenga’anma verbo. patizambado. Acvet’ac lhaac apca’anma enlhet. Apca’anma eyla enlhet nac a. Mee eyla actemessaclho aya’anma tracta mancoc. Nooc mooc quetsec tamhaclhac malaamong. Yetneec apca’anma tengma molaaney’. Mooc nengeltemeem apyamongva’aecta’. Ca’neec seca’a, ya’noo ya lhmoc. ¿Lha’ enlhet aa ye? Apca’naamque’ eplhenga.
nenga’anqueem verbo. rechazar. Tepquec angcooc acmasom lhama apmoolhama, taan elheenec pooc: „Eya’anqueec lhaac as enlhet nac hay’, so nyekhe seyaasekhay’o“. Nec, apca’anqueec pooc ta’va’, paej engya’vooc etnehec aplhaalhma. Eya’ancahangveeclhee eyla stooscama ta’va’, paej quelhvooc eltamhooc amaalha’. Aya’anqueec co’o sectooscama semheng angquennaavo’, calhehec vesey’. Ca’ancahangveeclheec tata’ ayetcooc, vaclheec vesey’ actemquescamaclha’ appoc. Ca’anqueec lhaac eeven aptalhnama peyaam’-paava, paej cvesey’ caltaamay’ac. Ca’anqueec melevque seyanma. Apqueltamhooc ne’ elhte moc mooto pac haavoc, taan apca’ancahassa lengco pac. Aya’ancahascasquec lhaac seca’ ayetcoc catoo cmaases, tes angcooc vesey’. Apca’anqueec lheep aptaava ngcayeplooc nepeyaam’, cat angcooc vesey’. Eya’anqueec lhaac meeme pa’ ayeplooc actengya’a samanya.
nenga’ansaeclha’ verbo. 1 • juntar. Aya’ansaclheec lhaac yoonges yo’yaam’ antengyamcoc vaalha’ay’. Anga’anseclhac saat vaetque lhangcoc yo’yaam’ calhcac alaahac nahan angelyepsetec saat.
2 • Apca’ansaclheec alhpongha pac enlhet. Mooc nengeltemeem apquekheesaclhee’. Apnaclheec enlhet apcanma acyelhna, nataamen apca’anseeclho. Engya’anseclha’ ’sa seclhooc quelhtec, yehemeec saat avtec. Mooc nengeltemeem engyekhees. ¿Na’soo nlho’ acyetna moya’ansaeclha’ nengelpayvaam nengeltomha enlhet? Apca’ansam’ soolya’yem apquemha-pmamye’ Olimpia amamye’ aptavaascaoc. Mooc nengeltemeem apyakhaam’ soolya’yem. Caymaalhqueec maata’ anga’ansesseclhac soolya’yema ac nempayvaam-lhangcoc.
nengaapaeclha’ verbo. 1 • cerrar. Engyaapeclha’ aatong, catlhec semheng. ¿Paa nlho’ angvaapeclhac yaamet-aysecsec? Engyahapvaclha’ aatong acyevey’, etalhnengvac noolheng alhta’a. Quelaapaoclheec aatong-’yetcooc meeme apva’a peyaam’. Caapeeclhooc manta aptena eeven, quey cvesey’. Ayaapeeclhooc lhaac manta sectena.
2 • Yetneec maata’a maalha nengaapaeclha nenga’naeclha’ acnoo nac: „Seepe-Lhama saat etnehec apcaapaeclha’ as nenga’naeclha’, nataamen angelta’heclhac saat“.
nengaapahascama verbo. mandar. Apcaapahasquec lheep aptom acnaclha’ aptaava’. Ayaapahasquec co’o aclhaanma eva’lhoc lheep. Yetneec alhta apcaapahasquescama carta pac taata apmaclha pooc ma’a nepeyaam’. Acmaasquec eemooc a’soc seyaapahascama yo’yaam’ emqueesec taata. Yetneec nengaapahascama ey’acsec apqueltaalheseeycaoc engquetca escuela. Eyaapahasquec lhaac taata alhnaclhac tengma hac yo’yaam’ angvenec peheya’. Ayaapahasquec lhaac seepe’ yo’yaam’ etengyac nentom. Angcaapahasquec lheya’ ayetca catyaanengvomhoc ma’ escuela. ¿Lha’ aptengya’ ye? – Caaset co’ ayaapahasaalhca’ atengyangvata’. Apcaapahasaacpec seepe’ yo’yaam’ etengyac nentom. Meec lhaac seyaapahasa atengyac ca’ almaasen, taan capco ca’ acmaases. Movanquehec angvaapahacsec seca’a yo’yaam’ etengyac a’soc, mengyaylhoo ye’. Pa’ angvaapahacsec lheep setengyasquescama pan. Cacsehec hengaapahasam’ lha. Angcaapahasquec meeme Justino eta’heclha’. Apcaapahasquec lhaac maestro eta’heclhac alumno. Ayaapahasquec lhaac vaalha’ay’ semquesa eemooc. „Nooclha pangcoo ye’“, lhaa ntamhac seyemna’amcoo meeme. Ya’acmoc engyaapahacsec ma’ acmesa caaset. Mooc nengeltemeem ya’acmoc eyeengeclha’ aplhoy’ caaset.
nengaapa’heeycam’ verbo. apurarse, rápido. Ayaapa’ham’ co’o sekhalhtama tengma amamye’ acmaamay’. Caapa’ham’ aptamhamca’a, pekhaasquec vesey’ elhong tengyay’ vaalha’ay’. Ayaapa’ham’ co’o selan’a senamteem secleeta. Ayaapa’ham’ lhaa stava stom, lheem lhaac elavhoe’. Engyaapa’ham’ etengya’ alhpongha, paa tyamoc peyaam’. Yaapa’ham’ elec naapa’at, eeven, eta’pamcoc. Ena’tem’ vaampa ca’a, yaapa’ham’ eeca’. ¡Caapa’he ngcahaneclha’! que’ ’sa ngcavac mayca’a hac nec lhaac.
nengaapa’hengvaecmoo verbo. comenzar demasiado tarde. Caapa’hengvocmoo pva’actamo, savhaalhqueec nentom. Mooc nengeltemeem moc’alhay pva’acta’. Caapa’hengvocmoo’ cmaamec’a, quetsepquec samanya alhta, maahat ca’heemac. Caapa’hengvocmooc secpekhaamca’ alhong, quelvangquepquec vesey’ sellhaalhma’a. Nengelaapa’hengvocmooc alhta nengenamco samanya, caamquetquec alhta peyaam’ apteeyam’. Ayaapa’hengvocmooc lhaac seyaapa’hamca’a sellamtalhnaeclha caanson ahac, lheem nec lhaac angvangqueepehec senamteem. Caapa’hoo’ pva’actamo, pocta’actaac peheya hac alhta.
nengaapeeycam’ verbo. obsequiar. Capayheclhohoc engva’lhoc hengapam’ engmooc. Mongenatsehec vesey’ aptomha sengaasekhay’o. Engyapam’oho pquetca, caselhtohoc saat nengmasqueem ac. Elapam’oho saat catnaha apna’aymacoc nahan apna’aymacoc apangco’ yo’yaam’ calpayheclhac apquelva’lhoc. Angquelaapaam’ lhaac angna’aymacoc meeme. ¡Sengggaapeeycam’o enlhet nac hay’! Na’melay’ eyla tata’a pac, caapeeycam’ooc vesey’. Yamhongcama eyla cames pac, paej cvesey’ engyaapeeycam’. Sas ne’ elhta angapam’ohoc nenganma soolyaatectama, taan cavanaamoc quelhvoo’. Caymaalhqueec maata’ angapam’ohoc secleeta engac yo’yaam’ catsepehec quelhvoo’. Eeca’ ’so acvesey’ nenga’alhnascama ayetcooc.
nengaapentaycam’ verbo. desalojar. Ayaapentaam’ co’o tata’ acteyaasaamca’a payhoo sectaaveeclhelha’. Ayaapentaam’ lhaac semheng sectomha: „¡Sss tooo, pensec, cay’aas ma’a!“ ¡Engyaapentaam’ noolheng, seta’, peheya ptaoc! Mooc nengeltemeem ¡eya’maas noolheng!
nengaapenyavaam verbo. Alaapenyavaam nengeltemeem quelvaana’ almenaecmascama amamye caaya angca’aoc. Yetneec naat acteemaclha’ angcooc caaya acvesey’ caapenyavaam. Naysecsa caaya nac hay’, quelaapenyavquec naat maata’a quelvaana’a. Caapenyavhoc naat nahan quelvaana’ acvocmo caaya yaanmaan.
nengaapseseeycam’ verbo. bromear. Nengaapseseeycam’ ayenyem’a acmaases nempayvaam. Apcaapsesam’ lhaac seta’ aplheena apquelyootay’ yaamyavheene’ apa’ta’aoc. Lhaa ptomhac hay’: „Paej lhaac helyecpelcac secna’tooscama semheng secvaclho tengma hac, quelyephaavooc vesey’ aha’ta’aoc. Quekhengva’ac lhaac enlhet apcaapsesamca’a Roberto. Mengyacsehec engyaapsesam’ enlhet nac hay’. Selhtee smovaan angvaapsesam’, alhte ptomhac enlhet. Cahaney’ caapsesam’ohoc quelvaana’ nac a.
nenga’ascaeclhoo verbo. reponer. Sapon’aac taalha, engya’asqueclhoho, lhaa ntamhac meeme heyanya. Aya’asqueeclhooc lhaac taalha alya’vaatengvocmo lhpongha. ¡Engya’ascamcoho saat taalha! lhaa ntamhac seyanya seema’ actengya’a peheya’.
nengaascama verbo. 1 • advertir, prevenir, guardar. Yetneec maata’ acteemaclha’ nengelmalhnangcama: „Hengaas nengmasqueem yo’yaam’ antemhec enghalhnangca’aoc“. Mooc nengeltemeem hengmeyav nahan hengyeecahas nengmasqueem. Meec alasa cmaahat quelvaana’a. Paej canyahamcoc yetsecsooc-nem’, vaamlha ctalhnacmoo. Paej cavaanac hengacsec apheoc as cames, pelhcaec hengelyensapoc. Eyaasquec lhaac alpa’alhcaatec alhpongha taata, yephaavooc vesey’ eemec. Taan apquelpa’alhcata pangco’. Ayaasquec nengmasqueem eeven, taan sectalhnaaseeclho peyaam’-paava pac. Ayaasquec cayeesec silya hac, pelhcaec vesey’ capsamsec yengmen. Nataamen seya’lhengsa maata’a tengma alhta’a. ¡Engyacsoho pmenec taava, engyengcoho’! Ayahapcasquec lhaac vaampa poco, yaapa ayaasac.
2 • Apcaasquec enlhet apquetca eynec anmen. Ayaasquec lheep elhong lhapcoo’. Ayaasque nseca’a emom’ yenmongaam. Ta’sec saat angelacsec engquetquec acteemaclha nengmenyelhmoo, nengyaam anmen nahan nenga’heem engmooc. Paej cata’melooc mepque nengaascama engquetca. Nengaasommalhqueec angeltaamsalhcac alteemaclha’ almasomca’a. Altamhooc angvacsec lheep etnehec lha.
nengaaseeycam’ verbo. amenazar con. Angcaasaam’ quel’apa taalha ataaven’ aplava. Eyaasaam’ lhaac anmen aato sovov ’pac, paej lhaa eeca’ angvac’ac. Engyaasam’ vanteeta pac semheng aclom, canyehec saat. Eyaasaam’ lhaac semheng am’aoc, taan seyac’a. Naysecsa nenganma yaampa’at, yetneec nengelaaseeycam’ anaata yo’yaam’ catavamquehec yaampa’at nengelhanma apaava maalha enlhet.
nengaaselhteeycaoc verbo. decrecer, disminuir. Acyav’aclha lhcaa cmaamay’, caaselhtaamque eeca’. Caaselhtaoclheec aplom noolheng ahac. Mooc nengeltemeem vayveentaa plom noolheng ahac. Caapselhtaoclheec peyaam’. Caaselhtaoclheec alhcahayaam’. Caaselhtaoclhac saat acmasca eemnec. Caaselhtaoclheec apmenaecmascama Juan. Ayaaselhtaamquec sectamhaycam’, masqueec vesey’ ayaatso. Caaselhtaoclheec acmoc yaateypeepa’, caasooc vesey’ esavhacpoc. Caaselhtaangvocmec seya’naeclha’ ayenyem’a secyampay’o. Ayaaselhtessamquec lhaac apayvaam enlhet aplom. Engyaaselhtessaoc acpa’ayvoom raatyo. Mooc nengeltemeem etvasam’oho raatyo. Caapselhtaoclheec vaalha’ay’, ho’sa’ molnapa. Apcaapselhtaamquec enlhet almaasen ava’lhoc, peensamquec vesey’ apquelmaycaoc a’soc naapokha’a.
nengaasennangcama verbo. 1 • usar, utilizar. Ayaasennaam’ co’o seepe’ apquelyataam ca’a. Apcaasennaam’ apvesque sengelpelhteetamoo pangca’aoc. Angaasennaam’ saat lheep nengaoclha’ yo’yaam’ etnehec apvesque’. Angcaasennaam’ ayetca quelvaana’a yo’yaam’ cahaneclha’. Mee nyekhe’ ayaasennaamca’a lhquep apyo’oyacmoo vaetque cmatnaam. Vetammacpec vesey’ aptamhaycam’. Lengco, apqueltamhooc maata’ engyaasennaam’ pooc, co’ eeca’ evanquec angvaasennaalhcohoc ahangcooc sectamhaycam’ amyep. Angvetohoc maata’ enlhet vaamlha’ aptaava’ apcaasennaycam’. Tyos apcaasennangcama apqueltomha enlhet-neeten yo’yaam’ saat eltemnacsec enlhet amya’a. Apcaasennaquec seclhooc Tyos enlhet soycam’-amya’a yo’yaam’ eltemnacsec apayvaam as naalhpop. Ayaasennaaclheec lhaac yoonges ahac setengyasquescama ca’a. Alhaata’aoc apquelquenamteeycam’ yaamet sectooscama ta’va’, so nyekhe vaamlha’ apma’aoc apcaasennaycam’.
2 • Paej angvaasennaac moonay’pacyec nac hay’ selya’tamanma soolyaatectama ctengaoc, paej cvesey’ ahamtooc. Mongaasennehec vayca nac lha, memelhnehec quelhvoo’, ¡eyenyav! Paej lhaac angvaasennaac lhama poco sectom, acyav’aclha cvesey’ eya’hac maec. Caasennehec meeme lhama lhangcoc aapetec, nenlha’maclha cvesey’.
3 • Paej caasennaalhcac raatyo hoc, alvaanyam’ cvesey’ actec. Caasennaalhquehec lhama lhangcoc yaampa’at-yengmenec valte cyevey’ nac hay’, a’net alhanaoc lha’ eeque ngnooc angelyemyecsec.
4 • Caasennaammaap seca’a nac hay’. So nyekhe pquetquetsec, cahaney’ etecpong pooc.
nengaasekhay’o verbo. 1 • estar amable con, aceptar. Alaasekha’vooc ena’aymacoc enlhet’aoc, selmoolhama hangcooc vesey’. Ayaasekha’vooc co’o sectooscama ta’va’, ho’sa’a seyaapeeycamca’a maata’a. Alaasekha’vooc taata nahan elyaalheng’a, alhta ptomhac haavoc. Pelhcaec alquetmoc alhong makhay’. Apneec eyaalheng’ Menlhanmaclha’. Lheenquec maata’ eva’lhoc ayenyem’a seyaasekhay’o. ¡Sengggaasekhay’o engmooc nac hay’! Engvanquec angeltaamsalhcac nengaasekhay’o acnoo nac maata’ enlhet sempayveescamoo a. Yetneec sengaanamaclha Jesus yo’yaam’ antemhec nengelaasekhammalhcoo nengyesecsa. Sectemeem haavoc nooque la nyekhe’, paej que heyaasekhay’oo’. Nec, paej caasekha’ac sa’coc nema ac, yepcaanecmoo lhca la’a. Paej engyaasekha’ac peyaam’-paava aplhoy’ yoonges, vangcooc nec lhaac vesey’ nenlhet. Mooc nengeltemeem ca’anquee’. Paej nec lhaa ngcaasekha’ac quelvaana’ yetcoc yoonges nac a, paej cvesey’ etalhnamac escuela. Mongaasekhalhquehec paana’teem-lhangcoc capco soolya’yem engac. Calheenalhcac a’soc alaanammalhca’, nataamen angmoc takha’ ayenyem’a nengaasekhay’o acnoo nac vaetca’hac alhnangcoc nahan ya’a-lhangcoc alhnangcoc.
2 • Yetneec acteemaclha nengaasekhaeclha’ engmooc acnoo nac nengmaeclha’ apmec nahan nengelpayveesommalhca’. Caymaalhqueec maata’ angaasekheclhohoc nenga’anquemaclha’ nahan nengenmelheeycamca’aclha’.
nengaasqueyaam’ verbo. no hacer. Nengaasqueyaam’ acvesey’ yekhe’ nengaasommalhcoo engangco’ yo’yaam’ mongelselhnanalhquehe’. Taaac lhaa nyekhe’ asado, ayaascacme eeca’ atavho’, cac’ooc vesey’ engquenyec heyempamcoc. Ayaascacmec lhaac almoc teyaype’oc ahac, tes cvesey’ soolya’yema hac, cac’ooc lhaac engquenyec hetaapelhsoho’. Mengyaasquemehec ne’ elhta etecpaam’ apquetca enlhet nac a. Caascacmec nec lhaac meeme cayeeyheclhohoc acmenaecmascama. Mepque apcaasqueyaam’ seca’a lengco elhengsec caamyon ’pac, cahaney’ etnehec pat. Mehengaasquemehe m’aoc nemesma, haave cvesey’ enlhet.
nengaateng a’soc acvesey’ (quel.). eructo. nengellhengaanemseeycaoc: nahateng; naateng; napaateng; nengaateng; nengatna’aoc Tepquec lhaac nahateng seclha secyamascama nengyaamoo na lhangcoc a. Teepaamquec lhaac napaateng eeven, cat cvesey’ aptava ptom. Catepamcohoc nengaateng sengempamco nac a.
nengaatengmactama verbo. 1 • contestar, disputar. Yetneec nengaatengmaycam’ acyetna nlho sengelmalhnaycam’. Acnoo nac nahan nengaatengmaycam’ nentaalhoscama examen. Acyetna sengelmalhnaycam’ „¿Co la pvesey’ apvesque nanooc Ya’alve-Saanga?“ taan angaatengmaam’: „Apvesey’ Casique Antón“. Nooc mooc nengmaycam’ nengaatengmactamoo angcoc acnoo nac „heey’“, „eehe“, „lhee’“, „ca m’a“, „paej“. Anglengac sengelmalhnaycam’, nataamen angaatengmoho’. Ayaatengmaavooc naat enlhet apquellhaanma yo’yaam’ angelaanac amyep. „Heey’, apasmoc saat“, naat actamhac. Apquelaatengmaavooc apquelnayvomoo peloota apquemha-pmamye pac. Apquelmalhnaam’ naat lengco enlhet, nataamen apcaatengmassamquec naat pooc ayenyem’a apmopvaan apayvaam. Caatengmaamquec lhaac seta’ acyetna sengelmalhnaycam’ apquemha-pmamye’. Apcaatengmaamquec pooc ta’va pquetcoc apquelpa’meetaamca’a.
2 • Pelhca’a pcaatengmaavoo ngquen’ yoonges ayaapahasa yhangvomoc. Acleng’aac lhaac amya’a seclheenammalhca’, quelhvooc co’ ayaatengmaavoo’. Avanhec apa’meeteeycam’ anmen aato’, apcaatengmaamquec maata’a Comisario.
3 • Apquelaatengmaacpec apna’aymacoc. Quelaatengmaacpec yoonges apyaap. Alaatengmaalhqueec lhaac enlhet meheta’melquescamaclha’. Engelaatengmaalhqueec lhaac engna’aymacoc nengelmalhnaaclhoo. Nengelaatengmaammalhca’ engmooc ne’ elhte nteepac tengma nac a. Quelaatengmaalhqueec alhta amya’a seclengay’, taan moy’aasaamco sekhalhnooclha’.
nengaatoonma verbo. enterrar. Alaatoonquec a’soc apaoc. ¿Caatoonquec lheep semheng aapac? – Eehe, peenaasquec lhaac. Ayaatoongnaamquec lhaac samanya pactec seyena. Caatoonvomhoc alhcapoc semheng ayaayemsommalhca’. Ayaatoonquec lhaac nav’a moopeeyeen-yaamet congne lhoop’actec yo’yaam’ cammehec anaata llom congne tengma. Nengmeetemquesquemquec maalhec yo’yaam’ angaatoongnec enlhet apquetsepma. Quetsepquec lhaac enlhet, talhnaam’ nec apcaatoongnammaap.
nengaayam’ verbo. 1 • dejar. Apvanquec lheep engyaymoc nekha soolya’yem pac yo’yaam’ emom’ alhaaye’. Mooc anyo saat acnec seyaayam’ actec. Ayaecmec lhaac nekha seyanma, mooc acmaamay’ saat mokham angveneclha’. Engyaayem’ nav’a alhpongha, sec’aaseclha’ saat nengmaycam’. ¿Paej lheep emac aapetec? – Acmeec lhaa nyekhe’, ayaecmoo lhca la’a. Yaapa’ham’ elheng, angvaayemsec saat aptom. Caymaalhqueec maata’a nengaayam’ nalhma’ mepque nensavhomoo nenga’haeclha’ yo’yaam’ angaayemsalhca’ nahan yo’yaam’ angaayemsec a’soc-navhac. Yavseec ansaavohoc angelnaapeclhac nalhma’ acnoo nhan a’soc-navhac, naekhe’ nengmaycam’ nahan sengvaanemquescama actomha acpaysaeclha’ engva’lhoc. Paej saat angcooc nalhma’, coopquehec nahan acteemaclha sengmeescama yo’yaam’ camamaa’ ayenyem’a actomha maalha acyenyavaasquenta’ acmaamay’ as nalhma’.
2 • Ayaayengvocmec lhaac sectom ayenyem’a acyepcaanecmoo’.
3 • Ya’acmoc esaavoho ptom, engyaayemsaap saat nekha’. Nengaayemsommalhca’ acvesey’ nempequeeneeycam’ yo’yaam’ angmom’ alhaaye’.
4 • Ta’sec saat elmeyantac enlhet mepque apcaymommaap lhama. Caymaalhqueec nengelaaney’ escuela, peensalhqueec vesey’ almaasen. Paac nec lhaa lhong enlhet, naa ngyaymacpoho ’sa lhquep. Caymaalhqueec co’o mil angco’, taan casavhalhcac soolya’yem hac. ¿Lha’ acva’ alaymaalhco tata’a pac? Lhama c’o apcaymaacpoc caanson ’hac meyaptammaap. Lhapcoo pcaymaacpoc lheep melhnaam.
nengacnaaycam’ verbo. untar. Ayacnaam’ co’o yaamet-nekha’ a’so yengmene cyelhvaseem. Paac nec lhaa ngcacnaam’ meeme aava paasyam’-empa’tec. Ayacnaam’ lhaac ectong secyemseem paana’teem. Engyacnaam’ seelap pan ’pac. Cacnaangvocmooc a’so yengmenec mooc nekha’ secyelhvaaseescama sectahanma.
nengactammalhca’ verbo. 1 • moverse. Cactaacpec apnaclha’ enlhet. Cactaalhqueec nemesma congne tengma. Eeven, ya’acmoc engyactacpoc. Apcactaacpec noolheng lha’alhta’a, paaya lha’ apekheesam’. ¡Cacteescasquec eeven! caveenec!
2 • Cactaalhqueec eva’lhoc, maec vesey’ eya’hac.
nengacteem verbo. 1 • raspar, rascar. Ayacteec co’o peheya molcanma secmaycam’ yecvoo-ptom. Nengactemquec ya’teepa molcanma antooc nengyepetquescama yaasec ayengmenec naahan naatekhet.
2 • Alcacteec yaamet yo’yaam’ cala’alhna’. Elcactoho vayca, meta’pamquehec saat. Yetneec maata’a tracta acyenyavaascam’ alcactamoo lhoop’actec yo’yaam’ capyeveclhac aamay. Alcacteeclhooc lhaac samanya, maec vesey’ eya’hac. Elcaatques eeven samanya, eynec saat apyengmenec.
3 • Yetneec nahan anaata cvesey’ alcactama-yengmen.
nengactemquescama verbo. Ayactemcasque ptamhaycam’, lhaa ptomhac haavoc apva’a. Ayactemcasquec lhaa payvaam aplheena nengellhengaam lengco. Mooc nengeltemeem acpoctemcasque payvaam. Engelactemcasque’ elhta nengeltamhaycam’ moopeeyeen-yaamet enlhet, taan apqueltamhamca’a pangca’voo’.
nengaecmascama verbo. 1 • imitar, copiar. Ayaecmasquec co’o naapa’at lheep secmaycam’ laapes. Naysecsa nengeltaalhoseeycaoc escuela, yetneec maata’a nengaecmascama a’soc yeplom nengelcahascama. Ayaecmasquec co’o popyet apa’ayvoom. Apcaecmasque eyla lhquep lengco payvaam. Eeven, ¿lha’ apcaecmasa ye?
2 • Yetneec maata’a nengaecmaasqueclhoo acteemaclha nanooc mepquelha’ apaava naysecsa caaya. Angaylhohoc raatyo, yetneec maata’a moyaecmaasqueclhoo acteemaclha’ aptalhneescama peloota. Nengelaecmaaseeclhoo’ ’lhta quelaancam’-nepqueesec lamengco-cyevey’ alhta.
3 • Apcootacpec tengma, paa ngcaecmacsec apquelaanammaap tengma. ¿Lha’ apquelan’a ye? – Yaamet-aysecsec. Queeep, paa ngcaecmacsec.
nengahammalhcoo verbo. orgulloso. Cahalhcooc as quelvaana’a nac hay’, paej cay’aacmoc calhec amamye’ eeten. Taap apcahammacpoo enlhet nac lha. Metaaveclhehec naalhpop, vaamlha pquelteemoo emom’ neeten meesa. Apcahacpooc naat yenec apquelan’o quelengyaamet. Masquemquec co’o seyahammalhcoo. Paej engyahacpooc as enlhet, pelhcaec hempasmoc ca’a. Caymaalhqueec evayvesentac apcahammacpoo as enlhet. Ya’acmoc engyahacpoho’, tes lheep. Yetneec ayaymommalhca’ eva’lhoc mepque ayahammalhcoo. Cahascaasooc alhnangcoc secleeta pac yoonges nac a. Tooc naat maata’ angcahammalhcooc maaleng acya’mongvayaam’ apquempay’ caasec. Paej naate eeca ngcavaanac campac angco’. Too ngcahalhcoo’ csekha’a sectooscama semheng, akhalheem eeque nhan lhama haycoc.
nengahapvaecmoo verbo. 1 • aliviado. Ayahapvaecmooc secsavhoma manten ahac. Cahapvocmooc quelvaana’ acta’melvocmo. Cahapvocmooc lhaac peheya hac acmaamec’a. Nengahapvaecmoo acvesey’ nenlhoc’a nlho’ aalhtooc peyaam’-apaava. Nengahapvaecmoo nhan acvesey’ nengyephongvaecmoo escuela, nataamen anlhavac saat nentamhaycam’. Ayahapva’actaamooc co’o tengma hac nengyaam ca’a. Paej cvesey’ aynac ca’a seyenya’aectamlha’. Ayahapveeclhooc naat sectom taata tengma pac. Apcahapveeclhooc naat seta’ apaava apvaclho lengco pac.
2 • Nengelahapvomsam’ lhaac apquelva’a mayca’a ayenyem’a nengela’hasquescama tata’ engangca’aoc, nataamen apquelyepcaanecmoo. Nengelahapvomseeycam’ acvesey’ teema nac nengmeescama paana’teem nengmasqueema ’to’, nataamen eta’meleclhac saat. Cahapvomsam’ apquetca quelaphapa nac a apquelan’a tengma pac, so nyekhe pvaanyam’. Metengyeeycam’ eeca’ aptamhaycam’ apquetca, so nyekhe’ apquetcoc.
nengahayaam’ verbo. dar. Nengelanyalhqueec maata’ angelaamac a’soc mayca’a. Eyahacmec lhaac lamom ac alaaney’ eyaalheng’. Mooc nengeltemeem aclhoc’oo’. Sas eyla lamom ac, caymaalhqueec heyaama’. Ayamquec lhaac ca’a lhama lhangcoc seta’. ¿Camque nlho lhque’ eptom metecteng? – ¡Ayamquec lhaac que! Eyamquec lhaac haavoc secleeta pac aalhtoo’, lamengco-cyevey’ cvesey’. ¿Camque nlho lhquep actom seema’? – Eehe, ayahacmec lhaac. ¿Caycamcoo nlho lhquep peyaam’-paava pac mayca’ alhta? Mooc nengeltemeem ¿apmeescamoo nlhoho’? Caamoc actoycaoc tata’a. Nooc mooc caama’ nahan calmees. Paac lheep angvaamac a’soc-momnaave acya’anmongaam apyentelhveyaam’. Mongvaamehe eeca’ meyentelhvocmo nlhoho’. Enlhet aptomha apquelya’mongaam soolya’yem amyep, apquelamqueeclheec soolya’yem actomha avtep. Mooc nengeltemeem apta’haasoo’.
nengahayqueclha’ verbo. ceder, dejar. Nengahayqueclha’ acvesey’ acnoo nac nengmeescama ptamhaycam’ acyevey’ engmooc, nataamen antemhec: Ayahaclheec eemooc apca’yenma meemong acyevey’, co’ eeca’ aya’aynac atquetsec meemong. Ayahaclheec apquelcactamoo vayca Anton. Co’ eeca’ emamyoo lvaataasac nahan quetsec sectom. Nengelmeyavcooc lhaac apaava nentalhnama. Nataamen sectomha seclheena hay’: „Angveheclhac saat lheep apmaam hay’, pooc saat co’ amoc.
nenga’heem verbo. 1 • matar. Apca’haac popyet taata ma’a nalhma’. Nemesma lha’e, engyaa’a. Cactaalhquee eylaa kham nemesma, paej engya’ho’. – Aya’hooc lhaac que, actepelcooc lhaa pcaatec. Hayyy, aya’hoo’ ’sla tataa’ ac seema’. Quenyem’ac aya’neeclhoo lyeena’teem. Aya’hascasquec alhta tata’a mayca’a hac. ¿Senga’heemoo nlho hentaclhec yaamecyeyva? lhaa ptomhac seepe’ apquelmalhnaaclhoo pyaap. Angva’heclhac saat semheng ahac, masqueec alaamcoo aya’heem nengmasqueem. Yetneec maata’a moya’haeclha yaateypeepa’ apsavhaacpo acmoc molmaam yo’yaam’ calhec alvatna apelhquepcoc, nataamen coopquehec nec saat ascoc congne lhoop’actec. Aya’haclheec lhaac samanya pvohooc, peheya saat angveneclha’. Meec lhaac aya’haclho tengma apvaanyam’. Mooc nengeltemeem meec allaoclho. Pelhca’ apca’ha secleeta pac eeven, meta’melsehec vesey’. Pelhca’ apca’ha raatyo pac yoonges.
2 • Angva’heclhac saat secmaycaana’sa. Acmeec lhaac secleeta alhnangcoc, seya’heeycaoc ne’ elhta saat. ¿Ca’haa nlho lhquep secleeta pac alhta? – Eehe, acya’anmongcasque’ elhta.
3 • Maec ca’hac seca’a. Nengmasqueem co’ eya’heemac. ¿Lha’ actamha acvena nac seca’ ye? – Am’aoc halhca la ngca’hac amnec. Ca’hooc apyampay’ seta’. Eya’haac lhaac secleeta secya’sa Lhaapangcalvoc, paej cvesey’ heltaamay’ac. Sengelepvayaam’ eyla ngca’hac lheep. Aya’hascasquec maec ta’va’, paej cvesey’ angvaapeeycam’. Pelhcaec henga’hassec naapnaclhama peyaam’. Ca’hassohoc nec nengmasqueem penec tata’a, han’ acyetnaclho nac maata’ acyamaclha yengmen a.
nenga’heeycam’ verbo. pegar. Aya’ham’ lhaac co’ etaava’, taan apva’a lhengaclhoho soycam’-amya’a. Ca’ham’ lhaac ayetca yaaya. Paej nec lhaac vesey’ apayca’aoc. Matnaam’ooc lhaac aptavasa peloota eyaalheng’, sevhen lhaa pca’ham’.
nenga’lammalhca’ a’soc acvesey’ (quen.). manta, frazada. nengellhengaanemseeycaoc: seya’lammalhca’; aya’lammalhca’; apca’lammaap; nenga’lammalhca’; apquela’lammaap Nenga’lammalhca’ aptomha a’soc molaaney’ yo’yaam’ angahapsalhca’ alhta’a. Nenga’lammalhca’ apquenyem’a nepqueesec apva’ nahan yaateypeepa’. ¿Yetneec lheep apca’lammaap congne tengma? Co’o saat angva’lalhcac pooc. Acmeec lhaac seya’lammalhca’ apyemtalhnama.
nenga’lammalhca’ verbo. cubrirse. Aya’lalhqueec lhaac manta apcaanet alhta’a, quey acvesey’. Engya’laas seca’a nenga’lammalhca’, quey angcoo ye’. Yetneec nahan maata’a nenga’leeycam’ apaava apayheeycam’ nahan manta acma engyespoc. Aya’lamquec lhaac tavalya alhta’a secyesva ayenyem’a acmaamay’.
nenga’lhengaycaoc verbo. 1 • moverse. Aya’lhengamquec amamye nenga’naeclhelha’. ¡Engya’lhengammo halep! Yetneec maata’a mooc seca’ aya’lhengaycaoc, mooc seca’ eeca’ acloycam’ ameoc. Engya’lhengamcoho m’a taap, paac co’o lha’ alhec. Aya’lhengcahasaoclheec ata’la tracta. Seepe’, heya’lhengcahassemmoho silya nac lha, paej co’ eemec. Ca’lhengam’ yaamongvayca tracta va’lhoc, so nyekhe toc, masom aamay quenyem’ac. Meec alhta ya’lhengcahasantamo caaya, el\sn quelhvooc nempequeenac, haave’ el\sn 8.
2 • Quetsec apca’lhengam’ seyanma alhta yetsene-ptom. Apca’lhengam’ yec la eeven. Mooc nengeltemeem apvaanaamye nyec la’a.
3 • Paac ne’ elhta engya’lhengam’ eeyaha’, pooc tengma lhne’ elhta paa laana’.
nenga’lhengquescama verbo. 1 • meter. Aya’lhengcasquec co’ a’soc yaamquentem’-aahac. Aya’lhengcasquec co’o sectom congne yaamet-aysecsec. Mooc nengeltemeem acna’temquec sectom yaamet-aysecsec. Aya’lhengseeclheec lhaac carta lhangcoc yo’yaam’ angvaapahacsec. Apca’lhengcasquec enlhet meemong maalhec apquenemsaclho neeten poste. Pa’ angva’lhengsec yengmen appoc va’alhva. Aya’lhengseeclheec soolya’yem alhangcoc na’haapa hac. Engya’lhengquescaclha silya congne tengma, paa ngcamamaa’.
2 • Ya’acmoc emenyelhec mokham, engya’lhengsacpoc. Mooc nengeltemeem emacpoc.
nengamleyaam’ verbo. obsequiar. Apquemlacmooc lheep mayca’a pac. Angquemlacmooc angquen’ acvaanyam’ Eleena. Mooc angcooc nengeltemeem angcaapaam’oo’. Yetneec sengamleyaam’ Tyos apna neeten. Sengamleyaam’ naat lengco nanoo’, masquemque eeca’. Nengamleyaam’ engmooc ayenyem’a nengaasekhay’o.
nenga’naeclha’ verbo. reunirse. Apquela’neeclheec lhaac apquelemha-pmamye’. Nenga’naeclha lhnec talhnaam’ cooneng teves’a nac a. Caytec saat nenga’naeclha’ acyevey’ sec’aaseclha’. ¿Moya’naeclha nlho talhnaam’? ¿Ca’neeclhee nlho lhquep talhnaam’? – Eehe, aya’neeclheec alhta. Paac nec lhaac engya’anseclhac apquemha-pmamye’ enlhet’aoc talhnaam’ nac hay’.
nenga’naeclhoo verbo. junto. Nenga’naeclhoo acvesey’ nengyepetcay’o engmooc, mepque apnayaam’ pooc makhay’. Ca’neeclhooc alyangca vaetque lhangcoc. Ca’neeclhooc lhaac eemec yelpa’ selya’yesa. Ta’sec halhca la ayetsam’ alya’yecsec seclhooc vaamlha nooc-nekha’, taan calyepetcalhquehec. Ca’neeclhooc lhaac yaamet-nekha’a hac tracta va’lhoc, callhenganmehec saat. Ca’neeclhooc lhaac apquelyeena’teem apcaanet ta’va’. Nooc mooc quelyangcoo pcaanet. Ca’’’naeclhoo pnaycam’ enlhet Lhaapangcalvoc, nenga’tooc angcooc pooc tengma.
nenganeem verbo. 1 • mandar, ordenar. Apcanayquec apyaap enlhet apquetcoc evata’. Mooc nengeltemeem apveenaam’. Apva’actaac lhaac alhta’ aysecsoo’, taan seyanya tyenec quelhvoo’. Lheep lhaa nyekhe yanaa vaclhac mahaycoc, haave pyaalheng’. Apquelanayquec naat Yoocse-Pquetcoc ellhong enlhet lhalhma’angco’. Alhta aptomhac Jesus sengelanya yo’yaam’ angvahanamcoho’. José alhta apquelanaec seca’ apyapmaec elvatac acnem’ alhta. Ayanayquec lhaac hepasmoc sa’coc. Ayanyalhqueec lhaac alpa’alhcaatec alhpongha. Eyanemque’ elhta ameesec aptalhnama seta’, taan secmeescama. Paej lheep angvaneemac mengyeelhyemehe’, aplhaanmeec alhte cvesey’ engyeelhyamoc. Seta’ alhte pcaneem ay’acsec almaasen. Nanooc lheep seyaneem evata’, quelhvoo pva’acta’. ¿Lha’a nyekhe yanyalhco ngcaltemnam’ talhnaam’ nac hooye? Ay’acsec saat Agostín tengma pac, eyanayque’ elhte cvesey’ ataasamoc asado. Ayanyalhqueec lhaac ay’acsec alyamhapma, taan selyahaclhoo. ¿Paac lheep ey’acsec alyamhapma? – Paej alhta angvanyalhca’. Eyanyam’ lhaac haavoc yo’yaam’ ataasaclhac vaalha’ay’ tengma pac. ¿So ctamha alanyamca’a nac angna’aymacoc que? Altamhooc co’ angvanyam’ haavoc yo’yaam’ etamcohoc caaya lyamhapma. Apcanyam’ lheep apyaap yo’yaam’ esantac soolya’yem sec’aaseclha’. Yetneec maata’ apquelanyeeycam’ pooc enlhet caaya pac acteemaclha’ apteyaycamlha’ apquetca.
2 • Naa ngyaane ’sa heya’hec nengmasqueem, lhaa ctomhac selmalhnaa. Mooc nengeltemeem naa ngyoho ’sa.
3 • Naate ptomhac apcanya soycam’-amya’a Tyos: „Epaasem’ saat lheep as seca’ apquetcoc“. Naa lav na’sa, paej cata’melooc nenglom, alhta aptomhac seyanya eemooc.
4 • Yetneec sengaanamaclha pangca’aoc apquelvesca’a yo’yaam’ angyeplavsec. Yetneec nengaanamaclha’ apquetcooc yo’yaam’ elta’melsec apqueleeyvaam.
nenganeem verbo. pensar, creer. Ayanayquec lhaac lheep emac ca’a, taan co’o moma. Ayanayque teenac. Mooc nengeltemeem que’esla teenac. Ayanayquec lhaa lvatnac taalha, paej nooque la’a. Ayanemque yaamasmac caalo pac, makhamoo nooque la’a. Too yanyalhcac amac raatyo lhnangcoc, acvaanyam’ que nhan. Tooc lhaa yanyalhcac selnapmoo vaalha’ay’, haavoc eeque nhan acpaatemsantac apquelnapma. Ayanyalhqueec lhaac maestro, haave eeque nhan. Ayanayquec paej elhaatekha’ac. Ayanayquec elhengsec mokham escuela pac anyo nac hay’. Paej nooque la ngcay’aacmoc. Apcanayquec nec lhaac camaamaac Sito alhta’a nac hay’, masquengva’ eeque nhan. Too pcanaec eeven ay’aasac almaasen. Mepque plom lha’ apcanaec ta’va hac. Paej lhaac oota’ac lheep, nataamen seyanya teenac. Seyanya ’sla teenac, acvet’aac vesey’ apyetna. Naa ngyaane ’sa mepque clom semheng nac lha, aclooma angcoo ye’. Angaanohoc elhong engmooc han’ a, mongvet’a nac maata’ etyesam’ a. Nenganeem angvetec paaccava, angmakheetec que nhan. Nenganeem elvoc lha ayenyem’a acmasca payvaam, paej eeque nyekhe’. Nenganeem sas secleeta nac lha, aapac que nhan. Nenganeem etyenec, quelyaham’ que nhan.
nenga’neeycam’ verbo. 1 • estar de pie, detenerse, ponerse de pie. Apca’nam’ lhaac enlhet nekha’ aamay apquellaancam’ molenyahasquescama secleeta. Noc, anga’anvaclhac pesquesca. Lhapcooc lhaa yenmom’, makhay’ lhaa pca’nam’ ena’aymacoc. Engya’nam’ohoc apquelmenaecmascamoo cooro. Mellacsehec engya’nam’ aamay sengelpelhteetamoo.
2 • Ta’sec saat engya’neclhac neeten quellheep. Anga’neclhohoc maata’a neeten amamye’ apquelmalhnangcama soycam’-amya’a.
nenganheeycam’ verbo. pedir. Elnavquec lhaac angvanham’ soolya’yem pac haavoc. Cac’ooc vesey’ engquenyec helheenec secmongcalhnaamca’a. Paac ne ngyanham’ seta’ aptalhnama lengco. Ayanhaam’ co’o secleeta pac seta’ yo’yaam’ atengyac vaalha’ay’. Ayanhengvocmec lhaac lengco soolyaatectama pac, taan apmeyava. Angcanhaam’ quelvaana’ ataava soolya’yem. Eyanhaam’ lhaac haavoc queltelhneeycaoc apmopses, cat nec lhaac meya’pascama yengmen, quelhvooc vesey’ pva’acta’. Eyanhaam’ lhaac neelhet sectahanma mayca’a. Canhaamquec lhaa ctom mooc eeven, maec vesey’ ngca’hac.
nenganma verbo. 1 • plantar, sembrar. Nenganma acvesey’ nengenaeclha’ actec , nooc nahan ayetcovhooc. Paej nec lhaac cay’acmoc engyenec taata yaateypeepa’ anyo nac hay’. ¡Sas eyla pa’at apcanma alhta Antonio nepyaava tengma pac! Ayenquec lhaac samanya. ¿Apquenquec lheep peheya’? – Eehe, ayenque’ elhta. – Engyen’ saat nahan semheeya lyevey’. ¡Cayen’ elhnamoc nec lhaac, mee! Ayanveclheec alhta maamon apquetcoc amyep. Vaanaamyec quelhvoo’. Sec’aaseclha saat acnec sa’ha’ actec. Co’o saat angvensec lheep peheya pac, elheng na’sa. Ayanmeec co’o soolyaatectama ayetcovhooc. Acsantaac lhaac peheya lhquepcoc. Angveneclhac saat alcakhaam lhaac quelhvoo’. Nengenaeclhoo lhne’ elhta maata’a soolyaatectama ayetcovhac ayetsapa nlhoho’. ¿Apquenamque nlho’ enlhet’aoc peheya’? – Paej quelhvooc anyo nac hay’. Apquelvetaclheec naat enlhet pocya’am’ actec, nataamen apquenaclho. ¡Cacneclha soolyaatectama! Ayenaoclheec lhaac seppo acvaeclhoo apsavhaacpoo apelhquepcoc.
2 • Moyanma nengeltemeem catnaha acteyapma angco’ acnoo nac samanya, yaateypeepa’ nahan quelayque. Yetneec nahan mooc’alhma’ acteemaclha moyanma yetcoc acnoo nac seevay, tomate nahan mooc. ¿Moyanma nlho peheya nac hay’? – Haave’, acteepaeclha’ angco’. Yetneec moyanma amyep. Quectengquec moyanma yaampa’at. Quectengquec apcanma Juan.
nenganquescama verbo. dejar para. Pa’ angvansec actec selaayengvayaam’ nac hay’ mooc acmaamay’. Mooc nengeltemeem pa’ apquensam’. Apquenam’ saat mentamaycam’ actec seyanquescama seyanma saat. Pocya’am’ apyempehec eeca nenganquescama nengmasqueem nengya’anma. ¿Paa nlho’ angvanse ptom? Mooc nengeltemeem ¿Paa nlho’ angvaayemsec?
nengaplhengaam verbo. tropezar con. Caplhengque’ ’sa noolheng moopeeyeen-yaamet naysecsa apquenyeem. Nooc nahan lhaapen, engyaplhenghoc moopeeyeen-yaamet, taan eytec naalhpop. Ya’acmoc engyaplhong na’sa pooc. Eyaplhengva’ac lhaac semheng aclom alhta’a lhcac. Ayaplhengquec lhaac mopheye naysecsa seclhengaam, pelhyekhaac lhaac eemnec. Ayaplhengcasquec lhaac secleeta noolheng. Mooc nengeltemeem acteengveescacme’. Lha’alhta’a lhcac ellaplhengac semheng-ascoc. Yavseec angelaanohoc enlhet mepque pa’ta’aoc, elaplhaam’oho’ ’sa. ¡Eeven, elyoho pmamye’, engyaplhong silya! Acyengquec lhaac eemooc secnayvesa, taan apcaplhengvocmo pengca.
nengapma verbo. 1 • tapar. Ayapquec lhaac yamta’ actengaoc maalhec yo’yaam’ cavayvamquehe nseca’a. Ayapquec lhaac aatong-’yetcoc apaava. Angvaapoc saat tengma hac apquelyangcalheem. Mooc nengeltemeem alapam’ saat. Ayapquec a’alhva yaamet nataan nemesma yo’yaam’ catyepvatae’. Capque pmec naapa’at enlhet acyaapopa cnem’. Ayapquec lhaac etapnec taalha alma aha’ta’aoc.
2 • Ayahapcasquec lhaac vayca paatong. Engyahapques vaetca’hac-paasyam’ yaateypeepa’, meyeesehec saat. Lhanmoom-pesquesca actomha nengahapseeycaoc seca’a naysecsa nenlhengaam. Meec lhaac ayahapsa pa’at yaatephaymaca’aoc yo’yaam’ melpayheclhehec acmaamec’a nlhoho’. Paac angvahapsec yengmen yo’yaam’ catlhehec ascoc.
3 • Nengellaanaamcooc alhta ayapa cnem’ el 3 de noviembre anyo 1994 alhta. Naysecsa cmaahat, cahapvataamohoc maata’ acnem’, nataamen angahapvomho’. Capquec yephopay’ acnem’. Caapeeclheec yengmen aamay. Paej lhaac oota’ac yaatephaymaca’aoc, capquec vesey’ pa’at, taan seyaplhenga.
4 • Yaavoho, eeven, caapoc secleeta. Caasooc lhaac hengelaapoc nempeena nengelengca lhcac, pelapcaasooc vesey’ acya’yena.
5 • Eyapquec lhaac amya’ acmasom acnem’ lhaac, taan secnathaavoo. Mooc nengeltemeem etyeengvocmooc lhaac amya’ acmasom. Eyapquec lhaa svanmongcama naysecsa steyanma. Caaapppeeclheec lhaac amya’a haavoc. Na’ aplheena na pangcooc apna’aymacoc.
nengapnaclhama verbo. toser. Ayapnaclhaam’ alhta semaana alhta vaamlha na’atque cnem’, nataamen acmasca naapnaclhama. Selhtee eeca’ angapnaclhec ayenyem’a naapnaclhama angco’, quelhvoo ngcamascoc, paej calhnooc nengapnaclhangcama. Lha’ alhta’a apcapnaclheeycam’ seta’, paej cay’acmo ta’meleclha’.
nengapnaclhangcama a’soc acvesey’ (quel.). tuberculosis. nengellhengaanemseeycaoc: seyapnaclhangcama; ayapnaclhangcama; apcapnaclhangcama; nengapnaclhangcama; apquelapnaclhangcama Nengapnaclhangcama acvesey’ nengmasqueem acyemna’teem actalhnama cohoj engac ayenyem’a ascoc. Paej cata’melooc ampasmoc ca’a nengyaam enlhet actomha aya’heem nengapnaclhangcama. Capnaclhangcama as enlhet nac lha, ya’acmoc epasmoc ca’a.
nengapteem verbo. arrancar. Engyaapet lheep lha’ aava tata’a. Ayaapetcasquec lhaac vaalha’ay’ apva’ apquelnapma haavoc. Caapetvocme’ ’sa elhnamoc seca’a, so nyekhe moyanma. Ayapteec co’o macva. Nengelekheesamquec lhaac nengapteem macva. Angcapteec elhnamoc meeme acya’mongseeclho mooc ayanma. Ayapteec lhaac quelayque avhooc seyenaclho peheya’. Apcanayquec lhaac lengco vaamlha nengapteem yaateypeepa pvohooc. Apcapteec seta’ avaa-paatong. ¿Yetnee nlho lhquep sovov alhpehec ahamtec apac? Paa nyekhe’ angvaptec aava’-ahatong.
nengasmeescama verbo. reírse de, sonreír a. Apcasmeesacpec alhta Adrian aptalhnengvocmo nempayvaam-lhangcoc, apva’lhoc vesey’ aptalhnama. Apcasmaasque’ elhta lhaapen pooc ayenyem’a apvennaam. Nengelasmaasque’ elhta seta’ ayenyem’a acmaases apqueltemnaycam’. Apcasmaasquec apyemnaanec quelvaana’ yetcoc. Casmaasooc eeven elhnamoc. Yetneec maata’a nengasmeescamoo engmooc naysecsa nempayveescama. Aalhtooc angasmacsec antahanyac engmooc nac hay’, taej na’sa naapa’at.
nengasneem verbo. 1 • hacer una mueca. Ayasneec lhaac co’o selyahavoo cnem’, eyapopquec vesey’. Apcasneem eyla lhque’ epteemac. – Quee eehe, secteeyam’ mooto alhta ngquenyem’ac. Casneclhohoc calvoc semheng aclom. Casnoo nseca’ acnayva. Casneec lhaac seema heyemnemsamca’a. Eyasneescasquec lhaac eeten, pa’neec vesey’ taalha.
2 • Yetneec nahan anaata acvesey’ casna-pyettec.
nengaspoom verbo. quedar enganchado. Caspeec co’ eemnec moopeeyeen-yaamet. Caspeec aptalhnama laava, ta’ apyaptaacpo. Caasepvocmec lhaac caanson ahac secleeta cadena ac, taan moy’aasaamco sectomhaclha’. Acyapteec lhaac na’sa. Caasepvocmec lhaac eyespoc moopeeyeen-yaamet apaava molquelhanmaclha’. – Na’ mesekhaamca’a na pmamye’. Caasepvomhoc sookhalheem cooneng aatong quelasma, nataamen angyenyavacsec. Apcaasepcasquec enlhet vaetque yamtaama’. Angmeec apaava Aana, taan ayaasepquescacmo moopeeyeen-yaamet ayelhna neeten. Yetneec naat nengaasepquescama engyespoc lamom. Apcaasepsacpec naat taama ya’alva, taan mo’ ayelhna neeten. Yeptetmeec naat apyespoc. Mooc teyaypehec, yetneec nengaasepquescamaclha’ engephehec. Almeec lhaac alaspomaclha lamom yo’yaam’ angvaasepseclhac mooc. Quelaspaam’ lhaac maata’ ahalhcoc secya’mongamca’a valay apayvaam, paej cvesey’ altaamsammalhca’. Quelaspaam’ sectalhnama sectalhna pehen. Quelaspaam’ lhaac moopeeyeen-yaamet secyenyavasa, acma am’aoc quenyemay’ac. Alaspaamquec lhaac maata’a yamta’ actengaoc secteyaasaamca’a nalhma’.
nengaspoom verbo. fumar. Paej naat cata’melooc angaspoc engquetquetsec heena’. Avanquec ne’ elhta capquenec nengmasqueem congne’ engva’lhoc, acvaeclhoo nengvaanyam’. Hengacsohoc paana’tee-ngyaap angaspoc heena’. Lha’mooc apquelaspeeycamcoo heena nepeyaam’. Paej naat angvetay’ac nanooc heena’, nengaspeeycamquec vaamlha yamta’ aava’ acnoo nac vaalha ’va’ nahan nempeena ’va’. Quelhvoo eeca lha’mooc heena’ alaanammalhca’. Caspaeclheec ne’ elhta enlhet nac a, so nyekhe sas eta’melsacpoho’.
nengaspoomoo verbo. 1 • tragar. Nec, caspooc tata’a penec. Avanquec nahan caspohoc penec nemesma acvesey’ nempa’. Cacsehec caspohoc lhoop’actec catoo nseca’a actaamay’a na ctom a.
2 • Yetneec nahan anaata cvesey’ caspoo-paapa’.
nengasoomongvayaam’ verbo. 1 • malo, feo. Casomqueec lhaac acpa’ayvoom raatyo. Capsomquee eyla yaateypeepa hac, ascoc lha’ antavaasac. Casoomac saate eeque la talhnecsec yelpa secleeta hac. Engyapsoomohoc yaateypeepa’ engac mepque nenga’alhnascama nahan mepque nengelengqueeycaoc apvohooc. Quelasoomeeclhee’ ’see kham secleeta mancoc, so nyekhe quelhvooc alh selaanqueclha’. Paej cata’melooc angya’acsec ayasomquelha’, anselhnanalhca’. Angasoomongvomhoc nengyaamoo anmen nepeyaam’. Capsoomongvocmec va’alhva hac apya’saclha’. Casoomongvocmec ne’ elhta apnaycam’ enlhet makhay’ mooc apcaoclha’. Apcapsomquescaecme eyla raatyo hac alhta, so nyekhe’ apmaycam’ na’sa. Avanquec ne’ elhte ngcapsomsec enga’ta’aoc nem’ angelyoho’. Ayapsomseeclheec selaaney’ tengma pquetcoc. Masqueec vesey’ secmamca’a, paej nahan ata’melsac, sectamhaycam’ engquenyemay’ac.
2 • Ayasoomaam’ lhaac secteyaascam’, eeten angcooc vesey’ evaahe’oc. Lhapcoo pcapsoomaam’ yoonges nac a, nooya’ac apna’aymacoc, sas apquelnantalhnama. Casoomaam’ semheng acmenyelhma.
nenga’tascamoo verbo. Cahaney’ engya’tacsohoc so’oc engyengcoc yavhan. Cahaney’ lhaac seya’taasoo lhoop’actec secmetaam maalhec. ¿Apca’taasoo nlho lhquep engyentacsec hay’? Monga’tacsehec antooc vaetque tapnaoc aahac. Paej lhaa ngya’taasac aptava seppo seta’, taan semquesa. Catlhengsec monga’tacsehec angengcoc meemong aapac avhac. Mengyaylhoec anganham’ a’soc lengco hac, monga’tacsehe’.
nengatheem verbo. estornudar. Ayathaam’ lhaac amamye seya’heem naapnaclhama. Cathaamquec lhaac eeven, semsec vesey’ talhna vaahec. Angya’acsec nalhma’, nataamen anglengac apcatheem popyet apquenyaha nlhoho’. Mongenatsehec angatham’, engmooc eeque nhan senlhaanma makhay’. Hengatheessec semsec catlhec engvaahec.
nengatquescama verbo. 1 • colgar. Ayatcasquec a’alhva moopeeyeen-yaamet. Apcatcasquec lheep yaamet taava lhangcoc. Yetneec a’tec quetaama’ yo’yaam’ angatsec yamyaateypeepa’. Apquelatcasquec seta’ teyaype’oc apmancoc. Angquelatcasquec quelvaana’ alyenmomoo m’aoc. Engyatseclha’ ava’lhoc tracta, angelpatmoc saat alhpongha. Enlhet acyetna caalo pac, apcatseeclheec maata’ apaatong noolheng amamye’ apmaycam’. Alatsaoclheec lhaac mooyamta’-ayetcooc ac secleeta hac. Yetneec maata’a nentalhnama neeten acma nengeletseeycaoclha yaamomaatec. Ayatseeclheec eemec lamom hac. Mooc nengeltemeem acteeteeclhee’. Cahacpooc apcatsamca’a laaney’oo-cnem’ eeven, so nyekhe paej capvaanac acteemaclha clhengaam.
2 • Ayatsamquec lhaac moopeeyeen-yaamet poste apyangcalheem.
3 • Nengeletseeycaoc soolyaatectama actomha nahan nengelyamhapquescama mooc acmaases acyelhna.
nenga’to’ preposición. delante de. nengellhengaanemseeycaoc: naha’to’; na’to’; naapa’to’; nenga’to’; na’ta’voo’ Crasyas nengeltamhac naapa’tooc Tyos sengellhaatekhasa alhto’ooc lhaac. Secmasom co’o naapa’ta’vooc quellheep. ¿Sas lho secpayvaam naapa’tooc lheep? Lheenquec maata’ eva’lhoc ata’melsalhcohoc naapa’tooc Tyos nahan ena’aymacoc. Meec actecpaa na’tooc avtep semheng. Aclheenalhqueec lhaac naha’tooc motnahaycam’.
nenga’to’ preposición. 1 • cerca de, cerca. Nenga’tooc tengma pac Jorge Erij. Nenga’tooc Soomcom’-Yelpa’ Savaaya-Amyep. Nenga’tooc pooc tengma enlhet tengma Lhaapangcalvoc. Mooc nengeltemeem taateescamoo pooc tengma. Too cmac nenga’tooc tengma pac, cahaney’ meheltahaneeycamca’a. Sas anlhec nenga’tooc taalha actomha nac eequey a.
2 • Nenga’too nooque la tengma pac lheep apyaap. ¿Nenga’too nlho pvahac samanya pac? – ¡Noc, angelpaatavaclha’! Nenga’tooc apqueleeyvac seenhec, camopyementaca’a ya lhmoc. Nenga’tooc lhaa clheenalhcac ayenyem’a maselya’asqueyaam’. Nenga’tooc lhaa cmocta’ac popyet. Nenga’tooc lhaa cvet’ac eemooc, taan secyecpelcoo. Alengyahaclhooc lhaac secvet’a nenga’tooc taata. Acmocta’ac lhaac nenga’tooc tata’a hac, cahaney’ moyoot’o.
3 • Nenga’tooc lamengco-cyevey’. Mooc nengeltemeem caamquetva’aa’.
4 • Nenga’tooc co’ Antonio, sectemeem haavoc yekhe’.
nengavneem verbo. embrujar, hechizar. Apcavnaacpec lhaac noolheng ahac, apyoholhma lha’ apcavnac. Apnam’ nec naat enlhet nanooc sengavneemoo mepque engyavsee’ ayenyem’a apquelyoholhma’. Engyavneclhohoc pooc enlhet apyoholhma’ aptomha apquenmelheeycam’. Paej cata’melooc angavnec seca’a nahan quelvaana’a.
nengavsascama verbo. Engyavsecsohoc naat enlhet nanooc naayem’ ayenyem’a mepque sovov apangca’aoc. Nataamen quemhaapaam’ooc naat eyaptec ayvoc nahan actengaoc yo’yaam’ elpatmaoclhac tengma. Ayavsaasquec co’o vaetque mancoc, antamhac seema’.
nengay’ verbo. 1 • temer, tener miedo de. Apcac’aac anaata enlhet. Apcac’aac apyaap enlhet apquetcoc. Ayac’aac co’o sengelpelhteetamoo. Angcac’aac alaahac sa’coc, cas cvesey’. Apcac’aac alhta cooco’ acyeyva. Engyaac saat noolheng metecteng, paej cvesey’ etay’ac. Caac saat eeven coota ngyaata’, cat cvesey’ cootaayqueclha’. Ayac’aac alhta secpatheta semheng aclom, paej alhte eeca’ atnehec ma’, alaahac ac quenyem’ac. Apcac’aa nseca’a eya’pacsec yengmen. ¿Naac’a lha’ apvena nac eeven? – Yengmen apcac’a ya’pacsec. Ayac’aac co’o hemaamongvomoc pooc tengma. Mengyacyehec elhengsec lengco caamyon naysecsa acmaamay’. Yetneec alay’ quelvaana’a catavamcoc yavhan. Nengggay’ angenamtec pa’anma-yettec. Nengggay’aclha’ evac peyaam’ apyemna’teem, cooneng catneclhac nengyemna’atsommalhcoo. Apcaammaap ne’ elhta sevhen nac a nepyesecsa apna’aymacoc. Aplom pangcooc ne’ elhta. Ayaangveeclheec secmaam aapetec acyemna’teem. Quelaangvaeclheec enlhet’aoc peyaam’ apyemna’teem alhta. Angaangvaclhohoc maec mongelma nac nentom a. Caangveeclheec lhaac taata escuela, cayhec vesey’ nengya’mongquescama. Mooc escuela saat etengya’. Ayaangveeclheec alhta stom vaetque tapnaoc, ayempamque’ elhte cvesey’.
2 • ¡cuidado! Yaavoho taalha, engyahalec. Ta’sec angaavohoc meyva acyamongquelha nlhoho’. ¡Yaavoho, lavquec nemesma, paa ngcanelhteemma’! Saat apteyaasaamca’a nalhma’, engyaavoho saat neptaana, emocta saat quelhvoo’. ¡Ya’acmoc emenyelhec, yaavoho, emacpoc! Caavoho, pa’ apquenec vayca lha. As nempayvaam yaavoho actomha nengmeescama engmooc yo’yaam’ engyaac nahan nengaascama engmooc alteemaclha’ ’soc.
nenga’yenma verbo. alzar, recoger, llevar, llevar en brazos. Engya’yen’ nav’a alhpongha, toc angco’. Engya’yen’ vayca, etlhen’ neeten soolyaatectama. Quelca’ayneec yamta’a sapop, quelpaclhenque helhca la’a. ¡Ema pan! ca’aynec semheng! Apca’aynaoclheec apquetca enlhet paana’teem-lhangcoc. Apca’aynaoclheec neptaana nepqueesec apquetcoc enlhet aptooscama. ¡Engya’aynemmoho saat silya pac! Paejjj lheep engya’aynantac eeven, lhapcooc co’ aya’aynanta’. Ca’aynam’ eeca’ sa’coc, camascoc saat acveenama. Engya’yenvom’ volsa, vaalha’ay’ nec lhaac. Ca’yenva’ac lhaac savaaya tata’ ayetcoc alhta’a lhcac.
nengay’o verbo. admitir. Nengay’o nengeltemeem mepque nengmasma nahan mepque nengelya’ascama lhma’. Ya’acmoc angohoc elhong seca’a. Coho ’sa ngcataaveclha yetca. Naa ngcoho ’se ngcalmeyte khanma. Aya’vooc lhaac aptava seyanma noolheng, sectooscama hangcooc vesey’. Aya’vooc lhaac aptalhna emamye’ almaasen eemooc. Paej heya’vooc atyenec seca’a. Mooc nengeltemeem paej hetyensac. ¡Engyoho atyenec, acyenmaam’ooc co’o! Engyoho ngcactong aava-paatong, elhnanmeclhac saat. Paej cata’melooc angoho ngcaymaac cadena ac secleeta. Paej cata’melooc nengay’o ngcaymaac aava nenganma, caymaalhqueec maata’ angyassamcoc. Paej nengay’o ynamcoc anmen yoonges. Caymaalhqueec mepque nengay’o ngyaspoc heena seca’a.
nengay’o verbo. honrar, respetar. Nengay’o actomha nempayvaam ayenyem’a acyetnaycam’ enga’tec Tyos. Enlhet apqueltomha apquelpeyvomoo, apquelac’ooc maata’a Tyos. Ta’sec saat angoho’ acnoo nac enlhet apvesque’, apquelvaanyam’ nahan taate engac nahan meeme engac. Paej engyac’ooc apyaap yoonges nac a. Paej cvesey’ elyahayqueclhooc maata’a. Apcac’ooc alumno maestro pac. Mooc nengeltemeem apcay’o ptamhac.
nengaoclha’ a’soc acvesey’ (quel.). 1 • lugar donde vive. nengellhengaanemseeycaoc: seyaoclha’; ayaoclha’; apcaoclha’; nengaoclha’; nengelaoclha’; nengelaoclha’a Nengaoclha’ nengeltemeem nenteyaascamca’aclha’ acnoo nac apcaoclha Yala’ve-Saanga, Quenekha-Pa’at, Neenequev’ nahan lha’mooc alvesey’ a taap. Seyaoclha’ acteemac Savaaya-Amyep. Co’o nac seyaoclha Ya’alve-Saanga. Yetneec apnaycamca’aclha’ enlhet moc lham’a apquelaoclha’a. Yetneec nahan mooc nekha’ apquelaoclha’ enlhet, haave vaamlha Ya’alve-Saanga. Lheep apcaoclha Lha’acme-Caasec, lheya’ ayaoclha’ Lhenempeena. Nengco’o coo Quenekha-Pa’at apcaoclha’. Yetneec seyaoclha lhama almaasen acyevey’, paej calhnooc mooc apcaoclha’.
2 • Yehemeec nec lhaac aptoycaoclha’ apquelaoclha pangco’, mayca’a lhnec lhaac saat etavaoclhac seclhoo’. Pelhcaec ne’ elhta anlhenganmoc mongvetay’a aalha va’lhoc. – Melhnanmehe eeque la pcaoclha’.
nengcanma-enga’ta’aoc a’soc acvesey’ (quel.). lente. Nengcanma-enga’ta’aoc acvesey’ angcooc meemong-anye’ alya’yeem molaaney’ nahan alyeeyhaam yo’yaam’ cata’melec nengvetay’ nengnengquenaclho nlho’ enga’ta’aoc.
nengcanveyaam’-pengquepta’aoc a’soc acvesey’ (quel.). Nengcanveyaam’-pengquepta’aoc acvesey’ lhama manten, eeca’ actomha paana’teem nengmaycam’. Sas nec etekhanam’ enlhet naapnaclhama ’to’ nengcanveyaam’-pengquepta’aoc. Cas yekhe ngcatnehe pvaahec, sas eeca’, eta’meleclhac saat. Sas nec nahan angacnaam’ engyespoc, nataamen camascocsec alyensapaycam’ engyespoc.
nengco’o pronombre. nosotros. Nengco’o nengeltomha enlhet. Paac saat nengco’ angelpa’mehetsec enlhet apquelaaney’ acmasom. ¿Lha’a saat calhnehec que? – Nengco’o saat angellhong que. Paej alhta angleng’ooc nengco’o yo’yaam’ elvac mayca’a. Nengelmetmeec alhta nengco’o maalhec taata yo’yaam’ angelaanac alhnangcoc ya’a-lhangcoc. Sas ne’ elhta nengco’ angelpasmom’ nengelcakhaam amyep acyevey’. Paej nengco’o hengeltemnaasac seepe’ aplhenga. ¿Lha’a tataa’ ac lhaam que? – Nengco’o nyekhe tata’ engangca’aoc lha. Sas yekhe nengco’o nengaoclha’, paej calhnooc mooc apcaoclha’. ¡Yephescama pac seclho’! – Paej lho la nengco’o yephescama engac.
nengectengaam verbo. crecer. Quectengamque eyla seca’ apalleyacmoo alhte pcaanet. Quectengque eyla yaateypeepa pac. Acvet’ac lhaac ayectengaamoo seyanma. Alnapquec lhaac tata’a hac yaam ayectengaamoo. Paej ne’ elhte ngcata’melooc calyamhapamcoc seclha’ ayectengaam seca’a. Quectengeeclheec aava yamta’ acmaamaaclho. Mengyectengsehec nenganma yaata’ay’. Seyectengaycamcoo lhamoo nyekhe lha, apvena’teem eeque pteemac. Co’ eeca’ secya’yeem. Eeven, que’ elyoho enlhet nac a, seta’ apquectengaycamcoo lhamoo’. Quelpoopteemaclha quelhvooc apquectengaycaoc, paej naat calhnooc seclhoo’.
nengectengmaycam’ verbo. reír. Angquectengmom’ Irma acvet’a Seepe-Tes ayenyem’a quetsavaasoo’. Mayva’vooc lhaac allectengmaycam’ secmoolhama pooc tengma. Soc laalha’ alasmesa ye. Ayectengmom’ooc lhaac actepa secvesey’ aalhtoo’. Apquellectengmom’ lhaac maata’a yoonges nempayvaam-lhangcoc congne’. Paej cvesey’ apayca’aoc. Lhapcoo pquectengmom’ lha, lhaa ntamhac seclheenalhco. Quectengmom’ooc maata’ eeven acyepetcay’ ayasneem. Quectengmom’ooc lhaac sectahanya’voo eemooc. Paej lhaac engyectengmom’ enlhet nac a, taan apcaapsesamca’a pooc, lheem apquectengmongvomehe’.
nengeelhyeyaam’ verbo. 1 • venir. Apqueelhyacmec lhaac seepe’ a aamay. Que elyoho, queelhyacmec taata nahan meeme amyep, quelpatmooc samanya. Yespaamcooc lhaa nyekhe sma tengma pac Francisco. Eeven eeca’ eyeelhyemsac apveenama. Quetsepva’actaac lhaac mooto hac naysecsa seyeelhyeyaam’. ¿Soc lhaac lha’ oora apqueelhyacmo ye? – La onse angcooc lhaac. Talhnaam’ alhta seyeelhyacmo nepeyaam’, taan secva’actamo alhto’ooc lhaac hay’ tengma. Queleelhyacmec lhaac actengyeeycaoc peloota. ¿Queelhyaecme nlho na’sooc maestro hac naat? Acleng’aac lhaac apva’aectamo nengaoclha’. Paej ca’ ’ta’ac mokham.
2 • Ayeelhyacmooc lhaac sectengyay’ vaalha’ay’, paej lhaac maata’ etyacmoc.
3 • Yetneec a’soc ayeelhyemquescama engyespoc acnoo nac pelhmoc nahan ca’ ayengmenec. Coolhyamhoc nahan engyespoc naapnaclhama, taan angyeclhec. Queelhyacmec eyespoc. Nooc mooc quenengcantaac eyespoc.
nengeenmoo verbo. 1 • comenzar, empezar. Sec’aaseclha’ alhta’ ayetcoc saat angveenohoc angvenec peheya’. Angveenohoc saat seyanma amyep ayetcoc. Ayeenooc co’o seyengqueem manten. ¿Apqueenooc lheep aptoyqueclha’? Angqueenooc lheya’ acmenaecmascama. ¿Angqueenooc lheya’ akhana nentom? – Eehe, ayeenooc lhaac ayaamqueta la’onse. Nekha’ amyep saat angveenohoc alcaoc manten, alhaaye saat mooc nekha’. Ta’sec maata’ angeenohoc angeltemnacsec taata engac yo’yaam’ ey’asamcoho’. Nengeenmoo lhnec lhaac nenga’naeclha’ acnem’ nac hay’. Yetneec nengeenmoo nengya’ascamaclha’ aatong yo’yaam’ antelhec tengma. Yetneec nengeenmooclha’ nentaalhoscama nengvesey’ payhoo escuela. ¿Haaneeclhee nlho lhca’? – Paej, quelhvooc pa’ angveenoho’.
2 • Sec’aaseclha lhnec lhaac saat coonohoc escuela. Queenooc lhaac apquenamco enlhet yaateypeepa’. Queenooc alhta aptamhaycam’ apvesque’ aphalhnangcoc. Queenooc alenmongamca’a, caamquetva’ac vesey’ anyo nuevo. Coonoec ne’ elhta saat quelhvooc nentamhaycam’, nengelvesey’ ne’ elh seclhoo’. Ayeenooclha’ escuela, yetneec maata’a apca’naeclha’ apyapmaec alumnos yo’yaam’elya’samcoho’.
3 • Ayeenooclha pa’ aleltemnacsec acteemaclha’ alhta seclhengaam. Mooc nengeltemeem ayemha-mamye pa’ aleltemnacsec. Ayeenooclha saat acnec vaamlha samanya, alhaaye saat mooc nentomaclha’.
4 • Cas co’ eepa’tec ayeenmoo acnem’ alhta. Atnaham’ saat manten ayeenmoo sec’aaseclha’ acvaeclhoo ’ssavhoo. Acyeengentaac secleeta hac ayeenmoo Poy’sesqueya acva’aectaamoo hay’.
nengeenvaeclhoo verbo. comenzar de nuevo. Angveenvaclhohoc saat sectamhaycam’ ayenyem’a paej lhaac cata’meloo’. Ayyy, ayapsomcasquec sectaalhoscama, angveenvaclhohoc saat mokham. Angveenvaclhohoc saat altemnacsec apvesque hac.
nengeenvaecmoo verbo. 1 • pasar primero por. Nec lhaac nengeenvaecmoo a tengma pac Juan. Paeclha’pe saat angveenvomhoc seclhengaam. ¿Lha’a lhque’ ey’acsehe’? – Pa’ angveenvomhoc ma’ almaasen, taan saat amyantac hay’.
2 • Acleng’aac lhaac apqueltemnaycam’ enlhet ayeenvaecmoo ayenyem’a apquelyepseteem vaetca’hac acnoo nac „enyekhe’“, „elhnec“, „enlhoho’“.
nengeevay’ verbo. llamar. Eyev’ac lhaac alyamhapma pyaap yo’yaam’ apasmoc. Apvet’aac pooc enlhet, nataamen apqueevamca’a. Acvetamcooc lhaac apqueevamca’a pooc enlhet yo’yaam’ epasmoc elaaneclhac caalo pac ayenteem. ¿Quev’aa nlho lhquep apepma’ yo’yaam’ evata’? Raatyo pa’ atnehec angveevam’ taata yo’yaam’ evatac ’yeenes. Ayeevam’ co’o seepe’ yo’yaam’ elyatmoc ca’a. Mooc nengeltemeem acveenaam’. Apqueleevam’ enlhet apquetquec yo’yaam’ caleelhyamoc. Ayeevam’ co’ eyaalheng’ apna nepeyaam’ secmaycam’ teléfono. Apqueevamquec lhaa ptooscama semheng enlhet: „¡Pensec, pensec, pensec!“ Eyeevaoclheec lhaac eemooc seyeeca’a: „¡Noc, mayca’a lhcaa pquelva’ac nempayvaam-lhangcoc!“
nengelaanammalhcoo verbo. 1 • todos, sólo. Quelanyalhqueec quelvaana’a calanalhcohoc calpasmoc nenga’naeclha’. ¿Paa nlho’ angeenoho’? – Lha’ha, paej mokham angelaanaalhcoo’. Caasooc angelanalhcoho’, ta’sec saat angeenohoc nenga’naeclha’. Elanacpoho saat quellheep elvata’. Angelanalhcohoc saat angnam’ as’e. Apquelanyacpec apquelaanammacpoo enlhet’aoc etengyamcoc alaahac. Quelvaclheec lhaac alaanaalhcoo quelvaana’ ala’naeclha’. Mooc nengeltemeem yav’aclhoho quelvaana’a. Alaanaasooc eyetquec selaapahasa escuela. Alaanaasooc lhaac elyaalheng’a seleevay’ caaya hac, mepque apcaymommaap lhama.
2 • Quelyeetecpongque eyla alaanammalhcoo alpaasyam’ tata’a. Mooc nengeltemeem almahammalhcoo aava’ alpaasyam’. Paej lhaac angelaanaalhcooc naysecsa moya’naeclha’, quelva’ac lhaac nahan valay, nengelpalhcaalhqueec lhaac. Quelaanaalhcooc lhaac pilas atqueetsec acnamco lmaasen, paej lhaac alyevey’. ¿Quelaanaalhcoo eyla laava lyevey’ hoova? Pa’ alanecsohoc almoc pan soolya’yem nac hay’. Caymaalhqueec angelanecsohoc nentamhaycam’ yav’aclhoho acnem’ mepque nengnayvoom peloota ayenyem’a caymaalhqueec calhec actoycaoc engquetquec. Alaanaasooc lhaac selma ca’ aanec. Meec lhaac alaanaasoo moya’ansaeclha’ apquelnayvomoo peloota, mepque apquelpalhquemmaap.
nengelaana’tama a’soc acvesey’ (quel.). fornicación. nengellhengaanemseeycaoc: selaana’tama; alaana’tama; apquelaana’tama; nengelaana’tama Nengelaana’tama acvesey’ ayetsepma engneenyec acmaayahay’o engva’lhoc antavacsec quelvaana’a nahan antengyac mooc quelvaana’a. Enlhet aptomha mey’aascamcoo lhma’, yetneec nahan apquelaana’tama. Nooc mooc quelvaana’a, mongenatsehec acteyaascam’ lhapcoo’, eeca’ ayenyem’a alaana’tama. Acvet’aac lhaac quelvaana’ alaana’tama, taan ayanya ay’acsec tengma ac.
nengelaancam’ verbo. 1 • mirar. Alaanaam’ ta’va’ apcamco ptom apquetcoc. Alaanaam’ acmaamay’. Alaanaam’ aptavaascaoc peloota. Apquelaanaam’ Tyos enlhet apqueleeyvaam as naalhpop. Apquelaanaam’ maestro alumnos. Apquelaanaam’ apvesque’ moya’naeclha’. Taa, ¿lha’ apquelan’a ye? – ¡Elanam’ na’sa! Quelaaneessam’ eeven mepque payca’aoc mayca’a. ¡Noc, angelanam’ peloota! ¿Quelaanaam’ lho’ alhta lhquep mayca’a? Talhnooc alhta apquelmenaecmascama.
2 • Pa’ ’lhecmocsec, ¡elanamcoho! Alaanaamcooc lhaac alnayvommalhca’ peloota. Alaanaamcooc lhaac aptaaveeclho lhquep. Alaanaamcooc lhaac apva’a peyaam’ apyemna’teem. ¿Sas eylaa lha’ antemessec apquemha-pmamye’ engac enlhet nac hay’? – Sas halhca la angelanamcohoc seclhoo’. Yetneec maata’a nengellaancamcoo grupos naysecsa festival de música yo’yaam’ eyephongvomhoc lhama.
3 • Alaanaamcooc lheya’ aclhenga. Alaanaoclhooc co’o caalo amyep.
4 • vigilar, velar sobre, cuidar de. Quelvaana’ avesque’, yetneec maata’ alaancam’ angna’aymacoc. Enlhet apquemha-pmamye’ aptomha maata’ apquelaancam’ apmoolhama, maalha apmasma. Yetneec lheep apquelaancam’ yaateypeepa pac. Soycam’-amya’ aptomha apquelaancam’ Tyos apquetquec, maalha nepqueesec. Angquelaanaam’ quelvaana’ ayetca aya’ha nengmasqueem. Paej cay’aacmoc etyesam’ seta’, paac ne lanam’ tengma. Elanam’ metecteng, calnaapoc semheng. Paej mongelaanaamca’aclha seca’a nac a, cavangqueepoc aamay.
nengelaaney’ verbo. querer. ¿Lha’ actamha acvena nac sa’coc que? – Mahaycoc angquelan’ac, yengmen halhca la angmaaya’ac. Quelan’aac lhaac noolheng amyep ahac, peheya cvesey’ paa tooc. Quelan’aac lhaac eva’lhoc amoc yaamyavheene’, paej eeque ngcalhnooc soolya’yema hac. Quelan’aac eeven, ¡ca’aynam’! Quelta’haaveeclhee’ epva’actacmo enlhet nac hay’, raatyo hoc vesey’ apquelan’ac esaclha’. Paej cata’melooc angelaanac catnahaclha’ entaava’. Mooc nengeltemeem paej cata’melooc angmaayaha’. Yecpa eyla angquelan’ac cames, paac lha’a ngcatooc. Elan’aac lhaac quelvaana’ yetcoc, paej eeca’ angvaasekha’ac.
nengelaaney’ verbo. 1 • hacer. Angquelan’aac lheya na’haapa alhnangcoc. Caymaalhqueec mokham elaanac enlhet caalo alhnangcoc yo’yaam’ eeteeclhac actomha a’soc alhnangcoc. ¿Paa nlho calaanac pan meeme? ¿Tengma eyla apquelaanaacpoc Naava’-Amyep? Cat sekhalhnoo moltecpaycaoc. Angquelan’aac quelvaana’ apaava. Lheep saat apquelaaney’ aamay. Enlhet naat apquelaaney’ pelhpaa’alh. Yetneec apquelaaney’ enlhet amyep. Yetneec apquelaaney’ nengeltahaneem cooco’. Acva’ac naat seclhooc angco’ alaanammalhco mesyon. Caymaalhqueec maata’ angelaanac tengma pvohooc yeplom yaamlhoop’actec acyemna’teem yo’yaam’ etnehec apyemna’teem tengma. Yetneec nengelaaney’ a’soc nengmovaan angelaana’. Ayaecmasquec co’o selaaney’ yaatengva’alhva. ¿Lha’ apquelan’a ye? – Savaaya plhangcoc yekhe’ alan’ac. Pooc enlhet apvanquec maata’ elaanac apquelatseeycaoclha’ ayetcooc maaquina acnoo nac tracta, mooto nahan caamyon. Quelaaneeclheec quelvana’a nentom amamye yetsecsooc-nem’.
2 • Acmeec lhaac mahayco cyevey’ taava’pac molaaney’.
3 • Paac ne’ elhte laanac caaya pac apteyaycamlha’ apquetca haavoc. Paej cata’melooc angelaanac a’soc acmasom acnoo nac nenlheeneeycam’ engmooc. ¿Yahangvocme nlho lhquep? – Paej mokham, lha’mooc co’o selan’aclha’. Avatac saat capco mooc selan’aclha’.
4 • reparar, ordenar, preparar. ¿Yetnee nlho lyaave pac lheep? Paac co’ alaaneclhac secleeta hac. Alaaneeclheec co’o valay-pcaatec ahac yo’yaam’ angvaylhoho’. Alaaneclhohoc saat tengma hac acsepquenaclha’ alhta. ¿Peenaasque nlho molaanqueclha secleeta pac alhta yenteem? Paac co’ alaanac secyetnamaclha’, quelhvooc pa’ atyenec. Secleeta pa’ alaana’, masom teemac.
5 • Elaaneclha cnaycaoc acpeyvomoo as apaava nac hay’ yo’yaam’ anga’lhengsec yaamet-aysecsec. ¡Calaaneclhoho cnaycaoc alhpongha, quelhpa’nam’!
6 • Alaaneeclheec co’o amamye seclhengaam saat. Pa’ alaaneclhac sectomhaclha’ ayenyem’a ayanyalhqueec altemnam’.
7 • curar. Apquelan’aac enlhet apyoholhma nseca’a yo’yaam’ eta’melquescamoc. Mepquelha paana’teem-lhangcoc naat apquellaaney’a maata’ enlhet apquelyoholhma’a actamhaycaoc nengmasqueem aata’aoc, quelhvoo eeca’ apneec paana’tee-ngyaap apmopvaan hengelaanoho’.
nengelaaney’o verbo. 1 • mirar. Angquelan’ooc seema’ ataaven’. Vaetca’hac pa’ alaanoho’. Alan’ooc lhaac naaha’at laaney’o-ntaalhamaavo’. Apquelan’ooc lhaac taata apcanma. Quelaaneessooc eeven aptalhnama mayca’a. Quep elaanoho, pa’ altemnasamcoc acteemaclha nenganma soolyaatectama. Que elaanoho, acneec co’ as’e. Mehengelanhoec antahanyac enlhet nac a. Apquelan’ooc paana’tee-ngyaap seca’a.
2 • mirá que, así que. ¿Lhengamque nlho haavoc? – Lhengamquec que, elaanoho mev’aectaamoo. Paej yekhe quelhvooc ya’alva as Ya’alve-Saanga, elaanoho mongelvet’a alh nengco’o. Cat co’o staaveeclho, calaanoho momaaya’ akhanma.
nengelaanqueclha’ engva’lhoc verbo. arreglar el corazón, renovar. Caymaalhqueec maata’ angelaaneclhac engva’lhoc yo’yaam’ calhohoc mooc nenteemaclha’ acta’mela. Yetneec maata’ acnem’ ac angcooc yo’yaam’ angelaaneclhac engva’lhoc. Yetneec maata’a nenganyommalhca’ angelaaneclhac engva’lhoc, han’ acyetna nac nenlhengaanengvayaam’ a, yo’yaam’ cata’meleclhac nengma. Apquelvet’aac maata’ enlhet’aoc evangelisación yo’yaam’ ellaaneclhac apquelva’lha’aoc. Caymaalhqueec seclhooc elaaneclhac lha, nataamen apvanquec emnaecmacsec. Mooc nengeltemeem caymaalhqueec elaaneclha pva’lhoc.
nengelaapeeycam’ verbo. tapar. Alaapaam’ co’o secleeta ysecsec acyangcalheem. Angquelaapaam’ yaaya caanson ahac apyaptammaap. Apquelaapaam’ lhaac taata cooneng aatong tengma yo’yaam’ catlhehec nemesma. ¡Elapam’ eeca valte lyangcalheem, sepquenquec yengmen!
nengelalhqueem verbo. Alalhcaamquec co’o sectena. Quelalhcaamquec lheep ayenyem’a apmenec acmasca. Angelelhcamcohoc naysecsa nenteyanma senga’ha nengmasqueem. Alalhqueec lhaac ayenyem’a secyampay’. Quelalhcaamcooc ta’va’.
nengelamyelhaycaoc verbo. esperar. Alamyelhamquec co’o taata aamay. Calamyelhaoc ataava’, apatmooc lhaac. Mooc nengeltemeem cathanyem’ ataava’. Elamyelhaoc apephaayem aamay-neeten, apqueelhyacmec nec nepeyaam’. Quelamyelhaoclheec lhaac taata haavoc, paej nec lhaa eeque ta’ac. Paac nec lhaac helamyelhantac Santiago aamay yo’yaam’ angelya’acsec Lhaapangcalvoc, lhaa ptomhac seta’ aplhenga.
nengelangqueem verbo. descuartizar. Alangqueec co’o vaetque cmatnaam. Apquelangqueec enlhet popyet apca’heem yo’yaam’ emlascoc. Angquelangqueec meeme peyem seya’heem lhaac.
nengela’taaycam’ verbo. débil. Ala’taaycam’ooc co’o ayenyem’a nengmasqueem. Quela’taam’ooc mokham sa’coc, quelhvooc vesey’ anlhengac amnec. Mooc nengeltemeem yelcalhcooc mokham. Yetneec sentemesquescama nengela’taaycam’ acvesey’ nengmasqueem. Quellla’taaycam’ eyla lhquep, aalhtoo pyevey’. Mooc nengeltemeem paej apyempehec. Nooc mooc quellla’tac eyla lhquep. Ela’taam’ohoc maata’a noolheng aya’ha nac maec a, nooc nahan enlhet. Paej nengvennaam anaayem’ ala’taaycam’ ayenyem’a vaamlha pheoc ayaasennaycam’.
nengelaylheem verbo. 1 • esperar. Angquel-halhneec angquen’ seepe’. ¡Apquel-halhnaam’ lhaac lheep apyaap, eta’heclha quelhvoo’! Quel-halhneec yaaya angyaata’, eeque paej ev’actac mokham. Nec lhaac paa ngcamyaamac nengenamteem a mooc aamay. Nengco’o lhnec lhaa eeca nengelaylheem hay’. Acnengquencasquec lhaac aptom poco, cat sel-haalhensa lhquep. Cat sel-halhanma lhquep evata’. Apquel-halhneec evatac lheep lengco pac. Nengel-halhneec alhta anlhavac soolya’yem ayemhayquenta yaateypeepa’ apya’anmongaam. Al-halhnaam’ cavatac yengmen. Mee, ¡sectom! – ¡Elaalh saat apmakheta vaalha’ay’! Al-halhneec co’ apva’aecta sectamongvayaam’. Cat apquel-halhneeycam’ acmaamay’ enlhet apcanmoo, lheem engvataec yengmen. Paa eylaa lha’ angellhaangvatac vaalha’ay’ talhnaam’. – ¡Elhalhnam’ na’sa! Quel-halhnaam’ eva’lhoc evatac mayca’a hac. Sas nec angelaalhsec engva’lhoc apva’aecta Jesus. Pelapcaasooc lhaac apquelvay’ mayca’a, paej lhaac al-halhnaam’. \sn
2 • velar, vigilar, guardar. Lha’alhta’a cnaat apquel-halhneeycam’ nepyaava’ quelaancam’-nepqueesec. Al-halhneeycam’o semheng nac a. El-halhneessam’ tata’a pac, engya’yenvac yenec.
nengelaylheemoo verbo. esperar. Apquelaylhooc pooc apyemnaanec apquetcoc yo’yaam’ etnehec aplhaalhma. Akhalhnooc lhaac acveeneeycam’ seca’a: „¡Mee, helaylhoho!“, nataamen angquelaylhooc lhaac angquen’. Paej lhaac helaylhooc eemooc ayesoomongvocmo secleeta hac, cahaney’ aplhenga ’sa.
nengelcahascama verbo. 1 • marcar, dibujar. Peenaasquec lhaac selcahasa yo’yaam’ ametmoc maalhec. Alcahasquec co’o yaamet avhac secvet’a yaamyavheene’ yo’yaam’ molhnaanemsehe’.
2 • Apquelcahasquec enlhet apcaecmascama noolheng. Alcahasquec co’o vaetca’hac seyaecmasa seta naapa’at.
nengelcamneeheey’ a’soc acvesey’ (quel.). pendiente. nengellhengaanemseeycaoc: selcamneeheey’; alcamneeheey’; apquelcamneeheey’; nengelcamneeheey’ Nengelcamneeheey’ nengeltemeem a’soc nengelatquescama enghaycoc, molaaney’ eeca’ aato pyesecsec. Coo nalhma eeque payvaam nengelcamnaapay’. Yetnemquec nec naat alyevey’ apquelcamneeheey’ haacoc Caymaap-Va’atsam’. Alhnangcoc acvesey’ eeca’ naamosay ayenyem’a guaraní apayvaam.
nengelcanma verbo. poner al fuego. Alquenquec lhaac peheya’ alhhhto’oo’. Elquen’ sapop lhaac seya’heem. Acvet’aac lhaac molcanma seppoyoompac, apyevey’ lhaac. Nengelcanmeec angvetac ya’alva. Mooc nengeltemeem nempacanmeec naatelh. Sej antooc molcanma seese pquelyemna’teem. Hooc lhaac seema’ alhto’ooc lhaac. ¿Haaneeclheec meeme? – Paej, se’he ngquelquenac. Sej antooc moyanma seppoyoompac.
nengelcakhaam verbo. 1 • arar. Yetneec nengelcakhaam amyep yo’yaam’ angeneclhac nentom. Alcaquec co’o amyep ahac secmaycam’ vaetque alhpehec. Enlhet apqueltomha apquelcaaycamcoo amyep, apquenamquec maata’a yaateypeepa’, macva nahan nentomaclha’. Maamec’aac lhaa cyav’aclha’, taan apquelcaa quelhvooc seta’ vaetque alhpehec nahan noolheng. Pa’ alcacsec soolyaatectama hac ayetcovhac.
2 • Alcakhaam nec lhaac tracta sec’aaseclha’ amyep. Alcakhaam nec lhaac as amyep nac hay’, haave lhnec actepelqueeycam’.
3 • carpir. Alcaam’ lhaac co’o manten amyep ahac. Quelcaquec quelvaana’a manten amyep ac. Yetneec quelvaana’ alcaaycam’ manten nepyaava tengma. Elcaahac manten peheya pac alhangcoc. – Heey’, alcaoc saat.
nengeleclhaamquescama verbo. hacer llorar. Aleclhaamcaasoo’ ’sla nseca’a, camyavho ngquen’ lha. Queleclhaamcasquec eeven, elvatees apveeneeycam’. Elanam’ eeven, ya’acmoc eleclhaamsec. Peloota ac eyla paa ngcaleclhaamsec seca’a, pa’lheec vesey’. Eleclhaamsohoc maata’a pooc seca’a naysecsa escuela. Eleclhaamcasquec lhaac selan’o eemooc, acyav’aclha cvesey’ nengmasqueem pac. Nooc mooc hengeleclhaamsohoc amya’ acmasom nenlheenammalhca’.
nengeleclhangveeycam’ verbo. llorar. Apqueleclhangvaam’ vaalha’ay’ apquetama pquetcoc. Queleclhangvaam’ eeven apqueltamha ptom. Eleclhangvam’ohoc seca’a apquetama na ngquen’ a. Apqueleclhangvaam’ enlhet apquetsapa apyaap. Queleclhangveentaac eeven.
nengeleclhangvoom verbo. Queleclhangveec seema’, cas cvesey’ atapnec. Yetneec nengeleclhangvoom acyetna acmasca engyempehec. Aleclhaamoc lhaac lha’a, alaahac eeca’ epasmac. Nooc mooc aleclhaamong. Queleclhangveec nengmasqueem aato’ apyetnaclha’, cas nec lhaa pvocmo’. Aleclhangvomque nyec la secyetnaclha’, paej eeque heta’melquescaecmoc apyoholhma’, naate ptomhac Lengua-Pyevey’. Aleclhaamong saate eeque la alhta’a, nemesma cvesey’ antaclhac eemnec.
nengelectelheem verbo. taladrar, horadar. Ellectelh meemong, co’o saat alatsamcoc moopeeyeen-yaamet. Allectelhquec lhaac yaamet-nekha’a yo’yaam’ callhenghoc laava sectecpaycaoc. Mongvanquehec angelectelhec yaamet mepque nengmaycam’. Yetnee eeca’ a’soc acma ahamtec nengmaycam’ acmovaan cayangcalhcaatec acvesey’ alectelheem-yaamet. Yetneec yaamet acvesey’ haapen’. Nengelectelhemquec nahan yo’yaam’ angvetac taalha. Electelhohoc nahan enlhet lhoop’actec naysecsa apsavheeycam’ yengmen acmaases.
nengeleeneeycam’ verbo. apoyar, sostener. Apqueleenaam’ yaamet apac seta’, apvaanyam’ cvesey’. Yetneec alhta seleeneeycam’ yaamet ayenta alhta elhcapoc. Acvet’aac lhaac enlhet mepque ptapnaoc apqueleeneeycam’ yaamet nahan enlhet lhama pyoc. Seleeneeycam’ alhte ctamhac seyenta.
nengeleeyvaam verbo. pasear; vivir. Tooc alhta nengeleeyvac nalhma’, paej alhta lhama ya’alva. Makhay’ angqueleeyvac tata’ ayetcooc, yenec saat apca’aynac. Sas alhta aleeyvaam quelvana’ alya’ascama mooc nempayvaam-lhangcoc. Eleeyvohoc yaapa naysecsa nentoyqueclha’, caymaalhqueec maata’ ampakham’. Noc, angeleeyoc cancha. – ¡Etyesam’ pangco’! paac co’ ’yentelhvomoc. ¡Nengeleeyvoom nec lhaac! – ¿Lha’ angelya’acsehe’? – Aa ye, Quenekha-Pa’at. Tata’ angqueleeyvac congne’, ¡ellantepques! Colonya maata’ eleeyvohoc enlhet apqueltamhaycam’. Sas eeque nyekhe’ eleeyoc nenga’tooc yo’yaam’ melselhnanacpehe’. Nengeleeyvomaclha’ engac nengco’o hay’, Ya’alve-Saanga. Quelasma leeyvomaclha eeca congne yengmen. Yetneec saat aleeyvomaclha vaetque ma’ amyep nahan alhangcoc.
nengelelhpokheem verbo. de repente. Angvetac nemesma, nataamen angelelhpokhehec. Nooc mooc angelhyavam’oho’. Nooc nahan noolheng quelhva’ altaamay’, elelhpokhoho ngyenyehec. Alelhpokheec co’o seyenyeem, taan secyenyavcoo eemooc. Elelhpokhas naysecsa apmaam peloota. Mooc nengeltemeem etlapques engyenyahas. Elelhpokhecsohoc peloota enlhet apmopvaan yo’yaam’ epoctamoc pooc.
nengelenlhaanyam’ verbo. proseguir, continuar, perseguir el fin de. Quelenlhanacmec lhaa ngcapatheetec cames yecpa, paac vesey’ catooc. Apquelenlhanacmec evaclha pmamye’ quetqueem Felipe, paej elvaateescacmoc apquenyeem. Quelenlhaanyacmec quelvaana’ yetcoc capongquenec yoonges nac a. Caaat co’o selenlhaanyam’ amoc secleeta nac almoopeeycam’ a, sas angcooc vesey’. Lheem acmehe’. Quelenlhanacmec quelvaana’a capenacsec ayootma, cat eequee kham. Nengelenlhaanyacmoo yo’yaam’ angelyephongvomhoc escuela. Alenlhanacmec co’ escuela. Cat apquelenlhaanyam’ caanson ’pac aphalhnangcoc seca’a, lheem aplhocyehe’. Alenlhanmohoc saat tengma hac secvetay’ aphalhnangcoc. Yetneec angcooc enlhet apquelenlhaanyam’ mey’asqueyaam’, eetaangvomoc saat nengvomsommalhquelha taap. Sas maata’ angelenlhanmohoc nentamhaycam’ mepque nenteyapveyaam’, nooc nahan escuela, nahan mepque nengapsomquesqueyaam’.
nengelenlha’aycam’ verbo. lloriquear. Eeven, ya’acmoc elenlha’am’, paej nentom. Quelenlha’am’ eeven, lhaatekha’ac lha’a. Calenlha’am’ohoc seca’a cactamo ngquen’. Lha’alhta’a lhcaa lenlha’aycam’ semheng ’yetcoc. Angyapmoc vesey’ quetaamac.
nengelenlha’aycaoc verbo. Elenlha’amquec lhaac laaney’oo-cnem’ hac haavoc. Quelenlha’amquec lhaac eeven aptom, maec vesey’ ca’hac. Elenlha’amcohoc yengmen metecteng nentooscama. Quelenlha’amquec lhaac raatyo hac eyaalheng’, quetsepmeec nec lhaac vesey’ raatyo pac. Paej eeca’ angvahalhnoo’.
nengelenlha’yaam’ verbo. llorar por. Yetneec maata’a nengelenlha’yaam’ engmooc ayaamqueta ngyetsapoc. Alenlha’acmec co’o seema’ paa ngcatsapoc. Quelenlha’acmec apyaap eemooc, alenlha’moc saat co’o lha’. Ya’acmoc elenlha’ma pooc, eta’meleclhac saat.
nengelengvay’ verbo. 1 • romper con los dientes. Alengva’ac lhaac quelpasmongaam, cahaney’ lhaac paac heyepvomoc. Apquelengva’ac noolheng samanya apyempehec. Mongvanquehec mepque nengelengvay’ paana’teem alyevey’ actec naysecsa nentom. Eeven, ya’acmoc elengvac carameelo, calnaapo pma’aoc, epetsesam’ eeca’. Quelengvay’aac naat quelvaana’ alvaanyam’ nanooc peetem nahan appoc. Alengva’ac lhaac se’he’, caasooc lhaac mongva’tacsehe’.
2 • Elengvom’oho pma’aoc savaaya elvoc nahan pomaap. Mooc nengeltemeem etavam’oho pma’aoc.
nengelengyahayqueclhoo Compare: alengyahaycam’. verbo. sobresaltarse. Alengyahaclhooc lhaac acpa’ayva caamyon. Mooc nengeltemeem acnelhtengaavooc neeten. Quelengyahaclhooc eeven acteyacmo taava’pac. Pa’ayveec naat yaamelye’haycoc nenga’to’, apquelengyahaclhooc naat avtep. Quelengyahaclhooc sa’coc selya’yeesamca’a.
nengelengyehemoo verbo. 1 • gozar de. Apquelengyahavooc enlhet amyep acta’mela, acyevey’ saat soolya’yem pac. Nengelengyahavooc nengco’ acmaamay’. Apquelengyahavooc seca’ escuela cta’mela. Quelengyahavooc quelvaana’ acta’mela ctamhaycam’. Apquelengyahavooc enlhet apya’sengveyaam’ acta’mela, sas aplhoy’ aptamhaycam’.
2 • sufrir. Alengyahavooc acmasca secyemseem. Alengyahavooc maec. Mooc nengeltemeem aclengamcooc maec. Sas elengyoho’ ’sa amya’ acmasom enlhet nec lhaac, sas melvehe’. Elengyohoc saat quepayca’aoc yoonges nac a. Paej saat angcooc elyahaclhoo’, elengyohoc saat. Caymaalhqueec maata’a meynehec anmen alumnos yo’yaam’ melengyohoe cmasca.
3 • que lástima. Quelengyahavooc apquelva’ aalhtooc mayca’a. Quelengyahavooc camaamec’a alhta’a lhcac. Quelengyahavooc melva’a mayca’a lhne’ elhta. Quelengyehemooc meyephongvaecmo escuela pac yoonges nac a, lhetnaham’ almaasen. Calengyohoc saat etyepvomoc naalhet escuela, apyaamoo eeque ngquenyem’ac.
nengelepquelhma verbo. quebrar, romper. Alepquelhquec popyet apelhquepcoc. Quelepquelhquec quelvaana’ alhquepcoc-aatcooc. Mooc nengeltemeem quelelhpokhasque’ nahan quelentasque’. Apquelepquelhquec enlhet yamta’ aptalhna nalhma’. Alepquelhquec lhaac aplhempancoc vaalha’ay’ yo’yaam’ mengyempaoclhehe’. Alepquelhquec soolyaatectama actengaoc apaoc. Alepquelhquec lhaac aatelh secna’tama nengela’alhnascama apaava. Quelepquelhque nseca’a mooyaayet actengaoc. Quelepquelhalhqueec mooyamta’-ayetcooc ac secleeta hac. Mooc nengelteemeem quelentee’.
nengeletsepma enga’ta’aoc verbo. 1 • cerrar los ojos. Aletsepquec co’ aha’ta’aoc seyapopa cnem’. Eletsep apa’ta’aoc, cayelhcac lhoop’actec, avanhee lhcahayaam’. Yetneec maata’a nengeletsepma enga’ta’aoc anteynec. Cavanquehec mepque nengeletsapaycam’ enga’ta’aoc naysecsa nengma. Tenquec lha’ eeven, ho’sa’ apqueletsapamca’ apa’ta’aoc.
2 • Eletsapamcooc lhaac aclava quelvaana’a. Hengeletsapamcohoc hengvetac savaaya pyevey’.
nengeleyveesommalhca’ verbo. estirarse, desperezarse. Sej lhaac eyempehec, nataamen seleyveesalhco. Seclha slhaatekhay’ lhaac seleyveesalhco. Queleyveesalhqueec sa’coc. Caleyvesalhcohoc nahan semheng seclha’ acma neeten. Nooc mooc noolheng, eleyvesacpohoc nahan naysecsa apyeena’teem. Nec, queleyveesalhqueec tata’a.
nengel-haapenaycam’ verbo. roer. Talhnooc angel-haapenam’ vaetque khaoc acya’lha’ammalhca’. Al-haapenam’ yavhan apyengmenec selpetsesa epheoc. Al-haapenaclhooc lhaac alhcapoc. Quel-haapenaclhooc vayca pva’lhoc semheng. Al-haapenaclhooc co’o poco hac soolam alyepetcay’, sej cvesey’. Mooc nengeltemeem alya’melaclhoo’.
nengel-halhyavascama verbo. sacar. El-halhyavaas teyaype’oc apac. El-halhyavaas mataymong tracta va’lhoc. Apquel-halhyavasquec lhaac seta’ apquelna’taam volsa va’lhoc. Mooc nengeltemeem apquelleque’.
nengel-haneem verbo. poner trampa. Al-hanquec lhaac co’o maapa’. Quel-hanquec lhaac seta’ tooma’alhta apmaycam’ quel-haneem pac. El-haanohoc naat enlhet a’soc-navhac apmaycam’ apmetaam maalhec, taama’ nahan yamta’a. Mongvanquehe eeca’ angel-haanec engmoc, vaamlha’ a’soc-navhac maata’a nengel-haneem. Al-haneem nec naate ngmaama pmenec enlhet apmenyelhmoo peheya’.
nengelhanma verbo. colgar. Ayelhneec popyet ahac neeten yaamet, nataamen sectengyaclhoo pooc. Pa’ atlhenec seyaayemsommalhca neeten soolyaatectama. Angquelquelhneec meeme apaava alyemyescama moopeeyeen-yaamet. Hetlhenques secpacanma neeten yaamet nac lha. Apquelhnaacpec lhaac neeten bandera escuela. Apquelhnaacpec naat neeten a’soc-temyeescama Jesus yeploomoo phalhnangcoc. Apaayaasquec apquelhanma vaetque yempehec taata. Ayelhencasquec lhaac lheep lhamom-paaya pac, lha’moo nyekhe paaya. ¿Peenaasque nlho setlhenquescama taata yaama’yen’? Etlhen’ valte neeten meesa, caynec semheng yengmen. Yetneec apquelhanma enlhet apquelna’taam acvesey’ asoota’. Ayelhneec co’o sectalhnama congne yaamet-aysecsec ava’lhoc. Alquelhneec lhaac neeten emancoc, acyampa’vooc vesey’.
nengelhakhaam verbo. 1 • tirar, echar. ¿Lha’ alya’assehec yaatephaymaca’aoc apquelenteem? – Etlheeclha’ a taap. Etlhaamma yaatephaymaca’aoc as’e, quelhvooc saat ansaavo’. Meec atlhaamca’a caramelo lamengco-cyevey’ acyevey’ alhma’. Atlheentac saat naalhpop soolyaatectama. Ena’tem’ saat volsa. Quelhaacmec lhaac haavoc nekha’ aamay soolyaatectama.
2 • Yaavoho noolheng, etlhaam’oho pmancoc lha’e, eltaammoc. Quelquelhaam’ tata’ amancoc acsavhaamca’a actom.
3 • tirar. Seta lhcaa pquelhaac a’soc ma’a maalhec ayenyem’a apaoc. Etlhaahac lha, peheya nac lha, apaoc angcoo ye’. – Heey’, atlhaoc saat. Tac pilas apaoc nengnamca’aclha’, ¡etlhakhangvom’ maalhec!
4 • vender. Paac nec lhaa tlhaoc pan Walter, natamen apmacpo vaamlha lhama, ayenyem’a cas nec lhaac yaasec. Yetneec enlhet apquelvesey’ apquelhakhaamoo nentom acnaycaoc almaasen. ¿Lha’ atlhaa a’soc nac hooye? Meec lhaac alhaa alhpongha Lhaapangcalvoc. Motlhaayehec saat pan nac hay’, atooc saat ahangco’. Nengelhaquescama lhnec lhaac pan ’pac haavoc, melhehec nec lhaac vesey’. ¿Quelhaalhquee nlho vaetque lhne’ elhta? Alhakhangveeclheec lhaac tataa’ appoc almaasen, taan acya’monga soolya’yem.
5 • Quelhaaclheec ne’ elhta haavoc fuuvol apac almaasen, atqueetsec ne’ elhte cvesey’. Quelhaantaac na’sa neeten meesa lamom Martín yo’yaam’ angelmoc.
6 • dejar atrás, abandonar. Alhaaclheec lhaac netaan mayca’a hac. Mooc nengeltemeem alyemyeeclheec netaan.
7 • Alhaavooc lhaac sellhaalhma’a nengenyahasquescama secleeta, pat cvesey’ secleeta hac. Mooc nengeltemeem alyenyavcoo’.
8 • Quelhaquec appoc tata’a acmatna ngquennaavo’. Pelhca’ alhaa yetcooc tata’a, so nyekhe quelhvaa lyeetecpongaam.
9 • ¿Co lha’ alenyem’a ya’teepa nac hoova? – Seta lhcaa pquelhakhangva’aecta ye. Quelhakhangvocme’ ’sa slaara pac eeven escuela. Nengelhakhangveyaam’ nec lhaac na’sa cames ayetcoc nalhma’.
nengelhcahameeycam’ verbo. darse prisa, apresurarse. Quelhcahameentaac yoonges apyo’octaamoo pyaap. Mooc nengeltemeem pat aptamhac apqueelhyacmo. Quelhcahamaam’ enlhet, pekhaasquec lha’ elhong. Quelhcahamaam’ enlhet aptengyay’ yeptaycam’, mayca’a lhnec lhaa pqueltahanma. Mooc nengeltemeem ya’yaham’ nahan mascaam’.
nengelhcavaam verbo. terminar. Ayelhcavcooc lhaac secyena paana’teem alhto’ooc lhaac. Apquelhcavcooc lheep yengmen ahac, aptomhac seta’. Mooc nengeltemeem apyamaasooc yengmen ahac. ¿Paa nlho’ angvelhcavhoc nengyaamoo nac hay’? Quelhcavalhquee eyla yengmen, pa’ ayhangvomoc. Mooc nengeltemeem yamaasaalhquee eyla yengmen. Quelhcavammalhqueec nec naat ayengmenec apquenamteem seta’, taan apta’haeclho naalhpop. ¿Quelhcavalhquee nlho lhquep a’socmaatse pac? Paa nyekhe’ aya’pacsec. Quelhcavalhquee eyla pelhmoc lhaac, pelhcae eyla ngcaymasalhca’.
nengelhlascama verbo. Cavanquehec capaalsam’ angcooc tata’a yaampa’at actec, caymaalhqueec angelhlasseclha’. Nooc mooc ampaalsessentac actec yaampa’at. Ayelhlaaseeclheec lhaac mentamaycam’ actec amamye selaaney’ mentamaycam’. Nengelhlascama acvesey’ nahan nengelmaam lhoop’actec alpalhquemmalhca quelhtec, taan angnengquenec neeten moopa’ang-aphahac, taan calmellaanec vaamlha lhoop’actec aanec aya’alhnay’o, calyelhnengvomo eeca quelhtec. Nengelhlascama nahan nengeltemeem acnoo nac nengelmaam quelayque yeplom ayempe’oc, han’ nengempoosca’a nac a, taan ampaalsentac maata’a.
nengelhpa’anma verbo. separarse. Quelhpa’neec ne’ elhta quelhvooc alyamhapma. Ta’sec saat angelhpa’nec nengeleeyvaam, lhaa ptomhac Juan. Angelhpa’nec saata, mooc nem’ saat angelvetalhca’. Quelhpa’nalhqueec lha’a moya’naeclha’, ho’sa’ alelhtengyavaclho mooto. Yetneec ayelhpa’neeycam’ aava vaetca’hac ayenyem’a lhcahayaam’. Paej lhaac cata’melooc mocnengcanma. Calhpa’nam’ehec caleeyoc haaneng. Ayelhpa’ancasquec quelvaana’ alnaapommalhca’. Paej cata’melooc angelanecsohoc aleeyvaam vaetque quelvaan nahan yaamquelvaan, caymaalhqueec angelhpa’ansec. Nengelhpa’ancasque’ elhta nengna’tooscama tata’a yo’yaam’ antemeclhac nengna’tooscama enlhapco’. Pa’ angvelhpa’ansec tataa’ appoc yo’yaam’ ameeseclhac mooc angyapmoc. Angelhpa’anseclhac saat apquetcooc apqueltamhaycam’ amyep, paej cata’melooc engya’neclhoho’. Sas angelhpa’ansec apquelyemnaanec apquelyespongcamoo anmen.
nengelhpa’ansaeclha’ verbo. repartir. Ayelhpa’anseeclheec co’o peyem selnapma. Apquelhpa’anseeclheec lheep apaava apquelmaam apmeescama apquetquec. Mooc nengeltemeem apmelasqueeclhee’. Angquelhpa’ansaclheec quelvaana’a pan apmopses allaaney’ lamengco-cyevey’ alhta.
nengelhpa’heey’ verbo. rociar, regar. Apquelhpa’haac Antonio soolyaatectama yengmenec pooc. Alelhpa’haac co’o yengmen seyanma elhnamoc secmaycam’ valte nengelhpa’heey’ acma vaahec. Engyelhpa’hohoc Lengua-Pyevey’ paana’teem soolyaatectama vhooc. Sas ne’ elhta angelelhpa’ham’ yengmen naysecsa cmaahat samanya nenganma neptaan peyaam’, quelhvooc engyectong, calyaavohoc ne’ elhta nhan apyelhna. Aphalquec naat angcooc enlhet taalha, quelhvooc engyelhpa’hac apyamaanong apophehec. Naysecsa nengya’pascama yengmen, yetneec nengmaycam’ yaamvalte acma alyangcalheem sengelhpa’heey’. Sas alhta nyekhe’ angelhpa’hec yaasec aapetec, taan cathaapehe’. Paej lhaac camaamec’oo’, vaamlha’ alelhpa’heey’. Elelhpa’hengva’ac lhaac acmaamay’, quelyangcalheem cvesey’ tengma hac, lhaa ptomhac seta’.
nengelhteem verbo. calentarse. Nengelhteem acvesey’ nengelhteem taalha. Engvanquec maata’ angelhtacsec engyempehec taalha apteyacmo nac peyaam’ a. ¡Noc, angelhtamcoc taalha, quey angcoo ye’! ¡Nec! Quelhteec maahat yaptec. ¡Noc, alumnos! engyelhtaoc nem’! quey angcooc congne’.
nengelhyavascamoo verbo. alzar. Cahaney’ lhaac seyelhyavaasoo taava’pac na cyevey’ a, so nyekhe toc. Paej lhaac angvelhyavaasac volsa nac a. Mooc nengeltemeem paej lhaac calhnooc eyempehec angva’aynec. Caasooc lhaac meheyelhyavacsehec Aanec mooto pac, secyevey’ cvesey’.
nengelhyeem verbo. rizado. Nengelhyeem actomha acvaanyam’ nempayvaam, alhnangcoc eeca’ nempa’alyey’. Ayelhyeec co’o alhto’ooc lhaac seclha seclhaatekhay’. Mooc nengeltemeem acpa’alya’vooc co’o. Apquelhyemquec Pa’alya. Mooc nengeltemeem apa’alyey’ apteemac. Ayelhyeem eyla lhca quelhvoo’. Too pyassa pcaatec, quelhyahaclhee’ ’see kham. Angvetohoc nahan tata’ ayelhyeem. Acvet’aac naat enlhet apquelpaasyam’, vaamlha’ ayelhyeem apquelva’.
nengella’taam verbo. quitar. Ella’tem’ semheng peloota, cayangcalhcaatec aysecsec. Nooc mooc elna’tem’. Ella’tem’ vanteeta pac seepe’, emoctac pooc. Alla’temquec lhaac heena pac yoonges ahac apcaspa naha’to’. Ella’temquec lhaac yaptec moopelyo hoc, nataamen apyenha yaamet avhac. Cac’ooc engquenyec helna’tamoc caanson ’hac aphalhnangcoc eyaalheng’, ho’sa’ motalhneeclho. ¡Ella’temques meemong-anye seca’a, capa’alhcaatec, capelhyekhec! Elna’temquesquemque’ elhta sovov ahac seta’, taan co’o setnema mepque sovov.
nengellaycaoclha’ verbo. desenrollar, derribar. Allaoclheec lhaac tengma hac apvaanyam’ yo’yaam’ alaaneclhac pooc. Allaoclhooc taama’ asomnec. Nooc mooc alpelhyavaaseeclhee’. Ellaoclhoho apyepna’teem lhaac aptalhnama, paej capayhoo’. – ¡Allaoclheec lhaac que! Allaoclheec lhaac moopeeyeen-yaamet seletsamco meemong alyangcalheem yo’yaam’ angvahalhtamoc tengma hac. Allaoclhooc lhaac seclha secyaangquensaeclha’ apaava payheeycam’.
nengellakhaam verbo. rallar. Nengellakhaam ayenyem’a pang molaaney’ mocyepetquescama pathapaayam’ nekha’ molaaney’ ahamtooc maalha pang apma’aoc. Quellakhamquec naat meeme seppo pyengmenec ayeenmoo alhto’oo’ acvaeclhoo yetsecsooc-nem’. Nataamen calyetsamong seese pac. Semaa’, callaahac seppo pyengmenec. Quellaquec lhaac meeme seppo pyengmenec. Paac co’ allaoc seppo pyengmenec, lhaa ntamhac quelvaana’ ayanya mooc.
nengellakhay’ verbo. Nengellakhay’ apqueltemeem enlhet nanooc nengvatnama quentem’. Calheenohoc naat meeme engac: „Yetneec naat maata’a nengellakhay’ quentem’, seclhaalhma yaaya, seema’ nahan haatem“. Quellakha’ac quelvaana’a quentem’. Pa’ allekha’, naat catnohoc seema’.
nengellelhqueeycam’ verbo. trastear, revolver. Allelhcam’ co’o peheya’ avhac yo’yaam’ ootac acyelhna. Ellelhcam’ ca’a volsa, aya’lhengcasquec lhaac co’o lha. Apquellelhcam’ lheep a’soc congne tengma. Maases ellelhcam’ seca’a congne yaamet-aysecsec, laalha’ apsavhaamca’ ye. Ellelhcam’ohoc maata’a policía caamyon ava’lhoc yo’yaam’ eetaangvomhoc a’soc acmasom. Semheng acma vaahec, callelhcam’ohoc angcooc congne quelhtec apyetnaclha ya’alva.
nengelmaayay’ verbo. Acvesey’ angcooc nengelmaayay’ nengnayvoom taama’ nengaecmascama a’soc. Almaaya’ac co’o taama seyaecmasa laapang. Almaayay’ angnac quelvaana’a. Evanquec co’ angvaecmacsec quel’apa cyesvoom selmaayay’ taama’. Nooc nahan secmovaan tengma pekhaoc, yaatekhapmaalhec, aalha nahan nemesma ’tong.
nengelmalhnangcama verbo. orar. Yetneec maata’a nengelmalhnangcama Tyos yo’yaam’ hempasmoc naysecsa nengeleeyvaam. Mooc nengeltemeem yetneec maata’a nempa’mehetseeycam’ Tyos. Yetneec maata’a nengelmalhnangcama nempasmeeyqueclha’ actomhaclha nneelha moya’naeclha’. Yetneec nahan maata’a nengelmalhneesquescama nengmasqueem aata’aoc yo’yaam’ elta’melvomoc. Quelmalhnaquec apva’lhoc enlhet naysecsa apteyaascam’. Pa’ almalhna’, elmalhna lhquep lha’.
nengelmalhnaycam’ verbo. preguntar. Altamhooc almalhnaam’ lheep acyetna nlho soolya’yem pac. Almalhnaam’ lhaac seta’ ayetsepma nlho na’sooc vaetque pac. Apqueltamhooc alhta elmalhnaam’ Pablo lengco, eeca’ paej elmalhnaam’, nataamen apquelmalhneengvocme’ ’sa pooc enlhet. „Heey’, ata’heclhac saat. Lhaa almalhnengva’actac a, seclheena lhcac“, lhaa ptomhac enlhet apta’haclho. Altamhooc co’ almalhnaam’ lengco yo’yaam’ angeltamham’. Meec nec lhaa lmalhnaamca’a maestro yo’yaam’ angelya’acsec almaasen. Casique Carape’i apquelmalhnaam’ naat lengco yo’yaam’ eta’mensec seca’ ayetcoc acvesey’ Marta. Almalhnaam’ saat lheep apyaap paala pac. Altamhooc co’ almalhnaam’ lheep raatyo pac nengmaam cayemna’teem, paej co’o raatyo hac. Sectamhaycam’ co’ pa’ almalhnaam’ lengco hac.
nengelmalhnayqueclhoo verbo. interrogar. Almalhneeclhohoc saat seta’ apva’actamo acteemaclha’ apvetay’ naysecsa aplhengaam. Meec alhta almalhnaaclhoo lhama alumno ayenyem’a paej capvaanac elyepsetec. Apquelmalhnaaclhooc naat lengco enlhet: „¿Soc lha’ acteema nac acvesey’ Ya’alva-Pangcalhva ye?“ Quelmalhnaaclhooc alhta apyaap yoonges apyenyavsa raatyo pac.
nengelmasmoo verbo. retener para sí mismo. Quelmeyavcoo ptom ta’va pquetcooc. Quelmeyavcooc apyemnaanec quelvaana’ yetcooc. Almeyavcooc lhaac selma emamyooc lamom alta’malma, paej alaayemsac ena’aymacoc.
nengelmakheem verbo. caer, barrenar. Quelmakhaac lhaac neeten apteyacmo sevhen naysecsa apquelnayvoom peloota. Quelmakheentaac lhaac seca’a apteyacmo neeten soolyaatectama. Quelmakheentaac aptoolhna’ enlhet. Mooc nengeltemeem savhaalhcooc apmancoc. Almakheesantaac lhaac secmocta’a vaalha’ay’ neeten yaamet, elemseec vesey’.
nengelmenay’ verbo. tener miedo. Almenac’aac lhaac seyac’a secvanmongcama. Angelmenaam’ohoc nahan naysecsa nentengyay’ alhpongha, pelhcaec angyangvaac ayeyvesamca’a nlhoho’. Angyangvaac alhta’a naysecsa nenteyanma, nataamen cayeplavhoc nengelmenay’. Almenac’aac co’o secleng’a amya’a nentecyavaam. Quelmenaam’ lhaac cames congne tengma, nemesma lha’ antalhnengvay’ac. Almenaangveeclheec co’o steyaascam’, naekhe’ eyengquetquec lhaa cyeyva. Quelmenay’ eyla lhquep, ho’sa’ mehempalhqueeycamca’a. Apquelmenay’ aptamhac seca’a ayenyem’a nengmasqueem aato’. Quelmenay’ aptamhac noolheng ayenyem’a apvetay’ a’soc. Almenaasquec co’o sectooscama tata’a sectootsamca’a lhcac alhta’a.
nengelmeyoycam’ verbo. cuidar celosamente. Paej cata’melooc nengelmeyoycam’ entaava’. Angquelmeyoom’ eeven angquen’. Almeyoycam’ ayetcoc vaetque, paej nentaateesqueyaam’. Apquelmeyoom’ aptom Sergio. Apquelmeyoom’ eyla lhquep raatyo pac, paej maata’ engya’vooc emongvomhoc pooc.
nengelnaapeeycam’ verbo. pegar. Quelnaapaam’ ayetcooc tata’a, angva’hec saate eeca’ ayectenga. Quelnaapaam’ lhaac ayetquec quelvaana’a acmeyava ayanma elhnamoc. Yetneec lhama nseca’ apvesey’ Seepe-Pquelnaapeeycam’.
nengelnaapommalhca’ verbo. reñir, pelear, guerrear. Quelnaapaacpec seca’a, ellavsam’. Que elyoho, quelnaapaalhqueec tata’ angquelennaava’a. Quelnaapommacpec naat valay nahan yaamvalay as nengaoclha’. Alnaapaalhqueec alhta maec. Alnaapaalhqueec secyampay’. Yetneec maata’a nengelnaapommalhca sengyepcoonma. Elnapaap aptamhaycam’, ya’acmoc engyahalhacpoho’. Eeven, que elyoho, va’actaa pquelnaapommacpelha’. Catlhengsec maata’ elnapacpoc valay apquelvesca’a quelyelhvaseem nahan quel-haana’teem.
nengelnaatahapma verbo. enterrar, cegar, rellenar. Alnaatahapaavooc apa’ta’aoc lheep lhoop’actec secmetma lhcac maalhec. Quelnaatahapquec lhaac ayetcoc semheng acmetma acyetnamaclha maalhec. Quellaatahapquec meeme samanya pactec ayena. Quelnaatapalhqueec lhaac semheng, coh lha’ ayempehec. Acmetmeec lhaac maalhec, nataamen aya’lhengcasquec semheng ayetsepma, alnaatapaclheec lhaac alhaaye lhoop’actec. Alnaatapaclheec lhaac seyena peheya lhquepcoc. ¡Elnaatepeclha maalhec, cavayvamcoc seca’a!
nengelna’lhemquescama verbo. ataviarse, engalanarse. As nempayvaam nengelna’lhemsommalhcoo actomha acvaanyam’, alhnangcoc eeca’ actomha nengela’alhnaasommalhcoo. Alna’lhemsalhqueec lhaac amamye seclhengaam. Mooc nengeltemeem ala’alhnaasaalhcooc lhaac.
nengelnangcascama a’soc acvesey’ (quel.). reino de los cielos. nengellhengaanemseeycaoc: selnangcascama; alnangcascama; apquelnangcascama; nengelnangcascama Nengelnangcascama acvesey’ mooc nengaoclha’ acyetna neeten. Yetneec Tyos apquelnangcascama ma’a neeten. Nengco’o nengeltemeem Tyos apcaoclha’. Nengelnangcascama actomha coo Maclhavay apayvaam, coo nelhqueyha payvaam eeca nengaoclha’.
nengelnapma verbo. 1 • matar. Alnapquec lhaac vaalha’ay’ aplha’maclha’ amyep. Elnaahap tata’a pac, acmaaya’vooc co’o. Nengelnapquec alhta lhama nemesma payhoo Maaset aatong ’pac. ¿Sas lho’ angelnahapsec tata’a mayca’ engac? – Sas que. Engelnahapcasque’ elhta peyaam’ apteeyam’ nenganma. Quelnaapeeclheec lhaac meeme elhnamoc ac, quelyamaamquec vesey’. Quelnahapveeclhee ya lhmoc tata’a pac haavoc, ho’sa’ mev’actamo. Quelnaapaam’ elhnamoc seepe’, elavsam’.
2 • Quelnapque eyla actec lenteeno hoc, ho’sa’a ngcaapongmata.
3 • Nengmasqueem alhta engelnapmac, nataamen nahan sengelnapma maec. Caasooc alhta hengelnahapsec peyaam’ naapnaclhama, taan nengyenamco cmakhetmoo yengmen.
nengelna’taam a’soc acvesey’ (quel.). cosas. nengellhengaanemseeycaoc: selna’taam; alna’taam; apquelna’taam; nengelna’taam Tac eyla lhque’ epquelna’taam anyo nac hay’, yetneec vesey’ aptamhaycam’. Enlhet acma pquelna’taam nengeltemeem enlhet caascama a’soc apac. Yetneec alhta angcooc nentamhaycam’, angvetac alhta nengelna’taam. Amamye nenlhengaam, yetneec maata’a nengelna’tamaycam’ nengelna’taam yaamquentem’-aahac yo’yaam’ ansooc. Mooc nengeltemeem yetneec nengelna’tamaycam’ a’soc engac yaamquentem’-aahac. Quelyeplaacmooc alhta alna’taam secma secleeta alhnangcoc. Mooc nengeltemeem quelyeplaacmooc angca’aoc.
nengelpa’lhamaycam’ verbo. gritar. Alpa’lhamam’ lhaac selyaataamca’a yo’yaam’ atnessentac cooneng raatyo mocyayhaeclha’. Quelpa’lhamam’ lhaac maata’ angyapmooc naysecsa acmaamay’. ¡Elpa’lhemsam’ seema’, paej ahayca’aoc, calnehec apayvaam! Alpa’lhemsam’ lhaac eyetca, mepque payca’aoc engquenyem’ac. Meec lhaac alpa’lhemsamca’a aptavascama peloota ayenyem’a metalhneescama. Quelpa’lhemsam’ semheng ’pac aclom enlhet.
nengelpatseeyquenta’ verbo. escupir. Ya’acmoc elpatsentac mel’aoc paana’teem, eyen’ na’sa. Alpatseentaac co’ eymaanong. Apquelpatseentaac eeven yengmen, yaasec angcooc vesey’. Paej laalha’ elpatseeclhac naapnaclhama pac makhay’, haave’ as’e nenga’to’. Alpatseentaac lhaac secyeclhama nataan sectom acyevey’. Ayanayquec lhaa cmalhqueemoo ca’a, secyena, taan selpatseentamo. Paej nec nengelpatseeycam’ engyamaanong payhoo tengma engac, vaamlha makhay’. Mongenatsehec ne’ elhta calpatsentac actom seca’a, camaases que nhan catoo ctom. Calpatsentaamoho nseca’ actom ayaasco na yespoc a ayenyem’a nengmasqueem.
nengelpelapmeeycam’ verbo. tropezar, trompicar. Caspeec angcooc eemnec mopheye’, alpelapmom’ saat. Nooc mooc atlapmoc saat. Angquelpelapmaam’ seema’ actengya’a peheya’. Peheya lhcapoc lha’ angcaspac amnec. Meec lhaac selpelaapongsamca’a ayenyem’a meec lhaac selyaapoolhqueta. Quelpelapmaam’ lha’ eeven, ho’sa’ acvena. Alpelaapacmec lhaac ayaspa eemnec moopeeyeen-yaamet. ¡Eeven, eta’melsamcoho, elpelapmom’. Elpelaapongsam’ lhaac yaatephaymaca’aoc. – Na’ mesavhaamco na pmamye’.
nengelpelhyekhaam verbo. Nengelpelhyekhaam acvesey’ tamam’a nengleclama aahac. Quelpelhyekhaac maata’a quelvaana’a tamam’a yo’yaam’ calha’macsec aahac, nataamen calquelhanvomoc ayaatelha’ yo’yaam’ canelhpong hayque’. Calpelhyekhohoc nahan yaavey-am’aoc quentem’ yo’yaam’ calaana lhangcoc.
nengelpensa’peeycam’ verbo. de puntillas. Apquelpensa’paam’ enlhet apya’yeem apnaclha soolyaatectama. Alpensa’paam’ co’o selyahavoo apmaclha’ apvesque’. Quelpensa’paamquec quelvaana’ alquelhna apaava neeten moopeeyeen-yaamet, netnooc vesey’. Pa’ alpensa’pamcoc seclhengaam yo’yaam’ mongveyvesam’ehe’, anelhtengsec saat neeten eemooc. Nengelpensa’peeycam’ nahan nengvangcaeclha’ ayenyem’a nav’aec engmancoc nengenmaycam’.
nengelpengcahayqueclha’ verbo. ponerse varios vestidos. Apquelpengcahaclheec lheep aptalhnama. Mooc nengeltemeem apquellantalhneeclhooc apcaanet. Yetneec maata’a nengelpengcahayqueclha nentalhnama apva’a nac peyaam’ a, quey acvesey’. Alpengcahaclheec co’o seya’lammalhca’ alhta’a lhcac. Mooc nengeltemeem actahanseeclheec pooc seya’lammalhca’.
nengelpooleeycaoc verbo. estar boca abajo. Alpoolaamquec secyetna neeten yaamet-nekha’. Apquelpoolaamquec lhaac taata aptena. Quelpooleentaac lhaa nseca’ aclava. Alpooleentaac co’o naalhpop seyac’a ayelhtengyavaam. Quelpooleeclheec lhaa nseca’a, taan acyemsa naa’at. Alpooleeclheec lhaac seyaplhenga semheng. Alpoolsaclheec lhaac secleeta hac yo’yaam’ alaaneclha’ acyetnama amyep. Elpoolsaoclha poco nahan vayca yo’yaam’ calya’melam’ehec semheng, lhaa ntamhac meeme seyanya. Nooc mooc epolaas poco.
nengelpoonmaclha’ a’soc acvesey’ (quel.). pantorrilla. nengellhengaanemseeycaoc: selpoonmaclha’; alpoonmaclha’; apquelpoonmaclha’; nengelpoonmaclha’ Nengelpoonmaclha’ acyetna cooneng engelhcapoc. Cas co’o selpoonmaclha’ acya’saclho aahac. Tecpaalhqueec alhta apquelpoonmaclha’ enlhet, cas que la nyekhe’.
nengeltaamsommalhca’ verbo. ensayar. Queltaamsacpe’ elhta seepe’ apquenyahasquescama secleeta. Mooc nengeltemeem quelyetsacpe’. Altaamsalhqueec naat yaata’alhpong payhoo escuela. Yetneec nengeltaamsommalhquelha nentamhaycam’ acvesey’ escuela agricola. Talhnaam’ saat nengeltaamsommalhca nengmenaecmascama. Mooc nengeltemeem nengelyetseeycam’. Nengeltaamsommalhca’ acvesey’ nentengyay’ nengya’sengveyaam’ nentaalhoseeycaoc, nengelyepseteem, nengelaaney’ a’soc nahan nentengyay’ nengmovaan yo’yaam’ antemhec nengellhecmooscama seca’a, maalha nyekhe’ nengyelhpongveyaam’ a’soc.
nengeltaamsommalhcoo verbo. estudiar, examinar. Altaamsalhcooc lhaac naapa’at seca’a, angquen’ angcooc lhaac naa’at. Paej lhaac ayecpelcac eeyaha’, taan seltaamsalhcoo selyahavoo. Altaamsalhcooc lhaac vaetca’hac moctaalhoscama secvesey’, ta’ angcatnaha c’o staalhoscama hangco’. Cat lhaac seltaamsalhcoo aptaalhoscama eemooc, paej lhaa eeca’ ’vaanac selyepseta. Eltaamsacpoho caanson secmaam lhaac, tes lha’ha. Caymaalhqueec maata’ angeltaamsalhcohoc engmooc apquenyemay’ mooc nekha’ yo’yaam’ angyecpelcoho’. Altaamsalhcooc lhaac raatyo hoc quelhvooc secmaam, ta’ actomha acmasom. – Eta’hecsoho ye.
nengeltaane a’soc acvesey’ (quel.). hombro. nengellhengaanemseeycaoc: neltaane; naltaane; neplataane; nengeltaane; neplatan’a/neplatanma’a Nengeltaane nengeltemeem acnamco payhoo engectengavhooc. Quelaasqueec lhaac neltan’a ayenyem’a selpatmeeyquenta’ a’net yaamquentem’-aahac yaateypeepa’. Yetneec nahan neplataane noolhe’-pyespa’aoc, eeca’ actomha yamta’a.
nengeltahaneeycam’ verbo. visitar. Nengeltahaneeycam’ acvesey’ nentemeem mayca’a nengyo’oyqueclhoo engmooc. Pa’ altahanam’ eyaalheng’ apna Samaclha-Popyet. Altahanaam’ co’o sectamongvayaam’ acma Peesempo’o, mooc semaana saat ata’heclha’. ¡Noc! angeltahanam’ saat Antonio talhnaam’ nac hay’. Quelhvoo’ ’sa engeltahanaam’ mayca’ alhta, cat yekhe’ apvay’a.
nengelta’heeycam’ verbo. 1 • moverse. Quelta’haam’ lhaac seecoc secpatheta. Mooc nengeltemeem quelyeeta’ham’. Quelta’haam’ seca’a. Mooc nengeltemeem cactaalhqueec ava’lhoc angquen’.
2 • Enlhet apquelta’heeycam’o nengeltemeem enlhet acmaases etnaham’, mepque aphaalhammaap. Alta’heeycam’o eyla as quelvaana’a, maases cahaneclha’.
3 • Paac ne’ elhte lta’ham’ as enlhet. Mooc nengeltemeem pooc tengma lhne’ elhta paa lhnamoc nahan paa ngya’lhengam’. Caymaalhqueec mongelta’hesam’ehec tengma engac. Mooc nengeltemeem caymaalhqueec anlhe’ ’sa.
4 • Paej calta’haam’ soolya’yem pac seta’. Mooc nengeltemeem paej calhnanmaam’.
nengelta’hoyqueclha’ verbo. reiterado, repetido. Quelta’haaveeclhee eyla almaasen aha. Sas halhca la etaalhosamcoc aptengya’aclha’, taan calvangquemehe’. Alta’haaveeclheec lhama aamay. Angelta’haaveclhohoc ya’a-lhangcoc senga’ha nac nengya’anma a. Quelta’haaveeclheec raatyo hoc enlhet nac a, queltamhooc vesey’ emoc. Alta’hoyqueclha’ apqueltemnaycam’ mayca’a lhcac. Elta’havseclha’ apquengqueem melevque, catsapoc saat.
nengeltaycam’ verbo. 1 • bailar. Yetneec naat nengeltaycam’ maaneng nanoo’, paej eeque quelhvoo’. Angqueltaam’ooc valay ’yetcoc acleng’a alpa’ayvaasommalhca’ ayenyem’a ayetsavascamoo.
2 • Apqueltaam’ooc seepe’ apva’actamo pyaap. Mooc nengeltemeem apquetsavaasoo’.
nengelteclheclhama verbo. 1 • empujar con. Naa lteclhooc na’sa teyaypehec apac apelhcapoc pooc, engyentacsec. Ya’acmoc elteclhooc yaamet vaetca’hac-paasyam’, eyangcalhcaatec. Sej angelteclhaamcoc peheya pelhmoc acyepetcay’ seevay nahan naatekhet. Alteclhaamquec yaamet maalhec nemesma alhangcoc yo’yaam’ catyapoc. Elteclhaamcoho saat lhoop’actec tengma apva’lhoc yo’yaam’ cayemna’ac.
2 • Quelteclhaacpooc lhaac eeven, taan apvena. Alteclhaalhcooc lhaac vayca moyelhanma neeten, quenyem’a cpelapcaasoo seyenmaclho neeten.
3 • Apquelteclhequec aptapnaoc enlhet quelhva’ alyamhapma naysecsa molmalhneesquescama.
nengelteem verbo. pedir. Angeltemhec raatyo lhnangcoc valay, esantac pooc pelten’, nataamen angya’mongsamcoc. Altemeec alhta neplhet haavoc yaamyavheene’ yo’yaam’ hesantemsec. Angqueltemeec lhaac quelvaana’ apaava neplhet ataava’. Aptom apqueltamhac ta’va pquetcoc. Apqueltemeec aptom seepe’. Altemeec co’ aynec ca’a, taan apquelyatma eyaalheng’. Apqueltemeec ampasmoc apquetca as enlhet nac hay’, paej eeque payca’aoc. Altemeec co’o hemqueesec lheep nentom sec’aaseclha’.
nengelteemoo verbo. querer, desear. Altamhooc co’ ay’acsec escuela mooc anyo. Queltamhooc nec lhaa moc vaetque lengco. Altamhooc co’o lhquep atnehec seclhaalhma nentengyay’ av’aoc. Altamhooc co’ ’pasmoc seta’ apquelmaam yaateypeepa’. Apqueltamhooc nec lhaac seepe’ elhengsec mooto. Mooc nengeltemeem apmaaya’vooc elhengsec. Paej nec lhaa ngcaltamhooc sa’coc capasmoc angyaama’. Mooc nengeltemeem paej cay’acmoc. ¿Paac lheep elhong? – Altamhoo nyekhe’, vaamlha paej senamteem. Queltamhooc naat calyamhaapoc enlhet lhama sevhen. Paej nec elteemooc etlhec escuela seepe’. Altamhooc co’o evatac lheep sec’aaseclha’. Altamhooc alhta nyekhe hepasmoc eyaalheng’, paej eeque ngcay’aacmoc. Eeven, altamhooc hetengyassec sectom. Nengvet’aac angcooc apquelteemoo etnehec mayca’a lhama enlhet, sas, angelpasmoc saat. Apva’ac enlhet apquelteemoo menyelhec. Yetneec saat angcooc nengelteemoo antamham’, angelaanac saat amyep. Avanhec apquelteemoo enlhet ey’aasengvomoc payhoo escuela. Paej pooc apquelteemoo etnehec apquemha-pmamye’. Angqueltamhooc quelvaana’ apaava. Apqueltamhooc eeven pan. Avanhec apquelelteemoo enlhet yengmen. Taap ne’ elhte pquelteemoo quelvaana’ yetcoc lhaac enlhet apquetcoc nac hay’. Paej ne’ elhte eeque ngcalteemoo’. Mooc eyla quelhvoo pquenamteem lengco, queltemeec lha’ mongyecpelquehe’. Apqueltemeec angelya’sengvomoc lengco acteemaclha’ nentamhaycam’.
nengelteetaeclha’ verbo. ponerse. Eeven, elteeteclha slaara pac, paac angetlhong. Seta’, paac nengco’ angelyentelhvomoc, ¿sas lho’ altetam’ teyaypehec apac nalhma’? Eeven, pa’ altehetseclhac teyaype’oc apac. ¿Peenaasque nlho pquelteetaeclha’? – Pekhaasquec co’ ’lhong.
nengeltelhneeycaoc verbo. friccionar, frotar. Eeven, eltelhnam’ apyempehec queltelhneeycaoc. Yetneec pelhmoc ac secleeta nengeltelhneeycaoc ayetcooc. Altelhnam’ lhaac eyempehec paana’teem ayenyem’a seyaneem paana’tee-ngyaap altelhnamcoc maata’a. Altelhnamquec lhaac eymes tavalya seclecamca’a. Apqueltelhnaacpec lhaac seta paana’teem.
nengeltemeem verbo. 1 • significar, denominar, nombrar. Taa, ¿lha’a nengeltemeem hooye, nengelyecpelhcasommalhca’? Payheem-vaahec nengeltemeem a’soc aclhaalhma a’alhva yo’yaam’ anteclhooc teves. Enlhet nanoo eeca’ apqueltemeem yenaana’. Laamosay’a nengeltemeem nengaayemsommalhca nentom. Mooc nempayvaam, yetneec maata’a moclham’a nengeltemeem acnoo nac „aalhtoo’“, lhama nengeltemeem „mepque cya’anmongaam“, mooc nengeltemeem eeca’ „aya’heemoo“.
2 • Moltamhaycaoc apvesey’ Napoolheng lhama enlhet. Yetneec enlhet apvesey’ nanooc moltamhaycaoc Mopheya’ay’. Acvet’aac lhaac enlhet molteem Ayvoc. Yetneec lhama a’soc acvesey’ angcooc paltoosa, moltamhaycaoc eeca’ ya’-ascoc nahan seema-nalhma’. Yetneec maata’a moltamhaycaoc apvesey’ Quenteem lhama enlhet ayenyem’a apquenteem nanoo’. Nengeltamhamquec maata’a pan’ay’ apquellaaney’o pan.
3 • Queltamhammacpoo pmopvaan peloota eeque nhan enlhet nac a, metalhnecsehe eeca’. Nengelvet’aac maata’ enlhet apqueltamhammacpoo soycam’-amya’a elvaclhac mooc nekha’.
nengeltemnaascaoc verbo. explicar. Yetneec acteemaclha’ nengeltemnaascaoc nentaalhoscama seca’ apquetcooc nahan apquelyemnaanec congne nengeltaalhoseeycamquelha’. Paej co’ avaanac alaaneclhac secleeta hac. – Heey’, co’o saat altemnasamcoc. Paej co’o mokham avaanac nengmenaecmascama nac hay’. – Altemnasamcoc saat que. Paej mokham capvaanac enlhet apayvaam ta’va’, altemnasamcoc saate eeca’.
nengeltemnaasqueclhoo verbo. rectificar, avisar. Pa’ altemnaaseclhoho’, paycalhqueec nengeleeyvaam, Savaaya-Amyep saat angelpeheveclha’. Queltemnaaseeclhooc lhaac pooc enlhet apteemaclha’ alhta apquenmelhaycam’. Pa’ altemnaaseclhohoc lheep: Haave’ elhta lhquep seclheenamca’a, ya’pac alhta.
nengeltemnascama verbo. avisar, contar, informar. Yetneec moyaapahascama moltemnascama enlhet’aoc yo’yaam’ elmeyaclhac apquela’naeclhelha’. Lhama nengeltemnascama enlhet’aoc coo Ya’alve-Saanga: Ta’sec nec elmeyantac payhoo paana’teem-lhangcoc vaamlha’ apquelennaava’a. Paac co’ ’ta’heclha’. Lhaa altemnasca’actac ma’a seclheena lhcac. Apqueltemnasquec naat pooc aaso nempayvaam acvesey’ asoota’. Lhaa ptomhac mayca’a congne nempayvaam-lhangcoc: „Pa’ altemnasquetac quellheep secvetay’ alhta payhoo nepeyaam’“. Eleltemnasam’ohoc naat apna’aymacoc enlhet aptemeem vaalha apteemaclha caaya. Nengeltemnaascam’ nec lhaac enlhet apquetcooc apyapmaec yo’yaam’ meleeyvehec maata’ alhta’a ayenyem’a meyva lhnec lhaa ngvetammalhca’. Seepe’, altemnasam’ saat angquen’, apca’haac vesey’ tata’a hac.
nengeltemnaycam’ verbo. contar. Atsec maata’ angaylhohoc apqueltemnaycam’ seta pvaanyam’. Yetneec maata’ apqueleltemnaycam’ enlhet apquelvaanyam’ amya’a nanoo’ yo’yaam’ cayetneclhohoc enga’tec. Apqueltemnaycam’ nec lhaac lheep talhnaam’ nempayvaam-lhangcoc. ¿So lhcaac lha’a altemnamca’a nempayvaam-lhangcoc que? ¿Lha’ apvetangvocmo Lhaapangcalvoc que? ¡Eltemnam’!
nengeltemneem verbo. chivarse. Nengeltemneem acvesey’ acnoo nac: Altemneec lhaac eemooc secvet’o apteeyam’ secleeta. Eltemneec naat seta’ seyac’a movheem. Queltemneec pooc yoonges apquentasa aatong. Ya’acmoc heltemnec secmenyelha lhcac seta samanya pac.
nengelteymaeclha’ verbo. Quelteymaclhooc lhaac enlhet neeten caalo ayenyem’a congna’vooc aamay nahan pat ayenyeem caalo. Quelteymaclhooc lhaac seclhaalhma seclhengsa mooto, paej cvesey’ eetaamcoc. Yetneec nengelteymaeclha’ nempelapquescama nenlhengquescama noolheng. Queltemsam’ aatong enlhet, taej eeca’. Queltemsam’ lhaac peyaam’ aatong lha’alhta’a. Acsekhaclheec lhaac seltemsa yaamet actong, quemhaapaam’ooc vesey’, pelhca’ ayenta. Queltemcasquec apmec apayvesa pooc enlhet. Altemsamquec aclhengaam tracta ayenyem’a selhteec mokham secmovaan alhengsec. Apqueltemsamquec naat taata aclhengaam caalo yo’yaam’ ampallamoc engquetqueetsec. Eltemsamcohoc apquenyeem enlhet aptavascama peloota yo’yaam’ epoctamoc pooc. Mooc nengeltemeem yemna’amquec apquenyeem.
nengeltekhapma verbo. Queltekhapquec enlhet yavhan apyengmenec nataan apquengqueem. Apqueltekhaapeeclhooc seta’ vayca pva’lhoc. Sej angeltekhaapoc yempehec yavhan aplhangcoc. „¡Eltekhap vayca!“ lhaa ntamhac seema’ seyanya.
nengeltongcama a’soc acvesey’ (quel.). poder. nengellhengaanemseeycaoc: seltongcama; altongcama; apqueltongcama; nengeltongcama Nengeltongcama acvesey’ nentengyay’ nengmovaan yo’yaam’ antemhec apyoholhma’. Mooc nengeltemeem acma yaavey engac. Aptengya’ac naat maata’ apqueltongcama enlhet aptomhaclha’ apvaanyam’. Camyavalhcohoc nec naat etengyac apquetcoc. Eeca’ as nempayvaam nac hay’ ayenyem’a toova payvaam, nengco’ eeca nengeltemeem nentengyay’ nengmovaan nahan yaavey engac. Queltongcama ngnac enlhet nac a. Mooc nengeltemeem yaavey ’pac angnac.
nengeltooyam’ verbo. pisar. Altaacmec lhaac semheng seya’masa. Ya’, altaacmoo’ ’sla’a. – Vaetque tapnaoc halhca la ptoomac, ho’sa’ apqueltaayacmoo maata’a pooc. Quentangvocmooc lhaa lyaave yetcoc. Altaammoc saate eeca’ aatong yo’yaam’ camayheclha’. Queltaacmooc lhaac noolheng seta’ Ayval apyaap apquelquelhaamca’ apmancoc. Altaangvocmooc lhaac eemooc. Altaammaamquec lhaac yaateypeepa’ nengna’tama volsa cyevey’.
nengelvaateescama verbo. terminar. Alvaataasquec lhaac selcakhaam manten seyeevalhco. ¡Elvatees eeca’ apmenyelhma, emacpoc! Ya’acmoc elvatacse’ ’sa escuela, ¡evomho nneelha’! ¿Quelvaataasquec lheep ca’a? – Eehe, alvaataasque’ ’sa, pekhaasque’ engvempeclha’. Nengelvaataasquec angcooc ca’a, nataamen antemhec: „Vaataasque’“, „Vaataas co’o“ nahan „Vaamlha’“. Quelvaatsamque eyla aptoycaoc enlhet. Quelvaatsalhquee eyla moya’naeclha’, ho’sa’ alelhtengyavaclho mooto. Quelvaataasooc lhaa alyaataycam’ eeven, meec vesey’ ayasmesa. Quelvaateescacme eyla ptamhaycam’ Pedro. – Eehe, apteyapme’ ’sa. Nentavcamquec lhaac nentom apquelvaatseeycaoc mayca’a. Paej cata’melooc angelvaateessec escuela pac seca’a, caymaalhqueec angvomsohoc neelha’. Temesseeycam’ na’sa apmenaecmascama enlhet nac a, sas angelvaateessec.
nengelva’lhama verbo. Nengelva’lhama actomha nengmasqueem actavascama engalhcoc nahan engva’lhoc. Mooc angcooc nempayvaam nac hay’ nengelvalhcay’. Elva’lheec lhaac co’o, quelyepheec ahalhcoc selva’lhama. Quelva’lheec sa’coc, quelyepheec nahan ava’lhoc. Quelva’lhaasquec saat sa’coc pilas nac a, petsesam’ cvesey’.
nengelvalhcay’ verbo. Nengelvalhcay’ acvesey’ lhama nengmasqueem alyepheem engva’lhoc. Yetneec paana’teem ac sengelvalhcay’ ayemha nalhma’. Quelvalhca’ac seepe’. Nooc mooc quelva’lhee’. Alvalhca’ac co’o ayenyem’a lhnec sectom popyet apalhcoc.
nengelvapma verbo. romper. Apquelvapquec enlhet yaamet yavhan aplhangcoc. Alvaapooc lhaac yaatyaapa plhangcoc, yeesooc vesey’ alhma’. Teclhecvaeclhoo enlhet apmenyelhmoo, elvaapohoc tengma nekha’ aatong yo’yaam’ emenyelhec. Alvaapoo’ ’sla yaamet-aysecsec ahac sectaacmo secya’masa nemesma-taava’.
nengelvatnama verbo. asar, freír. Quelvatneeclheec lhaac aapetec meeme yo’yaam’ cahanec sec’aaseclha’. Sej molvatnama peheya’, nooc nahan seppoyoompac nahan tataa’ appoc. Sej angelvatneclhac vaetque ahekhec acyepetcay’ naatekhet. Caymaalhqueec maata’ angelvatneclhac aapetec yo’yaam’ angaayemsalhcac acvaecmoo na’atque cnem’.
nengelvatsaeclha’ verbo. reponer. Elvatseclhoho taalha, pa’nee’, lhaa ntamhac seema’ seyanya. Nengelvatsaeclha eeca’ actomha enlhet quelvayvomoo pquelpayvaam. Nengco’o eeca’ nengeltemeem nenga’ascaeclhoo taalha nahan nenga’ansaeclhoo taalha nahan nengelvatnaeclhoo taalha.
nengelyaamsommalhca’ a’soc acvesey’ (quel./quen.). nengellhengaanemseeycaoc: selyaamsommalhca’; alyaamsommalhca’; apquelyaamsommaap; nengelyaamsommalhca’ Nengelyaamsommalhca’ nengeltemeem entaava’ actemeem mooc nahan quelvaana’ ataava’ aptemeem pooc. Catsapoc naat aptaava’ enlhet, nataamen calyamhaapeclha’ alyaamsommalhca’ angco’ actomha nlho tampeeye lhamoo’. Quelyamhaapeeclheec naat meeme apquelyaamsommaap taata nenga.
nengelyaapoolhquetma verbo. poner la zancadilla. Alyaapoolhquetquec lhaac eemooc naysecsa pquenyeem. Mongelquetnehec angelyaapoolhquetec engmooc nentavascama peloota, nataamen elvoc aalhtoo’. Paej cata’melooc angelyaapoolhquetec naysecsa pquenyeem engmooc, anselhnanac caasco pyempehec.
nengelya’ascama lhma’ verbo. molestar. Elya’asque lhma semsec secmenaecmascama. Quelya’asque lhma pooc, caymaalhquee eeque ngyohoc etnaham’. Engelya’asque lhma nenteyanma mocyayhaeclhoo raatyo. Elya’asque lhma peyaam’ apteeyam’, paej cvesey’ manta hac. Meec alya’sa lhma’ aphaanqueclha Juan, taan almeta. Elya’asque lhma lheya’ acteyaascam’ makhay’, caymaalhqueec calhe’ ’sa. Elya’asque lhma seclhengaam acmaamay’. Sengelya’ascama lhma seca’a mepque payca’aoc. Alya’asque lhma lhquep aptaalhoseeycaoc. Paej cata’melooc angelya’acse lhma’ engmooc naysecsa ptamhaycam’. Elya’asque lhma’ aritmética, caymaalhqueec altaamsalhcac mokham.
nengelyaasepseeycam’ verbo. indeciso. Nengelyaasepseeycam’ acvesey’ alpehevaeclha’ nengmaam a’soc. Quelyaasepsam’ eyla lhquep apquelmaam aptalhnama. Alyaasepsam’ lhaac seya’heem tata’a, nooc vesey’ mooc alyevey’. Alyaasepsam’ lhaac secya’saclha’, nooc vesey’ mooc seyanyommalhca’. Angelyaasepsam’ohoc angvetac a’soc lamengco-cyevey’. Alyaasepsam’ lhaac sectamhaycam’ alhto’oo’, paej lhaac ay’aasaamcoc secya’saclha’.
nengelyaataycam’ verbo. hablar. Paej lhaac elyaataam’ enlhet aplhoc’a acmasca amya’a. Mengyacsehec elyaataam’ nentooscama ta’va’. Elyaataam’ohoc alumnos congne’ escuela. Acyav’aclha lhnec lhaac nengmasqueem pac cooco’ paana’teem-lhangcoc, paej alhta elyaataam’. Quelhvooc nec lhaa eeca’ apquelyaataam’. Caamquetquec calyaataam’ sa’coc, na’atque pelten’ cvesey’ entamhac. Alyaataam’ohoc co’o maata’a vaamlha’ enlhet apayvaam, enlhet cvesey’. Acvet’aac lhaac lengco, paej lhaac alna’vooc apquelyaataycam’. Etne sas apquelyaataycam’, elavsec pooc. Quelyaateengveeclheec nec lhaac acnaclha ngquen’ enlhet apa’alyey’.
nengelyaclhama verbo. romper. Nengelyaclhama acvesey’ aclaammalhca’ alhcapoc alhangcoc engyovhac. Apquelyaclheec noolheng apquetcoc. Angquelyaclheec nec lhaac tata’a. Quelyaclheec yaamet alnayheem apquenamta nseca’a. Alyaclhaasooc lhaac senamta soolyaatectama. Mooc angcoo eeca’ alyalhcaatoo’.
nengelyacnay’ verbo. arrojar. Alyacna’ac lhaac tata’ acva’a tengma hac, haave cvesey’ tata’a hac. Elyacna’ac naat eemooc selaylheem vaalha’ay’, taan secyangvaa. Alyacna’ac lhaac semheng lhoop’actec alya’yahayqueclha’, paac lhaac vesey’ catooc tata’ ayetcooc ahac. Apquelyacna’ac enlhet yelpa naapokha tengma yo’yaam’ casaavehec yengmen yaatephaymaca’aoc. Alyacna’ac lhaac popom yo’yaam’ atemsec. Paac lhaa nyekhe’ alyacnac popom, nataamen secpeheveeclho sectecpongveyaam’ yaamet. Paej cvesey’ angvelemsec. Elyacna’ac lhaac apayvaam eemooc aplava.
nengelyacyeescama verbo. 1 • elegir. Etengya pangcooc samanya, elyacyees apaatay. Elyacyees lhama ’soc apmaam. Yehemeec saat angelyacyecsec aphalhnangcoc apvesque’, sas saat etnaham’ seclhooc mokham hay’. Yetneec maata’a nengelyacyeescama lhama a’soc nengelaaney’ payhoo escuela acnoo nac nengya’sengveyaam’ nenlhecmooscama seca’a, nentamhaycam’ almaasen nahan mooc. Paac nec lhaa ngcalyacyecsec seema’ elhnamoc yo’yaam’ cacneclha’. Co’o saat nekha lamom ’pac. – Heey’, ¡calyacyees!
2 • Alyacyaasquec secna’tooscama tata’a, paej lhaac alyecpelcac. Quelyacyaasquec nec lhaac meeme angna’aymacoc acyecpelqueemooclha’. Aalhtooc maata’ apquelyacyeesam’ enlhet apquetcoc apquelvay’, eeque paej ev’ac apyaap. ¿Quelva’aa nlhoo kham apaava almaasen? – Lha’ha, paej lhaac alyacyaasac.
nengelyahammalhcoo verbo. resistir. Alyahalhcooc co’ eemooc apayvaam. Mooc nengeltemeem acta’haasoo payvaam. Paej alyahalhcooc seclengay’ amya’ acnem’ alhta, nataamen setyeengvocmoo. Paej alhta alyahalhcooc acmayheeycaoc eepa’tec acnem’ alhta, nataamen sectena ’sa. Nengelnayveec lhaac peloota engmeoc yetsecsooc-nem’ lhaac, nataamen actomha maata’ amya’a: „¡Elyahacpoho!“ Nooc mooc ¡engyepvancoho! Acvetangvocmec lhaac acyevey’ mokhaanqueclha nentom, mongvanquehec lhaac angelyahalhcoho’. Elyahacpoho saat melevque amyep apac. Tac saat acyelhna peheya pac.
nengelya’hapma verbo. grabar. Talhnaam’ saat alya’haapoc apquelmenaecmascama mayca’a lhnec lhaac. Pelhcaec elya’haapoc nempayvaam ta’va pquetcoc.
nengelyahaycam’ verbo. mirar. Yoot’ooc lhaac selyahamca’a secvet’a acmoopeyaam’ ayaamqueta yetsay’. Nenganeem etyenec, quelyaham’ que nhan. Alyaham’ lhaac alhta’ aysecsoo’, taan secvet’a pyav’a-plhengaam. Acyetneec lhaac secyetnamaclha’. Alyaham’ lhaac, taan secvet’a aleeyva tata’ ayetcooc quelhvooc acyeetecpongaam.
nengelyahayqueclha’ verbo. devolver. Ya’acmoc elyeheclha’ aptecpaacpo saat. ¡Ya’acmo ngcalyeheclha mooc aclom! Haave nengelyahayqueclha’ engmooc. Pelhcaec hengelyeheclhac as semheng aclom nentecpaa nlhoho’. Paej cata’melooc angelyeheclhac nentavaasaalhco nlhoho’. Mooc nengeltemeem paej cata’melooc angyetseclha’ nahan anta’hecsoho’. Quelyahaclheec lhaac mooc sa’coc almalhco aava’, taan aleclhaamsa.
nengelyahayqueclhoo verbo. obedecer. Caymaalhqueec maata’ angelyeheclhohoc apquemha-pmamye’ engac nengyesecsa. Paej lhaac helyahaclhooc yoonges seclavseeycam’ naysecsa moya’naeclha’. Mooc nengeltemeem paej engyahalhnoo’. Alyahaclhooc co’o maata’a ma’ seyaapahasa. Apquetcooc, caymaalhqueec maata’ elyeheclhohoc apyapmaec nahan angcanaec. Paej cata’melooc mepque nengelyahaqueclhoo. Paej cayetnac apquelyahayqueclhoo pyaap yoonges nac a, caymaalhquee eeca’ ey’aasengvomoc.
nengelyalhcatma verbo. romper. Alyalhcaatooc lhaac yaamet secteta yaama’yen’ ahac. Eeven, ya’acmoc elyalhcaatec soolyaatectama actong, camasco cyelhna. Mooc nengeltemeem ya’acmoc epa’alhcaatec allayheem soolyaatectama actong. Pooc halhca la pquelyalhcaatac ta’va pquetcoc, ho’sa’ apquelyaclha.
nengelyamaasommalhca’ verbo. carrera. Nengelyamaasommalhca’ acvesey’ nengenyeem yo’yaam’ antemesseclhac cooneng engmooc. Mooc nengeltemeem quetqueem. Noc, angelyamasalhcac secleeta. Nooc mooc noc, angelmangquesalhcac secleeta. Alyamaasaalhqueec lhaac haavoc. So nyekhe pat apquenyeem, cahaney’ secyenyavcoo.
nengelyamay’ verbo. flaco. Cahaney’ sas apyespoc emnaecmacsec, so nyekhe pquelyamay’. Apquelyamay’ as enlhet nac lha. Mooc nengeltemeem apyamhongcama. Paej nengvennaam alyamay’ pyaaya’aoc yaptec, quelhyavaam’oo eeque nhan. Alyamaaclhooc lhaac sectalhneeclho caanson apquetquetsec. Quelyamaaclhooc lhaac yaptec ma’ aclavsa congne yengmen. Teclhecvaeclhoo cyamay’ pyespoc lhaapen. Acvet’aac lhaac monemquescama taava’pac acyamongvaeclha nav’a netnoo’. Acyamongva’aecta eyla amyep apac lheep. Yamaamquec aplhenga taata. Mooc nengeltemeem apyamhovaamquec aplhenga.
nengelya’melaycam’ verbo. 1 • lamer. Alya’melam’ lhaac epheoc alyepetcay’ yavhan apyengmenec. Mooc nengeltemeem al-haapenam’. Cacsehec calya’meleclhohoc ayempehec ayetcoc cames. Calya’melalhcohoc cames nataan actoyqueclha’. ¡Quelya’melaclheec vayca semheng, elavsam’! Elya’melam’ lhaac semheng sectooscama secva’actamo tengma. Que elyoho enlhet, quelya’melacpoo’. Mooc nengeltemeem quelya’melaclheec apaatong. Quelya’melaclhooc seepe’ poco alyepetcay’ soolam, nataamen acyelhvaasoo pvaahec apquelvaatesa.
2 • Alya’melalhcooc alhta secya’monga payvaam valay. Mooc nengeltemeem actemessam’ na’sa. Eeca’ ’so nempayvaam actomha maalha nengyetquescama.
nengelya’mongaam verbo. prestar. ¿Ta’se ya alya’mong raatyo pac lheep? Alya’mongquec co’o paala pac eeyaha’. ¿Paa ya helya’mong soolya’yem? Nataamen eta’hecsohoc saat mokham. Caymaalhqueec maata’ anta’hecsohoc nengelya’mongaam soolya’yem pac engmooc. Paej mokham eta’hescamooc helya’mongaam alhta eemooc.
nengelyaptama verbo. bromear, mentir. Nengelyaptama nengeltemeem nengeltemnaycam’ acmaases nahan maalha nengmovaan amya’a acnoo nac: Ayeyvaasquec lhaac taama’, taan acyeetapaavo, secyetnacmo makhay’, taan secyethoo. Quelyaptama eeque nhan enlhet nac a, lhaa ptomhac selheena enlhet. Alyaapetcasquec lhaac ena’aymacoc seyaapsesamca’a. ¡Mopvaan amya’ eyla lhquep! – ¡Selyaptama nac que!
nengelya’yeem verbo. calambre. Nengelya’yeem nengeltemeem alya’saeclha’ aahac nengelpoonmaclha’, engcapoc nahan engectengaoc. Yetneec maata’a nengelya’yeem acyetna nac nenteyaascam’ acnoo nac nenteyaascam’ acvangcaclha’. Yetneec ne’ elh nahan yaamet ac nengelya’yeem actomha angcoc angco’ yo’yaam’ angelya’yehec nahan angelya’seclha’. Alya’yeec co’o senengcamca’a. Antamham’ alhponha alyemtalhnama, nataamen angelya’yehec, monteynehec alhta’a. Mooc nengeltemeem angelya’seclha’.
nengelya’yeescam’ verbo. cosquillear. Alya’yeesam’ co’o sa’coc yo’yaam’ cactengmom’. Avsec’aac angelya’yesam’ engmooc. Ya’acmoc helya’yesam’, paej co’ heltaamay’ac.
nengelyakhammalhca’ verbo. 1 • como poseído. Quelyakhammaap aptavascama peloota yoonges nac a. Quelyakhaacpe’ eptava vaalha’ay’ seca’a. Quelyakheescasque’ eptamhaycam’ manten enlhet nac a.
2 • encantado. Eeca’ ’so nenlhaanma nempayvaam actomha acta’mela. Yetnee eeca’ actomha acmasom nenlhaanma acnoo nac quelvaana’ alyakhammalhca’ actomha actom na’sa aapetec a’soc-navhac nahan yaamyavheene’, nataamen catneclhac maalha a’soc-navhac aclom. Eeca’ ’so nengeltemeem quelvaana’ alyakhammalhca’.
nengelyecpelhcasommalhca’ verbo. Nengelyecpelhcasommalhca’ actomha acvaanyam’ amya’a. Alhnangcoc nempayvaam eeca’ nengempaycaoc. Quelyecpelhcaasaacpe eyla lhque’. Na’ menyasa na ptava cinco vaalha’ay’.
nengelyecpelhquetma verbo. azotar, fustigar. Paej angcooc elyahaclhooc seese-pyettec apvesque pac, nataamen calhe’ elyecpelhquetamca’a. Apmacpec angcooc enlhet apmenyelhmoo, nataamen calhec alyecpelhquetamca’a. Mooc nengeltemeem nataamen calhe’ ectecpaamca’a quelyecpelhquetma. Elyecpelhquetam’ohoc apvetep noolheng cay’acmo nac etnaham’ a.
nengelyeesamoo verbo. 1 • desenfocado. Nengelyeesamoo nengeltemeem acnoo nac acteyapma enga’te yengmenec alyemna’ayqueclha’. Alyeesooc lhaac naysecsa secma neeten alhto’ooc lhaac, nataamen secleca naaha’at yengmen. Alyeesoo nac seclhaatekha’a ayetsac’a, lhaa ptomhac seta’.
2 • Alyeesamoo lhne’ elhte nteemac apsekheeycam’ seta’, apvaanyam’ vesey’ epteemac. Alyeesamoo lhcaa cmaam footo as quelaecmasquescama ngyapmoc nac hay’.
nengelyeeta’heeycam’ verbo. retorcerse. Quelyeeta’ham’ nec lhaac enlhet apatmaacpo paana’teem-lhangcoc. Quelyeeta’ham’ yaptec secpatheta. Quelyeeta’ham’ seca’a mo’ ocya’passa yengmen. Quelyeeta’ham’ noolheng apquetcoc apteetammaap taama’. Quelyeeta’ham’ seecoc ma’ ya’lhengsa congne’. Quelelyeeta’ham’ alhta valay apquelmommaap. Elyeeta’ham’ohoc noolheng caasco pvocmo’.
nengelyeetapaycam’ a’soc acvesey’ (quel.). Nengelyeetapaycam’ actomha acvesey’ lhama nengmasqueem. Yetneec nec naat apquelvetay’ enlhet nanooc as nengmasqueem nengelyeetapaycam’. Yetneec paana’teem-lhangcoc ac as nengmasqueem nengelyeetapaycam’ payhooc ma’a taap nepeyaam’. As nengmasqueem nac hay’, avanquec calyetepsec engepheoc acnoo nhan entapnec. Apquelvomquesquemquec nec naat taap Jesus enlhet alnapma nengmasqueem nengelyeetapaycam’.
nengelyeeta’pongaam verbo. boxear. Nec, quelyeeta’paacpec sevhen. Mooc nengeltemeem queltecpaacpec apmeoc. Quelyeeta’pongquec lhaac pooc enlhet aplangvocmo. Nengelyeeta’pongammalhca’ nahan acvesey’ engmeoc nengelmaycam’ yeplom alya’hapma vanteeta yo’yaam’ antemhec avaanaa.
nengelyehemoo verbo. 1 • mirar a. Alyahavooc lhaac nalhma’, taan secvet’a popyet. Elyoho aamay, ¿soc la clhengacmo ye? Calyoho mooc, sa’coc, menaecmasque’. ¿Nee nlho haavoc tengma pac? – Lha’ha, paej lhaac alyahavooc sectepca’a. Alyahavooc lhaac neeten, taan secvet’a pelten’ aphalhnangcoc. Alyahavooc lhaac quellheep apqueltamhamca’aclha’, nataamen acya’asquec lhaac co’o lha’. Quep, quelyahantaamooc enlhet nac a. Tooc pa’ ’payvecsec seta’, paej eeca’ elyahacmoo’. Meec lhaac semovhaamca’a. Paej eeca’ oota’ac enlhet selyahaclhoo netaan. Que elyoho, peenaasquec lhaac vanteeta hac. ¡Mee, calyoho, yemseec eemnec!
2 • Sej selyahavoo yaamyavheene’. Talhnooc selyahavoo atyesam’ nepeyaam’, lhaa ptomhac yoonges apekhaamca’a. Yemtelhec selyahavoo engmamye’, paej cvesey’ angvanmac peheya’. Elepvomsam’ selyahaclhoo netaan. Quenyem’ac sekhalhnoo raatyo alvaanyam’ nengmenaecmascama, taan secvetangveeclhoo teemaclha’ eyemnaanec.
3 • Alyaham’ lhaac eemooc apteyaasaamca’aclha’. Quelyaham’ alumnos naysecsa examen apmenyelhaclho apquelan’o pooc aptaalhoscama.
nengelyemsetma verbo. alinear. Pa’ alyemsetec yaamet acta’heem payhoo taalha. Mooc nengeltemeem pa’ ’peyvaaseclha’. Alyemsetquec lhaac taava lhangcoc ahac secmeelhenquescama payhoo taalha. Engvanquec nahan angelyemsetec taava’pac akhalheem, eeca’ acyeplom nengmeelhenquescama taalha. Eeca’ as nempayvaam nengelyemsetma actomha cvaanyam’, caymaalhqueec mokham angmom’.
nengelyensapammalhca’ a’soc acvesey’ (quel.). sarna. Yetneec nahan nengmasqueem acvesey’ nengelyensapammalhca’ ayenyem’a sapalhca’ay’ engyempehec.
nengelyepetseeycam’ verbo. soldar. Quenteec angcooc taava’pac, nataamen angelyepetsam’ saat yo’yaam’ caypetqueclhac mooc. Molyepetseeycam’ eyla hoova, secleeta ta’la nac hay’, quelhvooc saat cantec. Alyepetsam’ lhaac secleeta lyangcalheem. Mooc nengeltemeem alaapaam’.
nengelyephayqueclha’ verbo. esforzarse. Alyepheeheeclhac saat atengyac yavhan, lhaa ptomhac seta’. Meec alhta selheena momaam nentom, alyepheeheeclhac saate eeca’. Alyephahaclheec alhta yo’yaam’ ootac amyep ahac. Mooc nengeltemeem acvascapque’ nahan actengya’vooc eyempehec.
nengelyeplha’lheem verbo. pinchar, inyectar. Naa lyeplha’ac na’sa engepheoc pan apvetec, meyephehe’. Hengelyeplha’hoc paana’tee-ngyaap alaahac apac. Nengeltamhooc angcooc angya’samcohoc apmakhetma vaalha’ay’, nataamen angelyeplha’am’ engepheoc. Quelyeplha’aclheec ne’ elhte pvocmo’ enlhet. Meec nec lhaac alyeplha’a sovov apvocmo valay payhoo aamay-neeten. Paej cata’melooc angelyeplha’ac engmooc savov. Alyeplha’aquec co’o sovov samanya. Eeca’ ’so seyanquescama sovov vaamlha samanya, aapetec nahan mooc a’soc secyemyekhaam.
nengelyepseteem verbo. 1 • leer, recitar, contar, medir. Alyepsetquec lhaac aa-ve-se. Ayemha-amamye moya’naeclha’, yetneec maata’a nengelyepseteem taasec-amya’ acya’vateem.
2 • Eeven, elyepset apya’sengveyaam’ escuelita, ¿paej lhoyquela ngcayetnac apcaatec?
3 • ¿Lha’ apvaam’ apquelnapa vaalha’ay’? – Lha’ha, paej co’ alyepsaatac. ¿Co lha’ acva’ acteema soolya’yem, quelyepsetque nlhoho’? – Paej mokham alyepsaatac. ¿Lha’ acva’ acteema tata’a pac? – Lha’ha, yehemeec saat alyepsetec. ¿Apquelyepsetmee nlho lhquep apvamlha’ enlhet apcaoclha pangco’?
4 • Alyepsetquec lhaac yaateypeepa yaamquentem’-aahac yo’yaam’ ay’asamcohoc apvomlha quilo pac. Yetneec maata’ acteemaclha nengmaycam’ nempayvaam nac hay’ nengelyepseteem acnoo nac tengma nengelyepsaateeycaoc nahan acvamlha’ amyep nengelcakhaam acvena’teem nahan acyevey’. Alyepsaataamquec lhaac yaamet-nekha’ yo’yaam’ alaanac yaamet-aysecsec. Tracta, yetneec alyepsaateeycaoc oora ayelhtengyavaam.
nengelyetnamaycam’ verbo. Nengelyetnamaycam’ nengeltemeem nengelya’ascama lhma’ apquenyeem engmooc acnoo nac: Elyetnamam’ohoc maata’ engmamye’ engmooc nengelhpa’na nac nempayvaam-lhangcoc a. – Na’ apquenamta nac maata’a secleeta pac, etne lhquep lha naalhpop que. Nooc nahan enlhet apmasma peloota lhangcoc apac. Elyetnamam’ohoc maata’ apmamye pooc yo’yaam’ elya’acse lhma’ aptalhneescama. Paej cata’melooc angelyetnamom’ amamye caamyon aamay-neeten acpaasyam’. Quelyetnamom’ lhaac maata’ emamye cames aatcoc sectepa alhta’a, caasooc lhaac angvaa’.
nengelyetna’meeycam’ verbo. coser. ¿Quelyetna’mam’ lho caanson ahac? – Eehe, acyetna’aquec lhaac. Yetneec nengelyetna’meeycam’ nentalhnama apyaptaacpo nlhoho’. Alyetna’mom’ lhaac teyaypehec ahac yo’yaam’ alteeteclha’. ¡Elyetna’messam’ nec lhaac seepe teyaypehec apac! ¿Peenaasque nlho lhquep apquelyetna’meeycam’ volsa? Pekhaasquec co’ almoc yaateypeepa’.
nengelyetsamongaam verbo. apretar, torcer. Alyetsamongquec lhaac apaava selyemyescama. Nenga’lammalhca’ apyemtalhnama, lhengcaasooc mongvanquehec angelyetsamong enlhapco’. Pelhmoc actomha nengmaam almaasen ayenyem’a macva pactec molyetsamongaam. Apquelyetsamongcasquec cooco’ vaetque nema ac apyengmenec.
nengelyetseeycam’ verbo. ensayar. Noc, angelyetsam’ nengmenaecmascama. Apquelyetsam’ peloota Seepe-Tes. Secleeta eyla apquelyetsacpoc lheep. Apquelelyetseeycam’ nec lhaac talhnaam’ grupo Navideño. Angquelelyetsam’ altamhaycam’ quelvaana’ yetcooc. Mooc nengeltemeem queleltaamsalhquee’.
nengelyootay’ verbo. 1 • tirar, picar. Alyoot’aac co’o sapop, taan selnapa cinco. Apquelyootam’ lheep vanteeta semheng, haave cvesey’ aptooscama. Paac lhaa nyekhe’ amoctac quenaateng, taan selvet’a angna’aymacoc, secpeheveeclho selyootay’. Alyoot’aac lhaac na’atque vaalha’ay’, vaamlha yelpa smaycam’.
2 • Quelyoot’aac lhaac aha’ta’aoc popom, taan alyephaavoo.
nengelolheesqueclha’ verbo. 1 • borrar. ¡Calolhessaoclha nseca’ apmenec! naate tnohoc enlhet nanoo’, cavhanamcohoc nec yaavey, taan ca’hec nengmasqueem seca’a. Mooc nengeltemeem ¡capsomsesseclha’! nahan ¡camascoosseclha’!
2 • Elolheeseclhohoc naat enlhet apquelvaanyam’ amamye’ apquelcakhaam. Mooc nengeltemeem ecpelcam’oho’. As nempayvaam nengelolhesaeclha’ actomha acvaanyam’ nempayvaam. Quelolhesaclheec maata’a tracta amyep nataan apquenammaap yaateypeepa’ nahan amamye’ acmaamay’ yo’yaam’ catlhec yengmen lhoop’actec.
nengemha-engmamye’ a’soc acvesey’ (quel./quen.). 1 • líder. nengellhengaanemseeycaoc: seyemha-emamye’; ayemha-mamye’; apquemha-pmamye’; nengemha-engmamye’; apquelemha-pmamye’; apquelemha-pmamya’a Nengemha-engmamye’ acvesey’ nenlhengquescama acteemaclha’ apnaycamca’aclha nengmoolhama. Apcanyacpec lhaac apquemha-pmamye’ engac hengeltemnacsec acteemaclha’ apteyaascam’ nepeyaam’. ¿Lha’ apvesey’ apquemha-pmamye nempayvaam-lhangcoc? Naate nteemac amya’a: Sas antemessec apquemha-pmamye’ engac Yohoonque.
2 • Ayemha-mamye pa’ ’lheenec acteemaclha’ alhta nenga’naeclha’. Mooc nengeltemeem ayeenooclha pa’ ’lheenec.
3 • Nooc-naapokha’ enlhet apquelemha emamye’. Apquemha alhaaye’ apquelvesey’ consejeros nahan diáconos, eeca’ apquemha-pmamye’ apquelvesey’ soycam’-amya’a.
nengemhaycaoc verbo. seguir. Ayemhamquec co’o sectooscama semheng nalhma’, popyet yekhe’ engya’maasac. Apquemhamquec seepe pyaama’ lengco. Co’o nac sectomha seyemhaycaoc elyepma’a. Engyemham’ohoc naat enlhet apquetca ayenyem’a apmasma etyesam’ alhta’a. Caymaalhqueec maata’ apyapmaec elmeyooc apquetquec apqueleeyvaam alhta’a quelhvoo nac hay’. Ayemhamquec lhaac setaalhosquescama aamay taata acya’ascama Neenequev’, nataamen molhnaanengvocmo. ¿Lha’ apya’sa taata? – Lha’ha, raatyo pac halhca la pquemham’. ¿Quemhaoclhee nlho lhquep eeven escuelita? Acvocmec lhaac cooco tengma pac, nataamen selmalhnaamca’a: „¿Lha’ aptengya’ ye?“ – „Noolheng ’hac lhaac ayemham’, ¿paej lheep eeta’vooc hay’?“ Apquelel-halhnaam’ maata’ enlhet’aoc soolya’yem ayemhayquenta’ ayenyem’a yaateypeepa’ apquelhakhaam. Eyemhaamsamquec lhaac apa’tec secya’saclha’ eemooc.
nengempaeclha’ verbo. 1 • continuar. Noc, angempaoclhac nengeltamhaycam’. ¿Pa’ angvempeclhac selyataam ca’a? Ayempaclhooc lhaa smentamaycam’ congne tengma, mayca’a lhcaac elya’sa lhma’. Quempaclhooc lhaac apquelnayvoom. Pa’ angvempaaseclhac sectamhaycam’ alhta. Yetneec mokham nengempaasqueclhoo aptavaascaoc. Yekhe engyempaaseclha raatyo, paac co’ angvaylhohoc amya’a.
2 • Ayempaclheec lhaac alhto’ooc angco’. Nec, apquempaclheec cooco’. ¿Lha’ apquelya’sa apna’aymacoc? – Quempaoclheec lhaac. Ayempaaseeclheec lhaac co’o seepe’ escuela. Henlheenohoc maestro mongempaclho nac escuela a.
nengempaycaoc verbo. Nengempaycaoc ayenyem’a actahapma nentom engva’lhoc. Pelhcaec angempamcoc anlha’macsohoc antooc vaalha’ay’. Pelhcaec nahan angempamcoc samanya. Eyempamquec co’ acnem’ alhta. Quempamquec nec lhaac seepe’. Yaavoho, engyempamcoc, etav atquetsec.
nengempay’o verbo. 1 • Ayempa’vooc co’o secmeyaeclha’ escuela. Apquempay’o halhca la aptamhaycam’ Enrique. Apquempay’o lhnec lhaac paa tnehec taata aptamhaycam’.
2 • salir de, venir de. ¿Lha’ apquempa’a? – Lhaac a almaasen. ¿Lha’ apquenyecta’? – Escuela c’o ayempa’ac. ¿Lha’ apquempamco? – Nempayvaam-lhangcoc lhaac. Nepeyaam’ nec lhaa pquempa’ac mayca’a lhcaac.
3 • Yemtelhec alhta escuela ayempa’aclha’, quelhvoo eeca seltaamec’a. Mooc nengeltemeem yemtelhec alhta ayeenooclha’ escuela.
nengempokhay’ verbo. guerrear contra. Apmatneec nec lhaac enlhet nalhma’, neptaana lhnec lhaa pca’hac. – Heey’, noc, angempokhac saat. Quempokhay’aac naat pooc valay. Quempokhacpec vaalha’ay’ nahan sava’, tavcamquec vesey’ moyanma. Quempokha’ac pooc tengyay’ peloota. Quempokha’ac mooc quelvaana’ aclom, paa ngcatengyac alnaapommalhca’. Elempokha’ a’soc acmasom. Engempokha’ac alhta peyaam’ apteeyam’, yetneec alhte eeca peyaam’-apaava. ¡Noc, angempokhac yaateypeepa’, pac nec lhaac! Ayempokha’ac co’o sectom samanya eemooc apcanma. Hengempokhohoc alhta’a eema-ascoc yo’yaam’ caynec eema engac. Quempokhalhquee’ elhta vaetque vocmo’ seya’ha vaetque hac.
nengenamteem a’soc acvesey’ (quel.). vehículo. nengellhengaanemseeycaoc: senamteem; anamteem; apquenamteem; nengenamteem; alquenamteem ¿Paa nlho lhque’ ey’acsec alyamhapma lhne’ elhta Na’teema-Amyep? – Paej que la c’o senamteem. ¿Nengenamteem lho ngnac angya’acsec Lhaapangcalvoc? Noc, angelquenamtec aa’e. – Que la c’o senamteem aha, naasa cyevey’. ¿Lha’a lhque’ epquenamteem que? Ayaecmooc lhaac senamteem almaasen, seyeelhyacmo ’sa naalhpop.
nengenamteem verbo. 1 • subir. Anamteec lhaac soolyaatectama secnaclha cyelhna. Acmaases elquenamtam’ yaamet seca’a nac a. Apquelquenamtaamquec enlhet neeten mataymong. ¿Quenamtee nlho lhquep silya apquelaaneeclho tengma pac? – Eehe, netnoo nac que. Mooc nengeltemeem ¿taacmec silya? Quelquenamteeclheec neeten tata’a, talhnacme’. Canaat tracta va’lhoc. Nooc mooc canaamet.
2 • viajar con. Anamtaoclheec alhta naasa secya’sa nepeyaam’. Talhnaam’ nec lhaac paa naatvatac secleeta hac Sito. Nengellhengque’ elhta Lhaapangcalvoc nengelquenaatsa secleeta caamyon, nataamen nengelquenamteentamo vaamlha secleeta ctalhnaam’. ¿Lheep lho secleeta pac a? – Paej, vaamlha senamteeycam’ na’sa. ¿Sas lho’ angvenamtec secleeta pac? – Sas que, ¡engyenaat!
nengenatquescama verbo. 1 • desconocer. Anatcasquec lheep apyamhova. ¿Lha’ acteema ye? Anatcasquec lheep naapa’at, ho’sa’ mopayvesa quelhvoo’. Mooc nengeltmeem paej ayecpelcac. Anatcasquec secvet’a alhnangcoc aamay, nataamen secmellahanva’voo. Etnatcasquec lhaac eemooc seeta’a secmenaecmasa elhapco’. Anatcasquec lhaa payvaam eemooc ayenyem’a paej lhaa ngcata’meloo’. Quelquenatcasquec enlhet’aoc apquelvet’a mayca’a apquelenyemay’ makhay’, sas apquelaneemac. Anatquescacmec apteemaclha valay nac a, sas naat seclhoo’.
2 • Mongenatsehec angvetac quelyenmayaam’, paa eeque nhan cavatac yengmen. Metnatsehec naat eetac enlhet nanooc mocyepvaateescama, nenga’too eeque nhan tengma pangca’aoc. Motnatsehec elvoc ta’va hac, calyelhvacsec apa’ta’aoc.
3 • Yetneec maata’ a’soc mongenatquescama apquetsepma engmooc, nataamen angvetac acyelhvaseem nekhav’aec acnem’ nahan yephopay’. Mooc nengeltemeem a’soc sempelapquescama.
nengenengqueeycam’ verbo. 1 • correr. Anengcam’ co’ aamay selamyelhamco taata. ¡Ya’acmoc etnengcam’, elpelapmom’! Acvet’aac lhaac apquenengcamco apquetaamaamco vaalha’ay’. Lhapcooc lhaa pquenengcamco pya’sa cancha. Evaclha vaampa, paac co’ aynec ca’a. ¡Etnengcaoclha eeca’! Quenengcanta’ ’sa noolheng ahac a. Anengcaasaam’ lhaac secleeta hac secyetsamca’a, alhnangcoc vesey’.
2 • Anengqueeyquenta’ engyespoc ayenyem’a vaetque cpelhmoc nentom nahan acyeecahay’o nentom. Quenengcantaac lhaac eyespoc nataan secyaam ca’a, acyepcaanecmooc vesey’. Nooc mooc queelhyacmec eyespoc. Catnengquentaamohoc ne’ elhta yespoc pa’at vaetque, nataamen canse’eclha’ ’sa maata’a.
nengenlhaclha’ a’soc acvesey’ (quel.). regazo. nengellhengaanemseeycaoc: seyenlhaclha’; ayenlhaclha’; apquenlhaclha’; nengenlhaclha’; apquelenlhaclha’a Nengenlhaclha’ acyetna cooneng engascoc. Queltaacmec lhaac vaetque seyenlhaclha’, taan secsekhaclho. Seyenlhaclha lhcaa nteengva’ac peloota, taan selpoolentamo. Epquen’ poco apquenlhaclha’, paej meesa. Yoosekha’ac lhaac ayenlhaclha ngquen’ eeven. Apnam’ lhaac seca’ apquetcooc apquelenlhaclha’ apyapmaec naysecsa moya’naeclha’.
nengenmaycam’ verbo. 1 • estar de pie, detenerse, ponerse de pie. Elha lhaa’e. – Pa’ atnamom’ seclho’, cat co’o sna. ¿Yecpelcoo nlho lhquep apquenmomca’a nac a? – Quee eehe, co’o taata. Nengenmaycam’ nec lhaac amamye nengmenaecmascama. Eeven, seta saat etnamom’ lha, etnengvaclha’ a taap. Apquenengva’ac valay aatong ’hac. Quenengvocmec lhaac seyeevamca’ eemooc, paac vesey’ apa’mehetsam’. Quenengvocmec noolheng amyep. Mooc nengeltemeem apyeena’vocmec noolheng amyep. Yetneec nahan nengyetquescama enlhet aptomha apquemha-pmamye’, maalha apquenemsommaap apmamye’.
2 • Etnemeclha neeten seclhoo’, pa’ apcanvomoc aptahanma pesquesca. Ayenmaclheec lhaac co’o lha neeten apva’a valay apvesque’.
nengenmelhma verbo. 1 • contra. ¿Lha’ saat engyenmelhehec Olimpia talhnaam’ nac hooye? Quenmelhaeclha lhnec lhaac Olimpia Cerro ctalhnaam’. Yetneec naat moyenmelhseeycam’ lhaapen ma’a pecman. Quelenmelhammacpec naat valay nahan yaamvalay. Nengelenmelhalhqueec lhaac eyaalheng’ quetqueem, taan co’o svatna. Apquelenmelhammaap eyla enlhet nac ma’a. Quenmelhaclheec pooc enlhet actepsalhco pvesey’. Calhec saat alenmelhamca’a quellheep, apquelvascapma pangca’voo eeque ptengyeeycaoc a’soc. Nengenmelhaycam’ engmooc ayenyem’a acmasom engva’lhoc. Paej cata’melooc angenmelham’ engmooc. Paej cata’melooc antemhec nengenmelhma engmooc. Ayenmelham’ lhaac lheep naysecsa acta’mela apva’lhoc. Apquenmelham’ pooc noolheng. Quelengyehemooc naat seyenmelhma apquelaaney’ lheep vaetca’hac, teme cnaat angvoho’ ’sa. Elenmelhquec co’ ena’aymacoc ayenyem’a molyahayqueclha’.
2 • Yetneec co’o tengma hac, apquenmelhma eeca’ Cleto tengma pac. Caymaalhqueec atengyac pooc poste apquenmelhma hay’. ¿Sas lho’ angenmelhsec mooc soolyaatectama nac hay’?
nengenmoom verbo. dejar de. Ayenmeec co’o seclhengaam. Mooc nengeltemeem alvaataasquec seclhengaam nahan acnaclhoo’. Ya’acmoc etnamoc aplhengaam. Ayenmeec co’o snayvoom, cas co’ eemnec. Nengenmoom actomha alvaanyam’ nempayvaam.
nengenmootma verbo. disparar. Tooc lhaac pa’ angvenmootec yenmongaam secvet’a popyet, paej lhaa eeque ngcanmongac, acvaanyam’ halhca la’a. Alenmootquec co’ alenmongaycam’. Quelenmootsam’ lhaac yoonges aptavaascamcoo peloota. Quenmootquec lhaac peloota pac seepe’. Ayenmootooc secleeta amnec secya’sa lhcac aamay. Quenyem’ac sectaamsoo yaatephaymaca’aoc naapokha’. Angquelenmootam’ chicle ac sa’coc.
nengennamaam verbo. 1 • respirar, estar sin aliento, aire. Ayennamaavooc lhaac secnayvoom peloota. Mooc nengeltemeem avanhec lhaac seyennamaam. Pelhca’ac lhaac seyennama sectavasa peloota, paej cvesey’ atvascamac. Nec, quennemquec semheng, soc laalha’ acya’masa ye. ¿Quetsepque nlho semheng actooyam’ lhaac caamyon? – Paej, quennemquec lhaac. Engyaanohoc paana’tee-ngyaap antalhnaaseclhac nengennamaam naysecsa sengelaaney’o. Caya’vaatohoc nengennamaam angyepcanmoho’. Nooc nahan senga’ha nac naapnaclhama acyav’aclha’ a.
2 • Actepsam’ lhaac seyennamaam secyaapongcaanaalhco angvempeclha’.
3 • Ya’acmoc engyahapseclhohoc manta eeven, catalhneclhac apquennamaam. Paej cata’melooc angyenhec apcapoc engmooc yelpa’, catlhengsec catalhneclhac apquennamaam.
4 • Quelennemquec lhaac eyempehec alhta’a ayenyem’a secyampay’.
5 • Paej ayennamaam alhta’a nac hay’, paac lha’a ngcamamaa’.
6 • Queletsepquec eema-ascoc moclha’taam vaetca’ha-yelhyavay’, paej cvesey’ ayennamaam congne’. Tepquec lhaa ayennamaam secleeta amnec ahac, yangcalhque ya lhmoc.
nengensa’teem verbo. masticar. Engvanquec maata’ angensa’ac nentom yo’yaam’ cacpelcalhcoho’, nataamen sas nahan maata’a actamhaycam’ engye’. Canse’eclhohoc actom vaetque anengcantamo nac ayespoc a. ¿Lha’ apquensa’ ye? Petcac? – Paej, teves acyelhna ayensa’ac. ¿Paa teclhooc teves? – Paej, angvensa’ac saat, eema’aoc co’ angnac. Sej angensa’am’ chicle. ¿Paa ngyensa’am’ seese? lhaa ntamhac meeme selmesa. Yetneec naat moyensa’aquescama actom seca’a nanoo’ acvaecmoo nyekhe’ acnem’ nac hay’. Engyensa’aques aptom ta’va pquetcoc, maec ca’hac.
nengenya’aecta’ verbo. venir de. ¿Quenyecta nlho lhquep moya’naeclha’? Lha’ aclheenalhco ye? Almaasen lhaa ayenyecta’, paej eeca’ aapetec. ¿Lha’a lhque’ epquenyecta’? lhaa ntamhac meeme selmalhnaamca’a. Nooc mooc ¿lha’ apquenyectamo? Apva’ac lhaac mayca’a tengma hac, nataamen selmalhnaamca’a: „¿Lha’a lhque’ epquenyecta’?“ Mooc nengeltemeem ¿lha’ apquempa’a? ¿Lha’ apya’sa eeven ma’a? paej co’ ’ta’ac. Va’, quenyectaamooc a, pooc tengma. Engyenyentac saat Jesus ma’a neeten. Mooc nengeltemeem engyenyeemac saat ma’a neeten. ¿Lha’ apquenyeesca’aecta secleeta pac? – Ayenyeesca’aectac aa ye, nepeyaam’.
nengenyeem verbo. 1 • correr, huir, fluir. Paaat lhaa ctamhac seyenyeem secya’masa yaptec, paej eeca’ ateetaam’. Pattt apquenyeem lhaapen. Apquenyeec lheep lhama quetqueem. Ayenyahascasquec lhaac noolheng yo’yaam’ ayephongvaclhac emamyoo’. ¿Quenyahamque nlho secleeta? – Yehemeec nec lhaac. – ¿Laalha’a ngcatnehec avaanaa ye?
2 • Masquemquec quelhvooc ayenyahammalhca maaneng.
3 • Ayenyeec lhaac apmamye lhquep, cac’ooc lhaac engquenyec heyaanec apasmoc. Nengenyahamquec lhaac alhta’a amamye yengmen acmaamay’, engelastengaycamquec vesey’ ayempooscay’ tengma engac. ¿Lha’ actamha apquenyahavoo nac que? lhaa ctomhac selmalhnaamca’a yoonges apquetcoc. Taan seyaatengmaamca’a: „Quee, taata lhcaac paac hetecpaam’“. Yetneec saat nengenyeem, alhte ptomhac apvesque’ acva’a yengmen acvaanyam’. Quenyahamquec lhaac tata’a alvet’a yenec. Quenyahangvocmec alhta apquetcoc escueela. Ayenyahangvocmec alhta naysecsa nentamhaycam’, lhapcooc alhte ngquenyem’ac sectamhamca’a.
4 • ¡Yenye! Pa’ athaanec lha. Mooc nengeltemeem ¡yaavoho! ¡Canye, eeven, paa ngcalmoc aava mooc!
5 • Talhneec lhaac yengmen congne tengma hac acmaamec’a acyav’aclha’. Nataamen secmeetemsa aamay ac yo’yaam’ canyehec. Va’atsam’ actengaoc actomha alyeploycamca’aclha’ ayenyeem yengmen.
nengenyeetec a’soc acvesey’ (quel.). occipucio. nengellhengaanemseeycaoc: nenyeetec; nanyeetec; naapenyeetec; nengenyeetec; nengenyeeta’aoc Nengenyeetec acvesey’ acyetna taap empa’tec. Yetneec nahan nanyeetec a’soc-navhac acnoo nac cames nahan vaalha’ay’. Paej cata’melooc catecpaalhcac nengenyeetec ayenyem’aclha nenga’tooc nengetsepmaclha’. Nanyeetec co’o smoctay’aclha tata’a, pelhcae ngcalhnenta’ ’sa.
nengenyemay’ verbo. 1 • estar de, venir de. ¿Co lha’a lhca’ ayenyem’a? – Ayenyem’ac co’o teyapmaclha-cnem’. Nengelenyemay’ac nengco’o makhay’, quelhvoo eeca nengnam’ hay’. Nec lhaa pquenyem’ac mayca’a norte. Nengelmeec lhaac takha mayca’ apquelenyemay’ makhay’.
2 • ¿Lha’ ayenyem’a ca’a nac lha? – Lhaac a Sara. ¿Lha’a ngcalenyeemehec footo lvaanyam’ ma’a? – Enlhet’aoc que. ¿Lha’ apquenyem’a ptalhnama nac lha? – Soomcom’-Yelpa ye. ¿Paac lheep lha tengya’?
3 • Lhaa ngquenyem’ac sammalhca’ amyep nac a. Saat canyeemac yengmen ma’a talhnengvaamlha-cnem’, lhaa ptomhac seta’. Quenyem’oo cmaamay’ a, teyapmaclha-cnem. Paej angvetay’ooc canyeemac ma’a. ¿Lha’ apquenyem’o seta’? – Lhaa pquenyem’ooc a amyep, yaateypeepa pac lha’ apquelmac. Quenyem’ooc eeven a, caa lha’ apquenyecta’ apyaama’.
4 • por, de. Yetneec ayenyem’aclha’ a’soc acnoo nac: Acmaamay’ ayenyem’a Tyos. Sengelepvayaam’ ayenyem’a nengetamsama engmooc. Quelhpa’nam’ aava vaetca’hac ayenyem’a lhcahayaam’.
5 • A’alhva actomha a’soc ayenyem’a meemong molaaney’. Alhpehec actomha a’soc molaaney’ ayenyem’a taava’pac yo’yaam’ angelcaoc manten. Nengco’o nengelenyemay’aclha yelpa’ sengelaaney’ Tyos.
6 • porque, por razón de. Molhnehec saat co’o ayenyem’a paej apeenaasac sectamhaycam’. Paej lhaac co’ ay’aasac almaasen ayenyem’a maamec’aac lhaac. Actavaasaalhcooc lhaac nengnayvoom ayenyem’a paej avaanac. Ayanyalhqueec lhaac atnaham’ ayenyem’aclha’ evanquec alaaneclhac secleeta. Cavataec nec lhaac paana’tee-ngquen’ yo’yaam’ calyeplha’amcoc seca’a ayenyem’a caaya ac nec lhaac. Hey’acmoc ayeplooc lheep ayenyem’a paej senamteem. Mooc nengeltemeem canaec paej senamteem. Apqueltemnam’ alhta enlhet: „Nengelac’aac naat seclhooc lengco ayenyem’a apquelmopoy’“.
7 • Acleng’aac lhaac lheep apvesey’ aya’ha nengmasqueem acyemna’teem. Eeca’ ’so yenyem’a secva’actamo yo’yaam’ ay’asamcoho’.
8 • ¿Lha’ ayenyem’a mev’actamo nac que? – Makhay’ quenyem’ac que. ¿Lha’ ayenyem’a nengetama nac maata’ engmooc que? – Sengelepvayaam’ quenyem’ac que.
9 • Paej maata’ elelyenmac enlhet tengma hac, mopoy’ quenyemay’ac. Paej alnaamcoc apva’actamo taata. Quenyem’a steenoo. ¿Paej lheep ey’aasac nempayvaam-lhangcoc? – Paej, seca’a ngquenyem’ac aya’ha nengmasqueem. Nengmasqueem pa nseca’ angquenyem’ac moy’asa moya’naeclha’. Paej av’aectac semaana alhta. Mooto hac engquenyemay’ac ayetsepma. Paej lhaac tengma almaasen. – Nooque la ngquenyem’ac ma’ apva’actamo quelhvoo’. Caaset ne’ elhta paa llaanac grupo nac a. Ne’ elhte ngquenyem’ac hay’ elya’acsec nepeyaam’. Aplheenammaap ne’ elhte ngquenyem’ac elvatacse ptamhaycam’.
10 • Quenyem’ac almalhnaam’ lheep hay’, paej alnay’ooc amya’a. Sej halhca la yengmenec as tata’a, acna’melay’ cvesey’. Quenyemay’ac atengyassec maata’ actom lha yo’yaam’ cana’meleclhoho’. Quenyem’ac ay’acsec Lhaapangcalvoc sec’aaseclha’, secleeta saat amoc. Alhte ngquenyem’ac alhong, paej alhta yengmen engac.
nengengcahay’ verbo. añadir. ¿Soc lha’ angengquehec aapetec lhaac que? – Pa’at-actec que. Mooc nengeltemeem ¿soc lha’ angyepetsehec que? ¿Makhetque nlho nentom? – Paej, quelhvooc paac angvengcahac pa’at-actec. ¿Quengca’a nlho lhquep naatekhet aphanma aapetec? Yetneec maata’a nengengcahayqueclha lhoop’actec angcooc mataymong aanec acpaasyam’ naysecsa nengelaaney’ tengma engac. Mooc nengeltemeem nempaalha’acsaeclha’. Ayengcahamquec co’o yaampa’at-yengmenec pan. Sej angengcahamcoc calyeeta samanya.
nengengqueem verbo. cortar. Angvengcoc saat nempeena nac hay’ yo’yaam’ ayaavseclhac amyep ahac. Ayengqueec lhaac naalhet meemong aapac, vangcooc vesey’. Alengqueec alhpongha alhto’ooc lhaac. Yetneec molengcaeclha’ alhpongha nalhma’. Apquelengqueec vaalha enlhet yo’yaam’ etlhaamcoc payhoo fábrica Lhaapangcalvoc. Naysecsa selcakhaam manten, yetneec maata’a selengqueeycamcoo samanya apteepaeclha’. Haayyy, ayengcoo’ ’sla’ elhnamoc moyanma, camyavalhcac saat. Angquelengqueec quelvaana’a manten.
nengengquetma verbo. dejar escaparse. Eyengquetquec lhaac semheng aclom. ¡Hayyy! Ayengquetque’ ’see kham tata’a, caasooc apatheetec. Angquengquetquec nec lhaac nemesma Hilda, paej nec lhaa ngca’hac. Ayengquetquec lhaac angves, quempa’aa’. Maahat eyla angquengquetac lheep. Aya’haac lhaac vaalha’ay’ apquengquetammaap. Yaamvalay nec naat apquengquetmac seta Haaco’-Pmommaap. Ayengquetquec lhaac seclhengaam nepeyaam’, paej lhaac alquetna’ac ayetsac’a.
nengepvaameeycaoc verbo. tragar. Quepvaamaamquec lhaa ptom seta’, maec vesey’ ca’hac. Alamquec lhaac aptoycaoc secna’tooscama ta’va’, quelepppvaamaamquec lhaac aptavcamco. Mooc nengeltemeem quelelyekhaacpe’ eptavcamco. Ayepvaamaamquec lhaac vaalha’ay’ apyengmenec, seeej cvesey’. Ayepppvaamaamquec lhaac ca’ ’yengmenec secyena, acyammmac’aac vesey’. Capvamamcoc saat actom sa’coc cavata’. Nengepvaamsamquec lhaac mayca’ aptom, caasooc melyahacpoe’.
nengetaameeycaoc verbo. ir a. Ataamaoclheec lhaac tengma hac acmaamec’a. ¡Quetaamaamquec semheng mayca’ engac, elavsam’! Ataamaoclheec lhaac alaahac paana’teem-lhangcoc. Mooc nengeltemeem acmeyaclheec paana’teem-lhangcoc. Ectaameentaa eyla lhquep yo’yaam’ hepa’mehetsec. Actamaoclhac saat seyanyommalhca’ alvaclhac paana’teem. Ataamsaoclheec volsa selmaam meeme. Angetaamsaoclhac saat caaya engac mooc domingo, maamec’aac vesey’. Neelha seclhooc sec’aaseclha cursilyo, taan saat cactamaoclhac pooc pelten’.
nengetamsama verbo. 1 • extrañar, buscar. Angquetamquec Isabel laapes ac, paej nec lhaac cootaaclha’. Ya’acmoc etavsec aptom eeven, ectamoc. Queltaalhquescama c’o ataamac, laalha’ acya’ascama. Apquetamquec nec lhaac lengco secleeta pac. Paej halhca la elnay’ac acmenyelhammalhco. Apquetamquec lhaac noolheng ’pac eeyaha’, makhay’ lha’ apquelya’sac. – Na’ mena’tetma nac maata’a taama pyespa’aoc. ¿Lha’ aptengya’ ye? – Apyaap ataamac. – Laalha’ apya’sa. Ectamquec nec lhaac lengco hac. Paej eeca’ ataamcoc, manten ahac vesey’ actamham’. Quetaamaam’ eeven vanteeta pac. Quelpayheeclheec enlhet’aoc apquelya’sa nalhma’ apquelquetamsama nseca’ aplhengaanyam’. Caymaalhqueec angetamsec nengmoolhama lhama aamay acta’mela yo’yaam’ angeltamham’. Ectam saat maata’a vaetque-ngquepeetec amamye’ escuela, alhte ptamhac maestro hengelanya.
2 • Ayetamquec naat taata nataan apquetsepma. Nengetamsama engmooc acvesey’ nahan sengelepvayaam’. Quetamquec eva’lhoc eemooc aplhengama pooc tengma. Cactamoc saat tata’ angquennaavo ngquelvaan, matneec vesey’.
nengetcahascama verbo. silbar. Ayetcahasquec co’ a’net emeoc secmaycam’. Quetcahasquec enlhet apvet’a yavhan yo’yaam’ engyahalhnentac pooc. Caletcahacsohoc quelvaana’a naysecsa aleeyvaam aamay ayenyem’a aletsavascamoo. Apvanquec nahan engyetcahacsec napoolheng apteyaascam’ nalhma’.
nengetsapaycam’ verbo. alegrarse. Apquetsapam’ lheep apva’actamo pyaap tengma pac. Mooc nengeltemeem apquetsavaasoo’. Quetsapam’ lhaac aptalhnama apta’malma enlhet. Tooc lhaa pquetsapam’ seepe’ apvet’a vaalha’ay’, tamha’ aptena. Laalha’ ayetsapamca’a sa’coc que.
nengetsavascamoo verbo. alegrarse. Ayetsavaasooc seclhoc’a laapes. Ayetsavaasooc alhta acmaamec’a. Mooc nengeltemeem payheeclheec eva’lhoc. Apquetsavaasooc alhta apvetaclho pooc ta’va’. Engyetsavacsohoc naat eetac aapetec sectooscama maama. Yetneec nengetsavasquescama neelha’ escuelita. Caytec saat moyetsavasquescamoo alyamhapma. Apeensacpec naat tengma apyevey’, meec naat ayetsavascaasoo. Ayetsavascaasooc co’o lheep apteyaycamlha’, alaaneesquesec saat caaya pac.
nengetsepma verbo. morir. Nengetsepma acvesey’ neelha nenteyaascam’ as naalhpop. Quetsepquec alhta enlhet apvaanyam’. Mooc nengeltemeem vocmec alhte nneelha cnem’; vocmec neelha pteyaascam’; apta’haclhee’; quelyetepque pneenyec; masquengvocme’. Apquetsepquec lheep noolheng ’pac. Yetneec maata’a nengvetay’ nengmasqueem acyemna’teem nengetsepmoo henga’hec, mepque nenlhaatekhangveyaam’. Nengmaseeve cnaat enlhet nac hay’, quetsepmee eeca’. Yetneec nahan maata’a nengvetay’ enlhet apquetsapaycaoc ayenyem’a acyetnayaam’ eem pac. Quetsepmeec naat Jesus sengya’anmongaam nengco’o. Quelengyehemooc ayetsepma seyanma alhta soolyaatectama. Quetsepquec sectooscama acnem’ alhta. Taacmec lhaac caamyon sectooscama semheng, taan ayetsapa acya’vataclhoho, lhaatekhangvocme eequee kham. Paej cata’melooc angmoc aapetec vaetque ayetsepma angco’, nengmasqueem ac lha’ aya’heem. Meec lhaa cpatmaoclho enlhet apquetsepma apcaoclha pangco’. Pa’lhemquec empa’tec valay apquetsepma alhta actooyam’ caamyon. ¿Na’soo nlho’ ayetsepma raatyo pac? Tooc pa’ angvaylhoho’. Quetsepva’actaac nec lhaac mooto pac haavoc aamay. Pelhcae ngcaletsapoc mandarina capallamo cyelhna, nooya’ac soolyaatectama lyevey’, yaam cat calhnamcoc. Pelhcae ngcaletsapo cyelhna teves acmaamec’oo nac a.
nengetsepma-yaamet a’soc acvesey’ (quel.). Nengetsepma-yaamet nenganquescama masque engva’lhoc nahan actoycam’ engva’lhoc. Nengyamquec hay’ maaya’aclha’ ayquepmenaoc lhoyquela alhcapoc. Yengmen eeque maata’a nenteem nengengcahay’.
nengeyvaeclha’ verbo. en fila. Queyveeclheec secleeta aamay. Nengeyveentaac lhaac nengeleelhyacmo nataan moya’naeclha’. Angvetohoc nahan maata’a ngcayveclhac anaata neeten alvesey’ vaateesa’. Apqueyveeclheec enlhet apquetcooc alnayvommalhquelha’. Nengeyveeclheec nengco’o nengelya’sa amyep yo’yaam’ angeltamham’. Apqueyveeclheec lhaapen amyep. Apqueyveeclheec sengelpelhteetamoo aamay. Queyveeclheec quelvaana’ almenaecmascama allantalhna congne nempayvaam-lhangcoc. Nengeyvaeclha lhnec lhama aamay, aptomhac maestro. Queyveeclheec acnaycaoc semheng. Ayeyvaaseeclheec acnaycaoc volsa nekha’ amyep.
nengeyveescama verbo. estirar. Ayeyvaasquec moopeeyeen-yaamet selan’a nengelquelhanmaclha’ apaava yo’yaam’ catnehec taej. ¿Apqueyvaasque nlho lhquep taam pac noolheng? – Eehe, ayeyvaasooc lhaac co’o, taan acyeetapa. Aleyvaasooc lhaac vanteeta hac secmocta’ acyeyva. Meec maata’ aleyvesa apayca’aoc seca’a quepayca’aoc. Etlapques engyeyvees yamyaateypeepa’, eyeetapoc saat. Paej angcooc ampayhooc nengeyveescama acteetammalhca taama’ asomnec, taej saat catneclha’. Yoot’ooc angcooc allaammalhquelha’ asomnec nav’a taama’, angeyvecsec hay’, nataamen callaalhca’. Yetneec nahan nengnayvoom escuela nengeleyveesommalhca taama’. Cacsehe ngcayvecsohoc catooc chicle meeme. Quelleyveesam’ chicle angca’aoc quelvaana’a.
nengeyveeycaoc verbo. 1 • estirarse, extensible, elástico. Ayeyvaamcooc lhaac secnaclha soolyaatectama, netnooc vesey’ angquelyelhnac. Mooc nengeltemeem acvangqueeclhoo’. Lhaa ctamhac seyanya eemooc selyaatemsa ca’a: „¡Engyeyvamcoho moc vaampa, cat apnaclha’!“ Queyvaamcooc seepe’ apmongvocmoo pooc apnayvesa.
2 • Sas vanteeta ayeyveeycamcoo, engvanquec saat angelaanac yaamet ac. Queleyvaamcooc vanteeta, sas saat, lhaa ctamhac secyetsamca’a. Acvesey’ angcooc a’soc aleyveeycaoc vanteeta.
nengeyveseeycam’ verbo. susurrar. Queyvesamquec quelhtec nemesma ayenyaha. Ayeyvesam’ lhaac seclhenga quelhtec. Queyvesam’ popyet. Ayeyvesam’ yengmen. Nec, queyvesacmec amyep. Laalha’ ayeyvesacmo ye. Lha’alhta’a lhcaa yeyveseeycam’ alhcahayaam’ acyavheescama chaapa. Queyvesam’ lhaac lha’alhta’a congne’, tooma’alhta ya lhmoc. Mooc’alhma’a monglengyehec ayeyveseeycam’ nemesma, paej cvesey’ amancoc.
nengekheem verbo. 1 • jorobado, amontonarse. Quekheec tengma molaaney’, cahaney’ eeca’ angyelhanmoc. Quelekhaamcoo eyla quelhvooc aamay, nooclhe elh la sas. Apquekhengvocmooc apcapoc tengma molaaney’. Cakheheclhohoc yaamet-nekha calnac maahat. Quekhesque pcapoc aplava noolheng. Engquelhe, yetneec ayekheem. Mooc’alhma’a nhan angvetac quel’apa ayekheem. Yetneec nahan ayekheem vaetque ngquennaavo’. Lhoop’actec ayekheem eeca’ yo’yaam’ cata’melquessamcohoc ayenyeem caamyon. Alekhaycaoc eyla lamom ’pac. ¡Eltaamsacpoho eeque pquelaaney’! Sej ne’ elhta antooc ayekhemaclha vaetque lmopoy’.
2 • Aalhtoo ngquekhaycamcoc vanteeta pangca’aoc, paej etengyeeycamcoc peyem.
3 • amontonar. Aalhtooc lhaa ayekhaasa lhpongha, lan’ooc lhaa eeca caalo. Sas angekheeseclhac maata’ a’soc apaoc, nataan angelhakhangvomoc maalhec yo’yaam’ angvatneclha’. Yetneec nahan nengelekheescaoc macva pyelhna acyeplom apelhquepcoc amyep. Vangcayespoc, quekheesaclheec maata’a lhoop’actec aamay. Co’o saat angvekhecsec teves, lheep saat ena’tamoc volsa. Ayekhesquec co’o pa’at yo’yaam’ avtec. Apquekhesquec taata soolyaatectama acyelhna. Angquekhesquec meeme apaava yo’yaam’ calyemyecsec. Peensalhqueec moyekhescama alhpongha nalhma’, camanyeheme ampaatavaclha’ ’sa. Ayekhesquec lhaac vaetca ’ye’ yo’yaam’ almoc. Alhaaye saat alyacnac tengma pyempehec secyepetquescama lhoop’acte cyelhvaseem. Meec alhta ayekhesa yaatephaymaca’aoc apquelenteem. Lheep saat evatnamcoc molekheescaoc amyep.
nenghaalhammalhca’ verbo. 1 • enfermo, perezoso. Aphaalhaacpoo eyla seepe’, nengmasqueem lha’ angca’hac. – Eehe, naapnaclhama nghaalhaasac. Anghalhalhcohoc henga’hec nengmasqueem. ¿Lha’ akhaalhesa lhquep que? Haalhaalhqueec co’o, nengmasqueem lha’ paac heya’hec.
2 • Akhaalhaalhcooc lhaac co’o ayenyem’a secyampay’, taan moy’asa nempayvaam-lhangcoc. Akhaalhaalhcooc co’ ay’acsec almaasen, sec’aaseclha saat. ¿Anghaalhaalhcoo nlho lhca ngcalyemyecsec apaava? Paej co’o stalhnaeclha sec’aaseclha’.
3 • Haalhemmaap eyla lhquep elyatmoc ca’a, sej eeque ynec. Haalhhhammaap as enlhet, cay’ooyam’ etnaham’, vaamlha peloota aptengyay’ apnayvoom.
nenghaalhenmoo verbo. 1 • escuchar. Akhalhnooc co’o raatyo. Aphalhnooc amya’a Silvio. Akhalhnooc raatyo yo’yaam’ alnac amya’a. Aphalhnooc quelhvooc taasec-amya’a seepe’. Anghalhnooc lhaac na’sa meeme alpa’meeteeycam’ angna’aymacoc. ¿Lha’a m’aa ye? – Engyaylhoho eeca’, akhalhnoo’ ’se c’o. Yetneec saat nenghaalhenmoo amya’a pac Simón acteemaclha’ apteyaascam’. Nenghaalhenmooc nengco’o maata’ apqueltemnaycam’ seta’ acmaases. Yetneec alhta nenghaalhenquescamoo mayca’a acteemaclha’ nengmenaecmascama nengco’o. Akhalhneentaamooc lhaac ayelhtengyavayquenta mooto pac haavoc, taan sectahanyacmo.
2 • Akhalhnaamcooc lhaac alnayvommalhca peloota raatyo.
3 • Aphalhnaamquec aptooscama enlhet alpa’ayva nalhma’. Akhalhnaamquec lhaac apa’ayva napnecteng. Nemesma lhca la mpatheetac. Akhalhneentaac lhaac apquellectengmaycam’, maaya’vooc co’o lha’ angvectengmom’.
4 • Ayaapahasquec lhaac seepe’, paej eeque ngyahalhnoo’. Mooc nengeltemeem paej helyahaclhoo’. Aalhtooc anglannam’ lha, mengyaylhoo ye’. Paej cahalhnoo cmayheeycaoc eepa’tec paana’teem lhaac. Mooc nengeltemeem paej camascoosac.
nenghaleem verbo quemarse. Akhalquec alhte cyav’aclha’ secyangquenaavoo yengmen acmakhetmoo elhcapoc. Paej cata’melooc anghaalec acyav’aclha’, avanquec cavangqueepoc angco’. Anghalquec lhaac eemec seya’asqueeclhoo taalha. Halquec lhaac seepe’ aptaangvocmoo aatelh. Mooc nengeltemeem metquec nekhaa atcoc apmenec. ¡Eeven, yaavoho vayca, engyahalec! Paej calya’saamcoc tata’ ayetcooc acteemaclha’ nenghaleem, cahaney’ catcaamoc aatelh. Casponques taalha, cahalsec seca’a.
nenghalheem verbo. 1 • encorvado, inclinarse. Nenghalhemquec ampelhteetec apmancoc noolheng. Angvetac apvesque’, nataamen anghaalhec. Aplheenacpec enlhet naapa’to’, taan aphaalha. Nengleng’aac maata’a nenganyommalhca’ amamye nengelmalhnangcama angel-haalhamcoc lhoyquela’ angelvayventa’. Akhalheec naat cooneng yaamet naysecsa cmaahat. Aphalheec alhta ya’alva. Quel-haalheentaac soolyaatectama ctengaoc, tac vesey’ acyelhna. Anghalhee’ nengeltemeem peenaasquec mocta’hescama. Aphaalhaamquec aplhenga haoc’ay’ apya’acmoo vaalha’ay’. Vaamlha eyla anghaalham’ antamham’ manten. Paej cata’melooc akhalheem sooya’angca, vaamlha’ acpeyvomoo. Mooc nengeltemeem paej cata’melooc acta’heem sooya’angca. Acnengcoongneec yaamet akhalheem. Yetneec maata’ akhaalhengvaecmoo nav’a tahan. Akhaalhaasquec co’o yaamet. Aphaalhaasquec lhaac taata taava’pac. Mooc nengeltemeem apta’hasque’.
2 • Quel-haalhaamquec apva yaateypeepa’, cat cvesey’ camaamay’. Quelhalhee eyla soolyaatectama aava’.
nenghalhtaam verbo. cercar. Akhalhtemquec alhta neyaava’ amyep ahac moopeeyeen-yaamet yo’yaam’ metlhehec noolheng. Yetneec naat aphalhtaam tengma pac lengco. Akhalhtemcasquec lhaac neyaava seyanma elhnamoc yamta’ ayetcooc. Anghalhtemcasquec ayetca quelvaana’a yo’yaam’ mevatnaapehec peyaam’. Angvahalhtemsec saat tata’ alhangcoc yo’yaam’ catvacsehec yengmen. Aphalhtemquec naat enlhet nanooc pa’at elaanac tengma pac. Halhtemquec engmamye lengco yo’yaam’ angelaanac nentamhaycam’ engangco’. Mooc nengeltemeem vaana’maaseeclheec engmamye’.
nenghalhta’pongaam verbo. disparar. Aphalhta’pongamquec naat enlhet nanooc pelhpaa’alh emoctac popyet. Akhalhta’pongam’ co’o a’soc aleyveeycaoc. Akhalhta’pongquec lhaac na’sa vanteeta hac yo’yaam’ caanec yelpa semheng. Aphalhta’pongquec lhaac yenmongaam pac taata apmocta’a vaalha’ay’. Mooc nengeltemeem quenmootque’.
nenghalhtepelhquetma verbo. cruzar. Ya’acmoc engyahalhtepelhquetec amyep seyanma. Mooc nengeltemeem ya’acmoc etamaa’. Anghalhtepelhquetquec pa’anma-yettec nengaoclha’. Akhalhtepelhquetquec aatong sectalhna tengma. Halhtepelhquetquec popyet aamay secvet’a lhcac. Mooc nengeltemeem apyeeca’ac aamay. Yetneec aamay-neeten payhoo va’atsam’ yo’yaam’ anghalhtepelhquetec. Aphalhtepelhquetquec cooco’ ette apyephongvocmo taap. Akhalhtepelhquetquec co’o nalhma’ setaamaoclho mooc nalhma’. Anghalhtepelhquetquec lhaac alectelheem-yaamet ahamtec a’alhva meemong, paej eeque ngcantac.
nenghalhyengqueyaam’ verbo. dar la vuelta a. Akhalhyengcacmec lhaac pangcalhva secsavhaamca’a sectoycamlha’ yo’yaam’ aynec yengmen. Akhalhyengcacmec lhaac nekha pangcalhva selan’o quelasma. ¿Paa nlho’ anghalhyengcamoc lhyeenep? paa nlhoyquela antamaac ava’lhoc? Akhalhyengcaamaam’ lhaac neyaava’ amyep secsavhaamca’a malhtentep aptom seyanma. Mooc nengeltemeem acvaycaamaam’. Akhalhyengcangveeclheec lhaac tengma pac Ayval, paej lhaa eeque lhaatekha’ac. El-halhyengcamam’ohoc seca’a tengma apquelyelhaanemseeycam’ pooc apquelnayvoom. Engvanquec anghalhyengquemsec nentaalhoscama engmenec lhoop’actec yo’yaam’ angnaayoc nengmaycam’ apaava pquetcoc. Valay apqueltemeem banderita.
nenghanma verbo. 1 • cocinar. Nenghanma nentom acvesey’ nengmakhetquescama nentom ayenyem’a taalha nengmaycam’ vayca. Akhanquec co’o sectom aapetec. ¿Aphanquec lheep vaetque amnec lhaac? Anghanquec meeme maaneng acyelhna ayeenmoo alhto’oo’ acvaeclhoo ctalhnaam’. Yetneec maata’a mooc quelvaana’ akhanma mepque yengmenec, mooc nengeltemeem acmaahan akhanma. Pa’ angvahanec yengmen yo’yaam’ aya’pacsec acmakhetmoo. Akhaaneeclhooc lhaac mokham sectom, paej lhaa ngcamakheetoo’. Akhanmoo nentom altomha quelvaana’a altamhaycam’o. Acvet’aac naat lengco akhanmoo nentom. Acyav’aclha lhcaac mokhanma alyamhapma ’to’. Almeec alhta vaamlha nenghanmaclha’, paej alhta almac apaava.
2 • Yetneec maata’a nenghaanqueclha yetsecsooc-nem’. Pa’ angvahaneclha’, lhaa ntamhac ayenmaclho neeten meeme. Aphaaneeclheec taata yetsecsooc-nem’. Anghaaneeclheec seema’ ya’tepa. Naysecsa caaya, yetneec maata’a nenghanseeycaoclha mayca’a.
nenghayvoom verbo. 1 • doblar. Quep, quel-hayva’ac mayca’a lhnec lhaac. Hayva’ac secleeta, laalha’ enlhet que. Que elyoho caalo. ¡Cat! hayvocmec a, Juan tengma pac. Langvocmec lhaac vaetque acyenyavaascam’ alhpehec, taan akhayva ’sa. Acvet’aac lhaac pomaap nekha’ aamay, taan aphayva nalhma’ ho’sa’a momocta’a. Akhayveec co’o secvet’a caalo yo’yaam’ motyeengvomehec. Eeven, ¡cahayo saat amamye caamyon, cayhong! Masca’me lhcaac selhayveeycaoc, lha’mooc lhaac caamyon. Engvanquec maata’ anghayvecsec nengenamteem antahanyac caamyon alyevey’. Paej cata’melooc antekhanam’ paana’teem, taan cahayoc engyempehec. Mooc nengeltemeem cay’acsec engyempehec. Hayveeclheec lhaac apyemes queltelhneeycaoc sectalhnama.
2 • buscar miel. Quellhengquec apquel-hayvoom nalhma’. Mooc nengeltemeem quellhengquec tengyay’ yavhan. Angvahayoc saat sectengyay’ yavhan, lhaa ptomhac taata. Avanhec nec naat apquelteemoo y’aasengvomoc aphayvoom lhama enlhet.
nenglaaney’o verbo. 1 • llenar, lleno. Aclan’ooc lhaac co’o yengmen poco. Aplan’ooc taata yengmen yaamongvayca. Anglan’ooc akhanma quelvaana’a se’he’ vayca. Engquellaanaamcooc naat quelvaana’ aayen’ angca’aoc teves nahan quentem’. Quellaanaamcooc naat enlhet yavhan yempehec apangca’aoc.
2 • Lan’ooc pelhmoc meemong-anye’. Lan’ooc enlhet nempayvaam-lhangcoc. Quelva’ac lhaac enlhet aclaaney’o naasa. Aplan’ooc enlhet tengma hac, tes cvesey’. Lan’ooc lhaac valte yaamyavheene pyengmenec. Acvet’aac lhaac lhama caalo aplaaney’o samanya. Quellaanaamcooc valte yengmen. Pelhcaec calaanac valte yengmen yaamelquet nac a. ¡Lan’aac valte! lhaa ptomhac seepe’ secyacva yengmen yaamelquet. ¿Caamquetque nlho laanac yaateypeepa volsa? – Caamquetque’. Nooc mooc ¿caamquetque nlho ngcalaana’? Lhama oora alhta aclan’a yaamongvayca yengmen, so nyekhe pyevey’. Ayeelhyacmec lhaac secyahangveyaam’ allaaneeycamcoo valte.
nenglaclama verbo. recolectar caraguatá. Nenglaclama cvesey’ tengyay’ quentem’. Mooc nengeltemeem quelaclama. Paac co’ alalcoc. – Heey’, nooc ma’a. Mooc nengeltemeem paac co’ atengyac quentem’. ¿Lha’ acya’sa seema’? – Quelalqueec nec lhaac.
nenglannaycam’ verbo. invitar. Elannaam’ lhaac seepe’ angelya’acsec almaasen. Elannaam’ lhaac meeme angeneclhac peheya’. Aclannaam’ co’ etaava’ nempayvaam-lhangcoc. Ya’acmoc elannam’ lha, paej ey’aasaamcoo lhma’. Aplannaam’ taata aptemeem pooc tengma pac. Aclannaam’ lhaac taata secyentelhvocmo. Noc, angyenamcoc ca’a, lhaa ctomhac seclannaamca’a haavoc.
nenglavquescama congne’ verbo. sumergir. Aclavcasquec lhaac congne yengmen apaava yo’yaam’ alyemyecsec. Quelyamaaclhooc lhaac cames aatcoc seclavsa congne yengmen. Yetneec maata’a nenglavquescama congne yengmen enlhet yo’yaam’ epaalha’acsacpoc Jesucristo pmoolhama. Apquellavsammaap apmamya’vooc nec naat syeete enlhet’aoc congne yengmen.
nenglavseeycam’ verbo. amonestar. Nenglavseeycam’ acvesey’ nengvanmessaeclha’ engmooc acnoo nac: „¡Naa tne ’sa payvaam acmasom!“; „¡Evanma’, seepe’, engyaylhoho amya’a!“; „¡Naa ngcalav na’sa naysecsa acnayvoom, eeven!“; „Naane’, tavasquec ta’va hac“; „Ssst, ya’acmoc etnehec lha, seepe’, evanma’, tamha ’se lha“. Lhaa ctamhac seclavsamca’a sectamongvayaam’: „Ya’acmoc emenyelhec pooc laapes pac, ameesec saat“. Elavsam’ lhaac taata secyayheeclhoo raatyo hac. Allavsam’ lhaac yoonges apna’teymaasaamca’a secleeta pangca’aoc neyaava nempayvaam-lhangcoc. Aclavsam’ lhaac quelvaana’ actengya’a maata’a peloota naalhet acnem’. Helavsam’ohoc naat taata aynec ca’a teemaclha’ ehetquetsec. Mooc nengeltemeem eyaasquec naat aynec ca’a. Mepque moclavseeycam’ seca’a nac a, apvaanaamye’ ’sa.
nengleclama verbo. 1 • sacar, soltar. ¿Paa nlho’ anglecoc yetnamaclha-neeten? Coh angcooc congne’. ¿Apquellequec lheep apquelna’taam congne tengma? Aplaacpec lhaac pan apmakheta aplhangcoc. Yekhe lec mahaycoc valte va’lhoc. Apquellequec naat enlhet yaatengva’alhva naapokha’a apquelvayveeycaoc. Aclecveeclhooc lhaac seecoc maalhec. Paej cata’melooc nenglecvaeclhoo nengaatoonma engmooc. „Yekhe lec soolya’yem pac, pa’ alya’among“ acvesey’ nempayvaam nengya’asquesqueyaam’. Aclequec lhaac actec quelayque yo’yaam’ angvahanec. Yetneec maata’a nengleclama ayempehec acyelhna acnoo nac soolyaatectama, macva, yetsene-ptom, seppo, peheya molcanma nahan mooc. Elec aptalhnama, coh antamhaclha’. Apquellequec naat enlhet apyelhnengvayaam’ pooc neeten yaamet. Pa’ allecoc apaava moopeeyeen-yaamet. Allequec lhaac teyaype’oc ahac. Mooc nengeltemeem al-halhyavasque’. Quelleecasquec angquen’ teyaypehec apac ayetca. ¿Paa nlho’ aleecsec aatong pathapayaam’? – Heleeques que. Aplequec enlhet aatong tengma pac. Elec apaatong vayca, quenengcacmoo’. Quellecveeclheec maata’a quelvaana’ apaava acteem avaanaa acvocmo nneelha’ actavaascaoc peloota. Maestro’aoc, yetneec maata’ apquellecvaeclha soolya’yem apangca’aoc penneelha pelten’ payhoo almaasen. Yetneec yaateypeepa’ moclecaeclha’ apya’anmongaam. Meec maata’ aclecaclho nekha soolya’yem nenlhoy’ yo’yaam’ cay’acsec libreta. Pa’ alleecsec soolyaatectama acyelhna, ena’tem’ saat yaamquentem’-aahac. Mooc nengeltemeem pa’ ’naalhsec. Elec samanya nac lha, paatay lhaac. Nannnoc aplecammaap samanya nac lha, moyaayacmoo lhca la’a. Laalhqueec secteteem taama’. Laalhqueec ayespoc taama semheng. Quellaalhquee eyla secleeta yetcooc. Nannnooc aplaammaap yaatephaymaca’aoc aplheena lhcac.
2 • Nengelanayquec maata’ engquetca elco pmeoc. ¿Peenaasque nlho pleclama pva’lhoc poco? – Eehe, peenaasque’. Nenglequec maata’a nengaa’at seclha nenlhaatekhay’ ayenyem’a nengelanyommalhca’ angelyeheclhoho’. Va, pa’ aleecsec ayempehec soolyaatectama yengmen. Elec sepilyo apma’aoc. Aclecam’ eema’aoc colino. Aclaam’ ahatong apaava. Aplecam’ apyemes apaava. Pa’ alcam’ emeoc apaava ayenyem’a quelpaysemcasquec pelhmoc acpaasyam’. Yetneec apaava yo’yaam’ anglecam’ engmeoc. Yetneec apaava nengleclama engmeoc yo’yaam’ caymaac quelhvoo’.
nenglecvaecmoo verbo. Lecvocmooc lhaac seltemnaycam’ acmaases haavoc, paej lhaac engyectengmom’ seclhoo’. Lecvocmooc lhaac secmaaya’a raatyo pac haavoc, paej cvesey’ soolya’yem pac. Queltemnam’ lhaac soycam’-amya’a, taan apquellecvocmoo enlhet. Lecvocmooc lhaac ava’lhoc meeme polyeera apta’malma. Lecvocmooc lhaa nyekhe’ eva’lhoc raatyo pac seta’, elnavque eeca’ almalhnaam’.
nenglengay’ verbo. 1 • oír. Acleng’ac lhaac ayelhtengyavaam mooto pac haavoc. Yekhe tnee kham, paej alna’voo payvaam. ¿Lengay’aa nlho lhquep acpa’ayvoom matquen? – Quee paej. – Quep, yekhe ngyaylhoho, payhooc ma’a nalhma’. Ya’, apleng’oo’ ’sla slheena. Quellheenacpe’ elhta enlhet nac a, ellengac saate eeca’.
2 • Apleng’aac lhaac lheep mepque apnatheemoo. Apleng’ac lhaac lheep apayvaam apvesque’. ¿Apleng’aa nlho lhquep paa ngcoonohoc nengeltaalhoseeycaoc acnem’ nac hay’? Aclaangva’actaac lhaac aplhengama haavoc. Allengacsec saat ena’aymacoc apquelva’aecta saat mayca’a. Moy’asamquehec lhaac molna’a, acleng’aa eeca’, taan secya’saamcoo. Yetneec nenglengay’ amya’a evatac Jesus. Acleng’aac lhaac amya’ acta’mela yo’yaam’ angvetac ya’pasquescama yengmen. Aplengay’aac nec lhaac sevhen amya’a mocta’nongcama apquelaaney’. Sas lhaac allengay’ quelvaana’ amya’a naysecsa cursilyo. Yetneec maata’ nenglaangveyaam’ amya’a pooc tengma.
3 • Monglengyehec angaylhohoc apayvaam quenmecpeyem. ¿Leng’oo nlho lhcaac lheep apquelpa’meeteeycam’ valay? ¡Hengeltemnaaseclhoho saat! ¿Elnoho nlho lhquep lengco? Mooc nengeltemeem ¿elnoho nlho lhquep lengco payvaam?
4 • notar, oír. Naysecsa secteyanma, aclengamcooc lhaac ayenmonga amnec secleeta pac taata, yenmongaam lhaa yanaec. Paej alnaamcoc apva’actamo taata alhta’a lhcac, acteenooc vesey’. ¿Paej lho lhque’ elnaamcoc acpayhaamca’a paatong ta’va hac? Aclengamcooc lhaac meeme acva’actamo. Asquepme’ angcooc vesey’ ayelhtengyavaam alquenamteem. Anglengamcohoc maata’ acpa’ayvaam semheng alhta’a. Quetsec lhaa clengamcooc apteyacmo poco alhta’a, cames lha’ antemsac.
nenglengaycamcoo verbo. 1 • sentir, sufrir. Aclengamcooc lhaac semongvocmoo eemooc naysecsa secteyanma. Anglengamcohoc acpa’neyaam’ elhnamoc anteyesam’ nalhma’, sej. Aclengamcooc setecpongaam eemooc, cas angco’. Paej lhaa alnaamcoc eequey alhta’a lhcac, alpengcahaclheec vesey’ manta hac. Quelhvoo clengamcooc mokham maec, cat cvesey’ meheya’heem maec canaec seya’hema nengmasqueem. Aclengamcooc eequey, acmaahat, acmasca, maec, acyemtalhnama. Nenglengaycamcoo acmasca ayenyem’a nengmasqueem, nengenteem nahan acyemtalhnama engva’lhoc. Aplengaycamcooc naat acmasca pyempehec taata. Acya’mongaeclha lhaaye’: Quelhyavaam’ooc emenyelhec enlhet, eeca’ alhaaye saat elnamcoho cmasca acnoo nac moctecpaycam’. Aplengamcooc naat amya’ acmasca lhaapen. Acmasom aclheenam’ co’ eemooc, eeca’ alhaaye’ aclengamcooc acmasom eva’lhoc.
2 • Anglengohoc aymes elhnamoc anteyesam’ nalhma’ acnoo nac vomtep, pome’, yaayet nahan mooc. Calta’hohoc yaamet-nekha’ calnac maahat.
nenglom verbo. enojarse, enfurecerse, ponerse furioso. Ayentaasooc lhaac secleeta pac haavoc, elvoc saat apvet’a. Aplavquec lhaac seca’a melhca’a ptom. Aplavquec lhaac eeven apnathaha samanya. Quellavquec lhaac sevhen aptavaascaoc peloota. Paej cata’melooc anglooc neplhet apvesque’ engac, taan hentepsec. Quellangvocmooc enlhet apquelnayvoom peloota. Paa eyla ngcalavsec raatyo ’pac apac. Anglavquec lhaac yaamecyeyva secyenha lhoop’actec. ¿Lha’ aclavsa ta’va ye? Aplavquec lhaac neelhet noolheng ahac. Langvocmec noolheng apnathaam. Aplom noolheng ’hac, so nyekhe pvaanyam’. Aclom angcooc as cames nac hay’. Quellom pangcooc popom. Aplom apteemac ta’va hac, paej naat seclhooc aplom. ¡Ya’acmoc, etnesse plom ta’va hac! Nengmasqueema ac temesquescama clom sa’coc. ¡Allooma’a vaetque m’aa’e aleeyvomaclha’, ya’acmo y’acsec! Allooma’a lhcaa ltahanya’ac quelvaana’a.
nengloycam’ verbo. arrastrarse. Aclavcamquec lhaac emeoc secya’acmoo lhaapen. Aplavcamquec enlhet naalhet amyep apvet’a vaalha’ay’. Aplavcamquec seca’ acyetnaclha yengmen yo’yaam’ eya’pacsec, eeca’ angquen’ paej ca’voo’. Anglavcam’ yec la meoc seema’ actengya’a peheya’. Caamquetquec calavam’ eyetca. Ayeenmooclha nseca’a aploycam’ seclhooc apmeoc yo’yaam’ eyemna’ac ayaamqueto elhong apmenec. Aplavcam’ quelhvooc seepe’ pelten’ nac hay’.
nengma verbo. 1 • sentado, estar, vivir. Evatac mayca’a tengma engac, taan angelmalhnaam’: „¿Paa lhec?“ – „Eehe, alhec saat“, taan etnehec enlhet sengaatengmaycam’. Taan angaanec nengco’o: „¡Elha lha’e!“ Acnaasquec lhaac mayca’ apva’a tengma hac. Acnooc lhaac lhamooc Levi congne nempayvaam-lhangcoc. Caamquetquec elhec seca’a, mokham caanet pelten’. Ma’ acnamco ’sa naalhpop, paej cvesey’ nengeltahaneem. Apnacmooc apmongcalhanma enlhet. Elhnem’ aa’e, apyenamcolha ca’a apna’aymacoc. Acna’actaac lhaac Lostec tengma pac acmaamec’a lhcac. Yetneec nengmaclha secleeta hac yo’yaam’ antahanec. Acsaaseeclheec lhaac nengmaclha naasa amamye secteyanma. Acmasom lhaac secnaclha’. Quelyetepmeec vesey’ taama’ angca’aoc sectahaneem. Apnantaac lhaac na’sa aptoolhna’a seta’.
2 • Noc, angnam’ neeten. Lhapcoo ngnac neeten seema’. Alhto’ooc naat apnac neeten pocya’am’. Elha neeten, quetsac’aa ye’, eta’pamcoc. Cat seclhaatekha’a, paej eeca’ alhnac neeten.
3 • ¿Apnee nlho pyaap? – Eehe, apneec congne’. Acvet’aac lhaac lheep apna tengma pac. Apnam’ lhaac enlhet aplha’maclha’ nempayvaam-lhangcoc. ¿Lha’ apya’sa pepma’? – Apneec lhaac ma’a tengma pac. Elhnaclha m’aa’e, meeme, paac co’ atnaham’ as’e. Apneec enlhet tengma pac congne’ ayenyem’a acmaamay’. ¿Co lha’ apna eyepya’ay’? Apnam’ eylaa lha’ enlhet tengma pangca’aoc. Acneec lhaac neeten tracta va’lhoc. Apnaclha saat avomoc lheep, lhaa ntamhac secpongcanma. Nentom as’e, elhnees apvocmo’. Sepee’, ya’acmo naayo’, elhnees apayca’aoc, paac co’ atyenec. Nengnam’ nengco’o Ya’alve-Saanga. Nengnaycamca’aclha’ engangca’vooc nengco’o Ya’alve-Saanga. ¿Lha’ apma lhquep ma’a? – Aa ye, seta tengma pac. Yetneec co’o secmoo lhama eyetquec acta’mela. Yetneec nengelcakhaam, nenganma nahan tengma engac. Atyapoc saat co’o tengma hac. Saat alhneclhac ma’a Seenavacpo’oy’. Yetneec naat maata’a nengnayaam’ pooc tengma nahan mooc amyep ayenyem’a nengyaamasma nengaoclha’. Angna’aectaac haavoc apquetca as tengma hac apteyacmo alhte ngyaalheng’. Acleng’aac co’o apna lhnec lheep apyaalheng’ ma’a nepeyaam’, ¿na’soo nlhoho’? Paac ne’ elhte lnamoc enlhet nekha’ ’may. Apquelneec enlhet Menlhanmaclha’. ¿Tengma pac lhoo kham Sindulfo hay’? – Paej, apnacmooc ma’a nepeyaam’. Lhengamque’ elhta eyaalheng’ Lhaapangcalvoc. – ¿Paa nlho vatac mokham? – Paej, apnaecmoo ye’. Apnacmooc quelvaana’a tengma ac seepe’.
4 • Apva’ac tengma hac seta’, eeque paej co’o ngcayetnac secma ’sa, avanhec sectamhaycam’. ¿Paac lheep ey’acsec alyamhapma lhne’ elhta? – Paej, eeca’ sna ’sa. Paej etnahaycam’ lha, vaamlha pma ’sa. Nengelanyalhqueec maata’ antemhec nengma ’sa tengma engac ayenyem’a nengelcakhaam amyep.
5 • Apneec mokham sevhen apvaanyam’, paej engyetsepmac.
6 • no poder más. Pelhcae ngcamascoc calhec tata’ angya’masam’. Mooc nengeltemeem pelhcae ngcamasco cyemna’teem. Masqueec nec lhaac apna nengmasqueema ’to’. Masqueec nec lhaac apna aptavascama peloota. Nataamen aptepa apya’mongsa pooc. Masqueec lhaac acna tata’a secya’masa. Quennemquec vesey’. Masque’ esna sectamhaycam’. Paej cvesey’ ataaveeclhac alhto’oo’, quelllyelcalhcooc ectengaoc. Secleeta lhcaa pquenamtac seca’ apquellhaalhma’ apna’aymacoc. Mascoc saat elhec. Tes vesey’, cat nahan aamay apya’saclha’. Masqueec lhaac apna apyenmaycam’ taata.
nengma’a a’soc acvesey’ (quel.). Nengma’a c’o eya’heemac. Mooc nengeltemeem acmaaya’vooc maata’ atooc aapetec. Nengma’ aato eyla lhquep, nooclha’ angcooc englavso’. Nengma’ aato eyla enlhet nac lha, ho’sa’ mengyasa aptava aapetec. Nengma’a cnaat eya’heemac, quelhvoo eeca’ acyetna yenmongaam hac, ta’ stengya’a maata’ vaalha’ay’ nahan popyet.
nengmaalhay’ verbo. despiojar. Acmalh’aac co’o seepe’. Apmalh’aac lheep aptooscama yetcoc semheng. Paac ne ngcamaalhac meeme haatem. Quelmaalhaalhqueec quelvaana’a nekha taalha. Quelmaalhaacpec ta’va pquetcooc. Paej elmaalhaammacpoc quelennaava’a, vamlha ngquelvaana’a.
nengmaam verbo. 1 • tomar. Ema paala. Ema vayca, coh apangco’. Acmeec vaampa yo’yaam’ alyatmoc ca’a. Yekhe hemeeseclha mokham vaampa, paac co’ alyatmoc ca’a. Apmeec lhaac apmec apquetca enlhet. Acmeec lhaac yaamet yo’yaam’ atecpong semheng aclom. Yekhe hemees yecvoom-nentom, paej co’ ’vocmoc. Acmeec lhaac nav’a taam pac noolheng secteeteeclho yaamet. ¡Acccyampa’voo nac selmaam yaateypeepa’! paej eeca’ apatmac. Acmeec co’o yaamquentem’-aahac yo’yaam’ almoc yaateypeepa’. ¡Ya’neec sa’coc, elma aaye’! Elma lhoop’actec nac lha. Yetneec nahan acteemaclha nengelmalhnaycam’ engmooc: „¿Lha’ acva’ apma soolya’yem aptamhaycam’?“ Quelmeec alhta emancoc alhcahayaam’ acyemna’teem, lhaa ptomhac apqueltemnamca’ enlhet.
2 • Almaclheec nekha nentom mocsaascama eemooc. Quelmaclheec lhaac naapokha’ vaalha’ay’ haavoc aptengya’a lhcac.
3 • Etnengvaclha’ aa’e, payhoo elhnamoc, pa’ ’moc naapa’at.
4 • Apmacpec nec lhaac enlhet apmenyelha alhta secleeta pac lheep. Mongmalhquehec mepque nengmenyelhma. Yetneec nengmommalhquelha ma’a Lhaapangcalvoc. ¡Apmommaap nec lheep, engyenye saat! Mongmalhquehec nentamhaycam’ mongvanco. Apmacpec nec lhaac seepe’. Makhay’ nec lhaa ngquenyem’ac quelvaana’a.
5 • Mahavoo pva’lhoc aptava ptom seepe’, aalhtoo pqueltamhoo lyaataam’. Eeven, epcanvaclha secleeta pac a taap, mahavooc aamay. ¡Eeven, engyenye, mahavooc aatong, cahalsec vayca meeme!
6 • Apquelva’ac sengmahamoo yo’yaam’ emacpoc enlhet aptavascama nempayvaam-lhangcoc tengma. Yetneec nahan a’soc sengmahamoo acnoo nac alaapongmaateeyqueclha taama’ ac.
7 • comprar. Acmeec co’o sectom almaasen. Apmeec pan taata almommalhquelha’ a’soc. Aalhtoo lmac pan, eeca’ apqueltahapma. Too lmac aapetec, paej que ngcamaayahalhca’. Nengelmamquec alhta aapetec almaasen. Pa’ ’meclhac raatyo pac lheep. Peenaasquec selmaam. Quelmeec alhta teyaype’oc apac seepe’. Paac nec lhaac helmeesec taata teyaype’oc ahac, lhaa ptomhac seepe’. ¿Apmaasquec lheep aptalhnama pyaap? – Eehe, acmaasquec lhaac, quetquetsec lha’ eeca’. A’net lhaa lmahavooc alhanaoc ca’a. – Co’o saat mooc. ¿Apmomque nlho lhquep caaset apac valay? – Eehe, acmeec alhta. ¿Paej lho mac aapetec seta’? – ¡Memehe’! ¿Lha’ amhehec que? – Aa ye, nengyaamoo na cmaases a. Pelhca’ alhta acsavhaalhco soolya’yema hac, ho’sa’ momoma secleeta lhnangcoc. Quelmaycamquec raatyo pangca’aoc enlhet acva’aectamo soolya’yem pac yaateypeepa’ apya’anmongaam. Almeec lhaac poco, cuatro, nahan yecvoom-nentom, a’net.
8 • dar masaje. Yetneec maata’ almaam quelvaana’ acvaanyam’ ataaven’ yo’yaam’ cayemna’ac. Mooc nengeltemeem yetneec alya’haapeeycam’ ayempehec. Paej ne’ elhta calmaamac ayetca quenmecpeyem, ho’sa’ acteema alta’heem amanca’aoc ayetquec.
nengmaam takha’ verbo. 1 • recibir. Acmeec lhaac takha mayca’a apquelva’a. ¿Apmeec lheep takha’ eeyaha’? Angmeec takha’ acpongcanma quelvaana’ yetcoc. Mongvanquehec angmoc takha mayca’a mongyecpelquemaclha’ nahan a’soc mongyecpelqueem. Sas nahan mongmaam takha’ amya’ acmasom.
2 • coger. Eyemyenta peloota, amoc saat takha’. Mooc nengeltemeem amaatekhohoc saat. Pa’ atlheentac yaatephaymaca’aoc. Lheep saat elmoc takha’. Mooc nengeltemeem lheep saat elmamcoho’.
nengmaam yengmen verbo. nadar. Nengmaam yengmen acvesey’ maalha acma enlhempancoc yo’yaam’ anteyesam’ neeten yengmen, maalha nengmaam yengmen engectengaoc. Acmeec yengmen nengelyamaasammalhca’. Atlhec saat yengmen, nataamen amoc saat yengmen yo’yaam’ ayephongvomoc ma’a taap. Nec, quelmeec yengmen metecteng apquetcooc, so nyekhe pquetqueetsec.
nengmaatekhay’o verbo. coger. Apmaatekha’vooc enlhet yaamet mocyenhaam. Co’o saat anaclhec soolyaatectama. Emaatekhoho saat. Apmaatekhay’o peloota Ayval, ho’sa’ apteema arquero. Acmaatekha’vooc lhaa lenteeno apyemyantamo taata. Mooc nengeltemeem acmamcoo’.
nengmaayahay’ verbo. 1 • querer. Acmaaya’vooc co’o sectom. ¿Lha’ apmaaya’voo ye, calyeeta? Yetneec maata’ acmaayahay’o quelvaana’ yetcoc apyemnaaneec. Nooc nahan apyemnaanec. Acmaayahangvocmec alhta noolheng selan’o. Apmaayahangvocmec alhta aptom seta’ almaasen. Acmaaya’vooc co’ ’lhong nepeyaam’. Acmaaya’vooc lhaac alhong. – ¡Quela’ melhna nac! ¿Apmaaya’voo nlho ynec ca’a? Nengelmaaya’vooc nengco’o angelcaamcoc amyep anyo nac hay’. Angmaaya’vooc maata’a ngcatooc eeven vaamlha cmaases. Acmaaya’vooc atyenec, cat eequee kham nenteyanmaclha’. Sas angmaayahassec apya’ascama escuela engquetca. Maaya’voo ngcamaamaa’. Maaya’vooc maata’a ngcatoolhnac amnec secleeta hac. Apmaayahay’ooclha Tyos ne’ elhte cvesey’ nempasmoom engna’aymacoc nahan nentamhaycam’ acta’mela.
2 • ¿Paej eyla maaya’ aptom seepe’? – Cat teemac memaayahay’ aptom. Sectom co’ acmaaya’ac, paej co’ ’maya’ac ca’a. Yetneec maata’a nengvetay’ quelvaana’a camaayahay’ actom ayenyem’a catom aapetec. Elheng saat apmaaya’aclha y’acsec. Atengyac saat a’soc secmaaya’aclha’.
3 • Nengmaaya’aclha lhnec lhaac nenlhengaam. Ta’sec saat calhong maaya’aclha quelvaana’a. Atengyac saat maaya’aclha’ a’soc. Maaya’aclha saat amoc a’soc, yaama cvesey’ soolya’yema hac. ¿Soc lha’ amhehec que? – Maaya’aclha ye. ¿Lha’ ey’acsehe’? – Maaya’aclha ay’acsec. ¿Co’o nlho pa’ angvenamtec secleeta nac hay’? – Maaya’aclha ye, ¡eeca’ eta’melques!
nengmaayaycam’ verbo. colgar. Apmaayaam’ enlhet apectong ayenteem. Angmaayaam’ na’haapa ac seema’. Acmaayaam’ co’ aayen’ sectengyay’ popyet. Apmaayaamquec naat seta yempehec aptengya’a yavhan. Angmaayaamquec quelvaana’ ayetca naysecsa aclhengaam. Acmaayaaclheec lhaac aayen’ ayamqueta seclhenga. Almaayaaclheec lhaac lamom ahac. Almaayaaclheec lhaac sectalhnama apaava apvesey’ yempeheplhaata’aoc. Acmaayaaclheec lhaac yenmongaam hac seclhenga sectengyay’ vaalha’ay’.
nengmahammalhcoo verbo. todos con. Nengmahalhcooc lhaac nengelsayquenta’ aapetec lamengco-cyevey’. Nengelmahammalhcooc naat nengco’o taava antengyamcoc poste, taan pelhcaec anlha’macsec. Quelmahacpoo eyla secleeta pangca’aoc enlhet. Nengelmahalhcooc lhaac lhama lhangcoc nengyaamoo nengyenamco. Melmahacpohoec saat apquelnantalhnama apquetlhenga. Quelmahalhcooc lhaac alpaasyam’ aava’ acpallacmo cames aatcooc ahac. Quelmahascaasooc fuuvol pangca’aoc apquetquec Juan, vetay’aac vesey’ apquelnayvomoo peloota.
nengmahay’aclha’ a’soc acvesey’ (quel./quen.). novio, novia. nengellhengaanemseeycaoc: secmahay’aclha’; acmahay’aclha’; apmahay’aclha’; nengmahay’aclha’; almahay’aclha Yetneec nengmahay’aclha’ yo’yaam’ antemhec entaava’. Yetneec almahay’aclha’ aava’ta’aoc, nooc mooc quena’taamca’a, nahan quelyemnaanec.
nengmaleem adjectivo. mella. nengellhengaanemseeycaoc: secmaleem; acmaleem; apmaleem; nengmaleem; apquelmaleem; apquelmaleema’a Maleem eyla pteemac lheep. – Quee eehe, etav eeque lhquep lha peyem aptepelhmoc. ¿Lha’ actemesquescama lhquep apmaleem que? – Yenmongaam alhta angqueltaacmoc eema’aoc, taan ayenta. Anatcasquec lhaac lheep secvet’a, maleem engquenyemay’ac. Acvet’aac lhaac enlhet apquelaanammacpoo apquelmaleema’a. Paej nengvennaam apmaleem malhtentep, cahaney’ esaoc aava nenganma elhnamoc. Actahanya’vooc lhaac enlhet apmaleem, quelhvooc nec lhaa pquelleca’ apma’aoc.
nengmalemse verbo-ngyaalheng’. certero. nengellhengaanemseeycaoc: secmalemse; acmalemse; apmoplemse; nengmalemse; nengelmalemse; nengmalemsec’a/nengmalemsa’a; nengelmalemsec’a/nengelmalemsa’a; momalemse; camalemse; camoplemse; mongmalemse; mongmalemsa’a; camoplemsa’a; calmoplemsec’a; elemsee’; alemsee’; aplemsee’; englemsee’; apquellemsee’; aplemsa’ac; apquellemsa’ac/apquellemsec’aac; paej angvelemsec; paej calemsec; paej caplemsec/paej engyeplemsec; paej angelemsec; paej caleplemsa’ac/paej caleplemsec’ac Elemseec co’ ’moctac yelpa sapop, ¿aplemsee nlho lhquep lha’? Paej alhte ngcaplemsec seclhaalhma nentengyamco vaalha’ay’. Acsaasquec alhta yenmongaam actec enlhet apmoplemse lhne’ elhta, ta’ apquelnapa cuatro pangcooc vaalha’ay’. Camoplemse nooc laalha’a. Quelhvaa saat alsaacsec enlhet apquelmoplemsa’a. Noc, angelmangquesalhca’, lemseec nec lhaac lheep. Apmoplemse eyla lhquep acteemaclha’ aplhaanma pooc. Seepe’, ¡engyeplemsoho mocta sapop! Paej co’ angvelemsec, nooya’ac taata, apmoplemse. Caplemsec lheep, co’ eeca’ elemsee’.
nengmalhnaycam’ verbo. filar. Acmalhnaaclheec lhaac sovov ahac amamye sectengyay’ vaetque vocmo’. Angmalhnaam’ meeme sovov-a’net ac, acyaanavay’ nec lhaac paa ngcalya’temeenec. Acmalhnaam’ taava hac, masquemquec vesey’ ahamtec. Apcanayquec lhaac maestro amalhneeclhac laapes ahac, masqueec vesey’ actavaasaamca’a acyav’a sectaalhoscama
nengmalyavaycam’ verbo. cuchichear, susurrar. Acmalyavam’ooc lhaac co’o secpa’mehetsa eemooc yo’yaam’ calnalhquehe’. Mooc nengeltemeem actavaasaam’ooc selyaataycam’. Angmalyavam’ haatem aclheena lhcaac mooc. Emalyavam’oho eeca’, tenque nseca’a. Emalyavasam’oho pa’ayvaas raatyo. Mooc nengeltemeem etvasam’oho raatyo. Elmalyavam’ohoc elpa’metam’ alhta’a enlhet apquelmenyelhmoo.
nengmangcactama verbo. 1 • avergonzarse. Acmangcaquec lhaac secpalhcaamca’ enlhet, secyeseema hangcooc vesey’. Eyaavo pangcoo ptom vayca, ya’acmo mangcaa’. Angmangcaquec quelvaana’ anengvocmo amamye nempayvaam-lhangcoc, paej cvesey’ caltemnaycam’. ¿Memangcaayehe nlho lhquep emnaecmacsec? Acmangcaquec co’o selan’o lhca’. Apmangcaquec naat enlhet pocya’am’ ayetsac’a. Acmangcaam’ co’o mota’haasoo secmaycaana’sa. Apmangcaam’ lhaac seca’a secmesa pan. Aclheenam’ lhaac eemooc naapa’tooc mepque pma’aoc, nataamen ma’ yasmesa apmangcaa. Hengmangquecsohoc angmom’ nempayvaam acmasom. Engelmangcaasquec maata’ as enlhet apteemaclha’ apmopsom. Emangcaasquec sectooscama aclom.
2 • Quelmangcaasquec alhta eeven mayca’a. Aalhtooc acmangcaasac maama helaanaamca’a secya’pasa yengmen. Angmangqueesam’ seca’a mayca’a. Acmangqueescasquec lhaac teyaypehec apac haavoc alyaptammalhca’.
3 • Acmangcangveeclheec co’o seclava. Apmangcangveeclheec lheep apquentassa secleeta pac pooc. Angmangcangveeclheec lheya seclheena. Apmangcangveeclheec lhaac eeven apqueleclhaamsa pooc. Memangcangvaclhehec henlheenec enlhet nac a. Acmangcangveeclheec lhaac ma’ senelhtaaclho.
nengmangcahangvaecmoo verbo. llegar a tiempo. Ayetsam’ saat amangcahangvaclhohoc almaasen, singco minuto ngcaymaalhca’. Tamha’ apmangcahangva’actaamoo nentoyqueclha’, eeven, aalhtooc lhaac pa’ ’yacvecsec. Caasooc alhta amangcahangvaclhohoc talhnaam’ caaya pac eyaalheng’. Acmangcahangvocmooc lhaac moya’naeclha’, caasooc lhaac cammo nneelha’. Caasooc lhaac melmangcahangvataamoec apquelquenamteem enlhet. Nengelmangcahangveeclhooc lhaac aato lyamhapma.
nengmangqueescam’ verbo. superar. Nengmangqueescam’ nengeltemeem nentemesseeyquenta cooneng engmooc, maalh nengyaamasmoo. Emangquesam’ apepya’ay’, elnaahap lheep vaalha’ay’. Emangqueesam’ lhaac seta’ apca’ayna meemong acyemtalhnama. Paej lhaac vesey’ co’o ngcalhnooc eyempehec. Mangqueesam’ lheep apepma’, paej lheep mokham etengya’ac secleeta pac. Meec lhaac semangqueesamca’a molnapa lhaapen. Acmangqueesalhqueec lhaac nengenyahasquescama secleeta. Nengelmangqueesommalhca’ acvesey’ acnoo nac almangqueesalhqueec acma engyempehec eemooc. Noc, angelmangquesalhca’, naat apteemac lhaapen apcaanama pecman ayenyem’a apvenneeycam’ alya’vatee pyaaya’aoc. ¡Elmangquesaap secleeta!
nengmaseeve verbo-ngyaalheng’. 1 • tener suerte. nengellhengaanemseeycaoc: secmaseeve; acmaseeve; apmopseeve; nengmaseeve; apquelmopseeva’a; momaseeve; camaseeve; camopseeve; mongmaseeve; calmopseeva’a; eseevee’; aseevee’; apseevee’; enseevee’; eseevoo’; apquelseevee’; apquelseeva’aa’; paej angveseevec; paej caseevec; paej capseevec; paej angeseevac Eseevee’ ’se c’o atyesam’, lhaa ptomhac taata aplhoc’a aalhtooc raatyo. Apseeveec lheep acnem’ nac hay’, payhooc alhcahayaam’ aplhengaam secleeta, taan sec’aaseclha saat eyeengentac peyaam’. Quetsec caymaalhcac calhe’ eyaapeeclho almaasen, eseevooc saat lha’a. Mooc nengeltemeem amangcahangvaclhohoc saat lha’ha. Lhelengyahavooc mokham secteyaascam’ alhta’a nac hay’, eseevoo eeca’ acnem’ nac hay’, quelta’haclheec vesey’ mayca’a. Mopseeve lha’ arqueero nac lha. Nekha maata’a ngcay’acsec actecpaammalhca peloota. Caanson ’hac lhaa clhoc’ac, lhaa ptomhac eeven. – Mopseeve eyla’a. Acmaseeve lha’a ngcatnaham’ manten, mepque cyampay’. Paej calhnooc mooc quelvaana’a, pelhcaec cayampa’. Acvet’aac lhaac enlhet apquelmopseeva’a apqueneeycaoc yaateypeepa’. Avanhec nec lhaac apquelyephongveyaam’ soolya’yem apangca’aoc. Paej capseevooc enlhet nac a, taacmoo’ ’sa ya’a. Paej capseevec eemooc, pelhca’ apta’paamco. Momaseeve maata’a c’o atengyac a’soc, aapac maata’a seclhoy’. Camopseeve eyla lhquep etlhec nalhma’ etengyac ya’alva, pelhcae ngca’hec am’aoc apmenec.
2 • Eyeene lhquep lha tata’a, ¡engyepseevoho! Angvaseevac saat atengyac popyet. Angvaseevohoc co’ atyesam’.
nengmasma verbo. retener, no dar, no dejar, cuidar. Eyanhaam’ lhaac sectalhnama haavoc, acmeyavque eeca’, sas apangcooc vesey’. Apmeyavquec lhaac neelhet soolya’yem pac haavoc. Paej cata’melooc nengmasma nentom. Momyevehec co’o secleeta hac. Meyaaveeclheec lhaac noolheng ’pac seta’, so nyekhe’ apcaanama pangcooc emeclha pyaalheng’. Almeyavcasquec maata’a teyaype’oc ahac lamengco, ho’sa’ molteetaamca’a nalhma’. Nengelmeyavque’ elhta apvesque’ engac aplheena lvatacse ptamhaycam’. Paa nyekhe’ alya’mong raatyo pac. ¿Memyevehe nlho lhquep apquenam’ lhama cnem’? Engelpekhaasque’ elhta ampenacsec as vaetca’hac „Moya’ansaeclha’ Nengelpayvaam Nengeltomha Enlhet“ yo’yaam’ angelmeyavsec apayvaam pangcooc enlhet. Acmeyavquec meesa hac yo’yaam’ cayemsehe’, sas saat maata’ ayempehec. Hayyy, acmocta’vooc tataa’ ac yaaya, camyavalhcac saat. Paej, acmeyavquec co’ elhong. Paej saat lheep aplhengaam lhapcooc nepeyaam’. Angmeyavquec alhta yetca quelvaana’ ey’acsec nalhma’. Yetneec maata’ almasma ayetquec quelvaana’a ayenyem’a yo’yaam’ cactengsec. Meec lhaac semyaaveeclho, seclhengaam lhaa nyekhe’. Quelmeyavcacpec alhta enlhet elnaayoc peloota acnem’ apquetsepmaclha Jesus. Paej naate ngyoommacpoo pangcooc Jesus, apquetsepmeec sengelya’anmongaam.
nengmasmoo verbo. retener, cuidar. Eyanhaam’ lhaac soolya’yema hac haavoc, acmeyavcoo eeca’. Mooc nengeltemeem acmeyavsalhcooc ahangco’. Ayanhaam’ lhaa nyekhe lamom ac yaaya, meyavcooc lhaa eeca’. Acmeyavcoo nyekhe’ amlascoc ca’a hac, a’netooc vesey’. Actalhneeclheec lhaac caanson aphaapac secya’sa amyep, acmeyavcooc vesey’ aphalhnangcoc lhaac. Apmeyavsacpooc lhaa pangcooc soolya’yem pac enlhet, paej lhaa mcaasac pooc.
nengmasqueem a’soc acvesey’ (quel.). enfermedad. Nengmasqueem eya’hac, coh eyempehec. Nengmasqueem pac nec seta’. Mooc nengeltemeem aphaalhaacpec nec. Yetneec maata’a molmalhneesquescama enlhet actamhaycaoc nengmasqueem aata’aoc. Nengmasqueem altomha alvesey’ acnoo nac nengya’anma, nengelyepheem, nengapnaclhangcama nahan naapnaclhama. Enlhet acyetna nengmasqueem pa’ apangco’, eeca’ ’so nengeltemeem enlhet acmasca pyempehec apangco’. Mooc nengeltemeem maasqueec apyempehec. Nengmasqueem co’ eya’heemac, akhaalhammalhcooc maata’ alhec neeten.
nengmasqueeycam’ verbo. darse prisa, apresurarse. Lhapcoo pmascaam’ enlhet nac a, paac lha’ elhong. Mooc nengeltemeem lhapcoo pquelhcahamaam’ nahan lhapcoo pya’yaham’. Tooc saat mokham angmascaamcoc meeme cay’aoclhohoc mooc, meec vesey’ acyemnemsamca’a.
nengmatnaam verbo. morir. Matnee eylaa lha’a vaetque lhnec lhaac alyamhapma aato’. Apmatneec nec lhaac valay aamay-neeten, caamyon lha’ angyeengac. Matneeclhee eyla elhnamoc. – Eehe, quenyemay’ac acyamay’a. Matneeclhee eylaa lha’ha vaetque alhta nengmasqueem aato’. Matneeclheec nec lhaac valay apca’heem alhta pooc. Mooc nengeltemeem meec aya’haclho. Nengmatneec nec aamay, lhaa ptomhac enlhet sengeltemnasca’actamo. Que enghayca’aoc yoonges alhta, vaamlha nengmeyaeclha’ aamay neeten, lheem apmatnehe’.
nengmatneeycam’ verbo. golpeado. Matnaam’ nec lhaac enlhet, aptaava lhnec lhaa ntecpaam’. Angmatnaam’ quelvaana’ yetcoc mepque ahayca’aoc, angyaap lhaa ptecpaam’. Matnaam’ lhaac eemooc nengelmangqueesalhco acma engyempehec .
nengmayavse verbo-ngyaalheng’. 1 • digno de compasión, necesitado, pobre. nengellhengaanemseeycaoc: secmayavse; acmayavse; apmopyavse; nengmayavse; apquelmopyavsec’a/apquelmopyavsa’a; eyavsee’; ayavsee’; apyavsee’; engyavsee’; apquelyavsee’; apyavsec’aa’; apquelyavsec’aa’ Almeyavsa’a cnaat nanooc quelvaana’a mepque apaava. Yavsec’aac enlhet mepque nentom. Yavseec enlhet nengmasqueem aato’. Almeyavse cnaat seca’a maec aata’aoc nanoo’. Cay’acsec ne’ elhta saat seclhooc mocpasmoom enlhet taap apquelmopyavsec’a. Engelyavseec nengellan’o engmooc apquetsepma. Yavseec maata’ engva’lhoc camenyelhalhcac secleeta engac. Acvet’aac lhaac enlhet, ayavseec lhaa pva’lhoc. Yavseec quelhvooc enlhet nac a, avanhec aplheenammaap. Engyavsee eeque nhan naatyen’, mongya’samquehec nenlheenaclha’. Mepque engyavseec angasmesalhca’, nooya’ac nentecpaammalhca’. Mepque engyavseec lha’ apcaneemac angentec eeven, ho’sa’ meta’melsa apquenamteem soolyaatectama. Yavseec ca’a, cas mokham, caymaalhqueec angmascocsohoc aymes.
2 • Yavseec angelaanohoc seta pvaanyam’. Paej cvesey’ aptom. Yavseec angelaanohoc metecteng calnaapoc maec. Yavseec angelaanohoc tata’ acta’heem ayespoc, ¡ca’heclha’! Eyavseec alhtee lha’ helan’o eemooc, ho’sa’ hemqueescama manta hac.
3 • Paej engyavseec hengelyensapoc cames nac lha. Paej engyavseec taalha, cahaney’ calayvoho’. Paej angcooc ta’va’, mepque engyavseec hentaclhec. Mepque apyavseec pooc as enlhet, so nyekhe cas aptecpaa. Mooc nengeltemeem mepque engyavsee’.
4 • Mopyavsa’ay’ naat apvesey’ enlhet.
nengmaycaana’sa a’soc acvesey’ (quel.). prestar. nengellhengaanemseeycaoc: secmaycaana’sa; acmaycaana’sa; apmaycaana’sa; nengmaycaana’sa; apquelmaycaana’sa Sas ne’ elhta angva’hamcoc secmaycaana’sa acvaeclhoo secya’mongsa. Acyav’aclha lhne’ elhta apmaycaana’sa as enlhet, cahaneng’ aptengya’a mokham apquelya’mongaam pooc enlhet. Actahanya’ac alhta Lengua-Pyevey’, taan aplheena: „Yetneec lheep semaycaana’sa na’atque vhooc soolyaatectama. ¿Paa ya’mongsec? Yetneec maata’ apmaycaoc na’sa enlhet yo’yaam’ elcaoc amyep.
nengmaycam’ verbo. usar. ¿Lha’a lhque’ etnehec emetmoc maalhec? – Paala pac pa’ amom’. Acmom’ lhaac sovov acyevey’ selangca popyet. Yetneec maata’a secmaycam’ sectaalhoseeycaoc laapes acma ayengmenec. Ayengqueec lhaac nempeena vaamlha secmaycam’ taava. Co laalha’a nenteema anga’hec nemesma mepque nengmaycam’ a’soc. Cahaney’ alhte eeca seya’ha mepque smaycam’, vaamlha’ emeoc. ¿Sas lho lhquep yephescama pac? Pa’ ’mom’ seclhoo’. Apmom’ naat seta pelhpaa’alh. ¿Peenaasque nlho lhca’ acmaycam’ hanme-naatelh? Paa nyekhe c’oo lha’ amom’. ¿Apmom’ lho lhcaac lheep alyaave hac? Paej co’ otaaclha’. ¿Makhamoo nlho lhque’ epmaycam’ yephescama ’pac apac alhta? Yehemeec saat angelmom’ vaetca’hac nac hay’ payhoo escuela, saate eeca nengelpeenesa. Yetneec nahan maata’a nengelmaycam’ yamlaava acma atamnec nahan acmahamet nav’a acmovaan camamcoc taava’pac, yaamet-nekha’ nahan mooc a’soc. Masquemquec apquelmaycam’ enlhet amya’ alvaanyam’ acnoo nac asoota’, laamosay’a nahan a’soc alvesey’ acnoo nac canmactec. ¡Eeven, ya’acmoc emom’ apayvaam nac lha, acmasom angcoo ye’! Taava, alhpehec, vaetque alhpehec, sovov acyevey’, menme’, paala, eeca’ ’so altomha alvesey’ angcooc nengelmaycam’. Amamye nenlhengaam nengnempa’veyaam’, yetneec nengelmaeclha nengelmaycam’ acnoo nac pelhpaa’alh nahan yohong.
nengmaycamcoo verbo. coger, atajar. Paac co’o lha’ atooc seese. – ¡Evata pangcooc que! – ¡Eyamyenta’! – Heey’, ¡emamcoho nhan! Mooc nengeltemeem emaatekhoho. Apmamcooc seepe peloota. Cahaney’ secmamcoo, so nyekhe’ acmasom acyemyayquenta peloota yaaya. ¡Vannnquec camamcohoc angyemyeclhac alhcapoc semheng ahac!
nengmaycaoc verbo. 1 • tener, agarrar. ¡Emaoc noolheng, engyengquetec! Apmamquec lheep apyaalheng’ yo’yaam’ cata’heclhehe’. Apmamquec Gerardo noolheng taam pac. Eyephees lheep, co’o pa’ amamsamcoc secleeta pac. Cat secmamca’a poco, yampa’ac eemec. Apmam’ seepe tata’ ayetcoc quelhvaa cyeetecpongaam. Hemamsam’ seclhooc poco hac, pa’ alcoc seclhooc emeoc. Yetneec vayca aplhaata’aoc nengmaycamquelha’. Nengmaycamcolha’ angnac caalo. Acmamquec lhaac nekha tracta va’lhoc yo’yaam’ moya’yenehe’. Yavhaasquec alhcahayaam’ aatong, caapeclha seclhoo’, camamcoc saat. Yetneec almaycamcolha vaetca’hac aava’, nooc nahan ayetcooc secleeta. Angmamquec lheya’ aatong ayectengmomca’a, acmaleem acvesey’. Acmamquec coo’ engquenyec, cas cvesey’ maata’a.
2 • Emamquec lhaac Juan sethanya’voo aamay, cat lhaac sepa’mehetsa. ¿Paa nlho’ amamcoc valay? Paej nengco’o ca’a. Paej alhta amamcoc acpayvaam quelvaana’a nac a, movaan amya’a cvesey’.
3 • prestar. Acmam’ na’sa raatyo pac haavoc. Paej co’o secleeta hac ahangco’, vaamlha smaycam’ na’sa seta secleeta pac. Pa’ ’mom’ na’sa seclhooc singco mil ’pac, ¿hee?
nengmaymenta verbo-ngyaalheng’. generoso. nengellhengaanemseeycaoc: secmaymenta; acmaymenta; apmopyementa; nengmaymenta; apquelmopyementa; apmopyementaca’a; apquelmopyementaca’a; momaymenta; camaymenta; camopyementa; mongmaymenta; calmopyementa; camopyementaca’a; calmopyementaca’a; eymentaque’; angyementaque’/aymentaque’; apyementaque’; engyementaque’; apquelyementaque’; apyementaca’ac; apquelyementaca’ac; paej aymentaac; paej caymentaac; paej capyementaac; paej angyementaac; paej calepyementaac; paej capyementaca’ac; paej calepyementaca’ac Apyementaquec as enlhet, avanhec maata’a sengaapeeycam’. Paej caymentaac aptaava’ enlhet nac lha, mehengmeesehec actom. Apquelyementaca’ac naat enlhet seclhoo’, quelhvoo eeque paej.
nengmayveescama verbo. secar. Acmayvaasquec co’ aapetec selquelhanma neeten. Mooc nengeltemeem acyamasquec seyelhtascama cnem’. Sej antooc ya’teepa mocmayveescama. Mooc nengeltemeem ya’teepa cmayvac. Acpaysaclheec samanya pactec secmayvesa neeten yaamet-nekha’.
nengmakheem verbo. abanicar. ¡Emakhe taalha! pa’nee’. – ¿Co la atnehec amakhec taalha? Paej co’o naateplhempen’ ahac. Acmakhaalhqueec apaava paaya. Apmakhaacpec semsec seta’. Apaava maata’ angmam’ meeme acmakhaalhco paaya. Angmakheessam’ seema’ ataaven’ yaapa. Angmakheescasquec ataven’ seema’, coh acvesey’. Yaamet aava cnaat maata’ almakheesquescama quelvaana’ ayetquec nanoo’.
nengmakheeycam’ verbo. colgar, pender. Acvet’aac naat apaava pmopoy’ apmakheeycam’ yaamet. Makhaam’ moope plhangcoc pomaapen’ apectong. Makhaam’ popom aplhangcoc pehen, camakheesquemho lhcahayaam’. Quelmakhaam’ maamon apyelhna. Makhaam’ seca’a yaama’yen’ actena. Netnooc lhaac sectahaneem, quelmakhaam’ lhaac emancoc. Yetneec apmakheeycam’ vandeera payhoo escuela. Nec, makheesam’ apmec pooc, apayvaasque’. Yetneec nengelhanma a’soc acmakheeycamca’aclha’. Yetnemquec naat almakheescamca’aclha quelvaana’ a’soc alyamascama acnoo nac ya’teepa cmayvac, aapetec, antaava nahan mooc. Acmakhaam’ co’o yaamet. Netnooc apmakheentac enlhet aptepa neeten yaamet. Apmakhaam’ Tito caalo va’lhoc. Yetneec nengmakheeycamca’aclha cooneng teves.
nengmakhemmalhca’ a’soc acvesey’ (quel.). abanico. Nengmakhemmalhca’ acvesey’ angcooc a’soc molaaney’ anaata lhempenec ca nlhoyquela aalha ’va’. Eeca’ ’so ctomha yo’yaam’ angelmom’ nengmakheem nahan nengelmakhemmalhca’. Mooc nengeltemeem naateplhempen’ nahan lhempen’.
nengmakhengvaecmoo verbo. mecerse, columpiarse. Acmakhengvocmooc co’o secyelhna yaama’yen’, taan acyeetapa taama’ ac. Makhengvocmooc ta’va plhangcoc seyelhanma soolyaatectama actong, alhcahayaam’ acvesey’. Paej nengmakheescaecmoo seca’a nac lha, caavoho’. Paej lhaac emakhengvocmooc seepe payhoo escuela, nooya’ac apna’aymacoc. Acmakhengvocmooc co’o taama’. Quelmakheescacmooc peyaam’ soolyaatectama actengaoc, pallacmec saat acyelhna. Mooc nengeltemeem quelyavhaasque’. Quelmakhengvaecmooc naat yoonges caalo ta’la’ apnaycam’. Acvet’aac lhaac enlhet maases elmakheesquemhoc apectengaoc elhong.
nengmeescama verbo. dar. Naysecsa nengelyataam ca’a, angmeesohoc maata’a vaampa engmooc. Pelhca’ apmesa pooc valay peloota naysecsa aptavaascaoc. Emcaasquec lhaac enlhet valay apayvaam sectahanya’ aamay, sevhen lha’ eyanaec. Pa’ amam’ seclhooc sovov ’pac, talhnaam’ saat ameeseclha’. Quelmeesaclheec quelvaana’ apaava almenyelhma alhta lengco tengma pac. Mooc nengeltemeem quelta’haasoo’ nahan quelamqueeclhee’. Pa’ ’meesec seclhooc raatyo hoc, yehemeec saat eta’hecsoho’. Apquelmaasquec naat lengco caalo enlhet aalhtoo’. Mooc nengeltemeem apquelahacme’. Acmaasquec co’o petcac lheep. Mooc nengeltemeem ayamque’. Yetneec saat nengmeescama a’soc apvesque’ acya’anmongaam aptamhaycam’. Camees lheya’ aptom seta’, maec ca’hac. Mooc nengeltemeem caamoc aptom. Apmaasquec enlhet a’soc apac pooc ayenyem’a pcaasekhay’o. Elmeesaoc apna’tooscama ta’va pquetcooc mayca’a. Almeesquemquec naat apqueltahanma seca’ apquetcooc. Acmaasquec co’o a’soc-momnaave acnem’ nengnaeclha’.
nengmeetaeclhoo verbo. gastar. Avanhec lhaac secmeetaeclhoo selmaam nentom. Cat lhaac secmeetaeclhoo selmeescama secleeta hac ayetcooc.
nengmelasqueem verbo. repartir. Melasqueec quelvana’ akhanma nentom poco amamye nentoyqueclha’. Naa mlaasec na’sa vaetque cmatnaam alyamhapma ’to’, casavhalhca’. Enlhet nanooc naat, yetneec apmelaasecteem aapetec a’soc-navhac apca’heem. Cavaclhac maata’a lamengco-cyevey’, taan calhe’ ecmelasca aapetec. Calyephongvomhoc maata’ aapetec hay’, nataamen yetneec nengmelascaeclha nengmeescama enlhet apquelvaanyam’. Paac lhaa nyekhe ngcatlhaoc meeme alaaney’ pan, nataamen angmelasqueeclhee’ ’sa acmesa angquen’ nahan ayetquec. Sec’aaseclha lhnec lhaac paa ngcamlascalhcac nentom apcaapahascama alhta valay.
nengmelay’ verbo. gordo. Acmelay’ nengeltemeem a’soc acma pelhmoc ac. Melay’aa eyla lhquep. Mel’ooc ayetca Seena. Acna’melay’ naat vaetque navhac. Apmelay’ seca’a nac a. Mooc nengeltemeem apyevey’. Acmelay’ alhte ngca’hac tata’a hac. Acmelaaseeclheec co’o sectooscama seclhoy’. Apmelaaseeclheec lheep aptaava’. Angmelaaseeclheec quelvaana’ ayetca, yamhongcama alh seclho’. Yetneec maata’a nengmelascama tata’ engac yo’yaam’ antooc.
nengmellaneem verbo. 1 • pasar. Acmellanquec co’o secya’sa mooc aamay, paej cvesey’ atay’ac. Acmellahanvocmooc lhaac aamay. Apmellanquec lengco tengma hac. Apmellanquec tengma hac apva’a Cardozo. Acmellahancasquec lhaac yengmen ahac acnaclha meeme setaamsaoclho metecteng pangcalhva pac yo’yaam’ ayaatemseclha’. Pa’ ’mellahansec sectaalhoseeycaoc la’onse, quelhvooc saat asaavo’. Mellahanvocmooc secleeta pac seepe’ acteengvocmo mopheye’, cas lha’ apteeyam’. Mellahanvocmooc acyayhaeclhoo alyaataycam’ seema’, pelapcaasoo’ cmasca acpa’ayvoom raatyo.
2 • sin parar. Acmellaneem nac sectamhaycam’, mepque snaeclha la’onse. Almellaaneeycaoc acmaamay’ yengmen-aatcooc. Tyos aptomha apquelmellaaneeycaoc. Nengco’ eeca’, mongvanquehec angelmellanamcoc, angmasquengvomhoc vesey’ as naalhpop. Quelmellaanaamquec ayenyahaycaoc secleeta. Mooc nengeltemeem que nneelha’ ayenyahaycaoc secleeta.
nengmenaecmascama verbo. cantar. Menaecmasquec seepe congne’ escuela. Apquelmenaecmasquec enlhet caaya pvaanyam’. Quelmenaecmasquec lhaac mayca’a yo’yaam’ angaylhoho’. Apmenaecmasquec lhapcooc cooco’. Menaecmaasooc lhaac seema’, maalha paej calquetna’ac acmenaecmaasoo. Menaecmaasooc sa’coc, quelhvooc vesey’ engyetsam’. Apmenaecmaaseentaamooc neeten caalo seepe’. Nataamen acmaamay’, emnaecmasam’ohoc ta’va hac. Apquelmenaecmasca’actaac lhaac valay as’e enlhet. Yetneec maata’a nengmenaecmascama nempasmeeyqueclha nempayvaam-lhangcoc. Ta’sec saat hengelmenaecmassec Juan enlhet apayvaam yo’yaam’ angmenaecmacsec nengco’o lha’.
nengmenaecmascama a’soc acvesey’ (quel.). canto. Ayemha-mamye’, angaylhohoc saat a’net nengmenaecmascama. Altamhooc altaamsamcoc lhama nengmenaecmascama alhnangcoc quellheep. Apmeec eeyaha’ vaetca’hac nengmenaecmascama.
nengmenlhanma verbo. perseguir, desalojar. Emenlhen’ tata’a, calyespaa lvay’. Mooc nengeltemeem eya’maas. Emenlhenam’ yaapa pocoo pac, etavho’. Mooc nengeltemeem epakham’. Emenlhenam’ohoc maata’a yaptec nentooscama tata’a ayenyem’a apnayvoom. Nengmenlhenamquec lhaac nengco’o noolheng makhay’, tavcamquec vesey’ samanya engac. Noc, angmenlhenec sava’ apquelvay’, tavasquec yaateypeepa’ engac. ¿Co saat lha’ eltemhec elmenlhenec vaetque? – Noolhe’ epcapoc saat que. Naysecsa cnaat apquelnaapommaap valay, taan apmenlhenacpo lhnec naat enlhet nalhma’, mepque apcaymommaap lhama meya’maasommaap. Menlhenacpec lhaac seca’ apquetcooc neyaava nempayvaam-lhangcoc mepque pquelpayca’aoc a. Quelmenlhenacpec lhaac yoonges apquelnayvoom nekha’ escuela. Mooc nengeltemeem quelya’maasaacpe’.
nengmenmaalhengvaeclha’ verbo. alcanzar. Apmenmaalhengveeclheec apepma nseca’a. Mooc nengeltemeem naclhooc mooc apcaatec nahan tahanyeeclheec apvena’teem. Acmenmaalhengveeclheec acma apyempehec taata. Acmenmaalhengveeclheec quelhvooc acnooclha’ amyep apac taata anyo nac hay’.
nengmensom verbo. coito. Eeca’ ’so nempayvaam nengmensom actamha nyekhe’ acmasom anlheenam’, vaamlhe eeca’ enlhet apquennaavo’, yetneec maata’ apquelteemoo emom’ na’tooc quelvaana’a. Paej ne’ elhta cata’melooc emensaaveclhohoc quennaavo lhamooc enlhet ayenyem’a yetneec quelvaana’a, nooc nahan quelvaana’a. Quelhyavaam’ooc maata’a calhec aclheena semheng almensaava, acnoo nac: Nec, mensavquec semheng angquennaavo ngquelvaan.
nengmentamaycam’ verbo. barrer. ¿Mentamam’ lho lhquep tengma pac congne’? Mayca’a lhnec lhaac paa va’. Mentamam’ meeme nepyaava tengma acmaycam’ mentamaycam’. Caymaalhqueec maata’a nengmentamaycam’ quelhtec nahan manten aatcooc, nengmaycam’ eeca’ engepheoc. Sas angmentemsam’ seca’a yo’yaam’ calhec aya’alhna’aclha’.
nengmenyelhma verbo. robar. Apmenyelhquec lhaac enlhet peheya’, nataamen acma apmenec al-haneem. Apmenyelhquec lhaac seepe’ teyaypehec almaasen. Quelmenyelhalhqueec nec lhaac a’soc almaasen alhta’a lhcac. Ya’acmoc emenyelh samanya, paana’teem nec lhaa ptamhac lengco. Apmenyelhacpec ne’ elhte nseca’a Paeclha’pe’. Paej cata’melooc nengmenyelhma, nengmenyelhma actomha senselhnanongcama. Lengalhqueec maata’a molmenyelhaeclha soolya’yem. Yetneec nahan maaleng acmenyelhaeclha’ acya’sengveyaam’. Ellheenacpohoc maata’ apquelmenyelhaeclha’ apquelmenaecmascama lhama grupo, han’ apquellan’a nac caaset apangca’aoc a, ayenyem’a mepque apquelelmalhnaycam’ aptomha pquelaaney’ nengmenaecmascama. Apmenyelhacpe eyla lhquep. – Quee eehe, savhaalhqueec lhaac tata’a hac alhta’a lhcac. Savaaya lha’ apquelmenyelhac, maaleng lha’a nhan. Emenyelhquec lhaac seepe’ quelhvoo’. Meec lhaac semenyelhsa sectooscama semheng’ aatcoc. Almenyelhsaclheec lheep nentom. Pooc enlhet, etengyam’ohoc maata’ apmenyelheeycam’ lengco tengma pac. Quelmacpec ne’ elhta yoonges apquelmenyelheeycamcoo payhoo Lhaapangcalvoc, lheec nec lhaac saat actengyassamco pquelyeseem. Apmenyelhma lhnec lhaac apatmac aha. Enlhet aptomha maata’ apmenyelhmoo, temeec apvesey’ apmenyelhmoo; haave sas nengmenyelhmoo. Apmenyelhmoo as enlhet nac hay’. Apmenyelhmoo eyla apatmaacpoc aha. Acmenyelhmoo lha, quelvaana’ yetcoc nac lha.
nengmetaam verbo. cavar. Masquemquec nengmetaam naat maalhec acyevey’ nentengyay’ yengmen, pehevaeclhee eeca’ nengelectelhma lhoop’actec. Talhnaam’ saat emeetem’ ya’a-lhangcoc, patyapquec mooc, takhooc nahan antamhaclha’. Apmetamquec naat enlhet naamoc apva’lhoc yo’yaam’ enengquenec aptom congne’ nahan a’soc apangca’aoc. Quelmetmaamquec yengmen acmaamay’ tengma pvahac. Mooc nengeltemeem quellequec lhoop’acte cyelhvaseem. Apmetmeec taata yaanec aplhangcoc yo’yaam’ elcoc aptom. Acmetmeec co’o yaatyaapa plhangcoc yo’yaam’ angva’hec. Elmetmam’ peheya lhangcoc, antooc saat acyelhna, lhaa ntamhac seema’. Nengelmetmeeycam’ naat nengco’o lhoop’actec yenmongaam actec alvayveeycaoc ayenyem’a valay apquelnaapommaap nanoo’. Lha’alhta’a lhcaac almetmeeycam’ semheng neyaava taalha.
nengmetsavheeycam’ verbo. ganar. Nengmetsavheeycam’ ayenyem’a coo Maclhavay apayvaam. Nengco’ eeca’ nengeltemeem nengelvatnama engmooc, nengmetsavhommalhca’ eeca’ nentemeem avaanaa nengnayvoom. Angveteclhohoc as nempayvaam congne taasec-amya’a.
nengmeyveeycaoc verbo. en fila. Apmeyvaamquec naat enlhet tengyay’ yengmen. Apmeyvaamquec enlhet apnaycaoc naalhpop apna’teyanma. Cameyvamcohoc vaateesa’ calquetamaoclhac yengmen. Mooc nengeltemeem cayveclhoho’. Apmeyveesacpec yaatephaymaca’aoc molaaney’ yo’yaam’ eymaa’. Apmeyveesaclheec metecteng apquetcooc.
nengmeyooyam’ verbo. ir a. Que elyoho, apmeyaacmooc seta hay’, laalha’ aptengya’ ye. Vaana’maclhee eyla secmeyaamlha lhcac. Nec lhaa pmeyaacmoc lengco m’a tengma pac. Elaalh saat, caamquetque lhca la vatac mokham. Nenga’naeclha lhnec lhaac nempayvaam-lhangcoc, lheep saat nahan emyaama’. Emyaasemma vaampa halep, paac nengco’o lha’ angyenamcoc ca’a. Apmeyaclheec taata aptamhaycamca’aclha’. ¿Co lha’ apmeyaclhelha’ as enlhet? Acvet’aac lhaac apmeyaclho lhquep aamay. Pa’ amyaclhac amyep ahac. Yetneec acnem’ apmeyaeclhelha neeten Jesus. ¿Lha’ apya’sa taata? – Apmeyaclheec lhaac nempayvaam-lhangcoc. Nengco’o nengeltomha enlhet melya’asqueyaam’, yetneec nengmeyaeclhelha’. Acmeyaaseeclheec co’o neeten yaamquentem’-aahac. Apmeyaaseeclheec lhaac neeten apmec seca’a. Apmeyaaseclheec lhaac neeten peloota haavoc. Talhnaam’ saat amyaaseclhac quelayque actec almaasen. Sec’aaseclha saat amyaaseclhac paana’teem-lhangcoc seca’a. Apnam’ mayca’a, nataamen mo’ almeyaaseeclho m’a apnaclha pvesque’. Talhnaam’ saat amyantac as’e. Apmeyantamo saat lheep lengco, esanta saat yavhan nahan pan. Yetneec lhama tengma netnooc angco’, eeca’ yetneec nahan nengeltaammeeycaoc yo’yaam’ angmeyantac cooneng. Pelhcaec maata’a hemyantac amya’a. Nengelmeyaasquentaac alhta vaetque congne lhangcoc. ¿Paa nlho’ amyaasentac cooneng apvahac poste? Ca nlhoyquela nav’a?
nengmoctay’ verbo. 1 • tirar, picar. Apmocta’ac naat taata popyet. Emocta yelpa tata’a. Acmocta’voo’ ’sla tata’a pac seepe’. Yetneec naat nengmoctay’ vaalha’ay’ amyep. Apmocta’ac naat apselhyooc yephopay’ ya’angca, nataamen nec naat acvocmo. Paej cata’melooc nengmoctaeclha’ engmooc. ¿Lha’ acva’ apmoctay’ vaalha’ay’? – Na’atque lhcaac seyenmootma, taan selnapa cuarenta. Apmocteeclhooc nec lhaa pangcoo pmec enlhet, caymaalhqueec maata’ elaanoho’.
2 • Cas hengmoctac popom.
nengmohoyqueclha’ verbo. 1 • tapar. Acmohoclheec co’o peyem aplhangcoc. Nooc mooc ayaapeeclheec neptaan peyem. Acmohoclheec co’o pomaap aplhangcoc, sec’aaseclha saat ametmoc, nataamen angva’hec saat. Nengelmohoyqueclheec naat namaalhec. Nooc nahan naamoc apaatong, emoheclhohoc naat enlhet aatong anaamoc apvocmo’ mocmetaam apva’lhoc.
2 • apretazón. Apmohosacpec enlhet aamay. Mooc nengeltemeem aplan’ooc aamay nahan apvaana’maclheec enlhet aamay. Eeca’ ’so ctomha pquelpayvaam coo Maclhavay. Apmohosacpec enlhet neyaava nempayvaam-lhangcoc.
nengmommalhca’ a’soc acvesey’ (quel.). jugar a parar. Nengmommalhca’ acvesey’ angcooc nengnayvoom acteemaclha’ nengelmenlhenammalhca’. Nengmommalhca saat, ¿hee? lhaa ptomhac seepe’ apquellannaamca’a pna’aymacoc.
nengmongcalhanma verbo. pedir, mendigar. Amongcalhnec saat eemooc apmaam nac hay’. Acmongcalhneec co’o samanya pac seta’. Amongcalhnengvaclhac saat haavoc pelhmoc apac, quelhcavalhqueec lhaac nengco’o. Nooc mooc amongcaalhenvaclhac saat. Engquelya’asquec naat quelvaana’a lengco altomha almongcalhanma. Yetneec apteemaclha’ enlhet apmongcalhanma pooc acnoo nac lengco, apmongcalhneec maata’ enlhet yo’yaam’ eltamham’ amyep apac. Eeven, emongcaalhen’ caa’ ac seema’. ¿Lha’ actengyamco mayca’a lhcac que? – Lha’ha, quelmongcalhnaam’ halhca la actoycaoc. Callheenehe eeca’.
nengmongvaecmoo verbo. tocar. Apmongvocmooc apcaatec taata, mayhaamquec nec lhaac vesey’. Noc mooc apmongveeclhoo’. Acmongvocmooc co’o popom apyelhna neeten soolyaatectama, paej lhaa nyekha’ ’ta’ac. Ya’acmoc emongvomho lha’e, paej angmongvaecmooc a’soc nac lha. Eeven, ya’acmoc emongvomhoc footo. Paej amongvaecmooc footo ngyapmoc. Mooc nengeltemeem paej amaycam’. Acmongveeclhooc lhaac mokham maamon, paej lhaac mokham emakheetac. Lheep eyla emongva’ac, ¡ya’acmoc enaayo’! Apmongveeclhooc lhaac pooc enlhet aamay apnayvesa. ¿Avanhee nlhoo kham yengmen neeten nengya’pascamaclha’? – Lha’ha, paej amongveeclha’.
nengmovaan verbo-ngyaalheng’. 1 • saber, poder, estar en condiciones de. nengellhengaanemseeycaoc: secmovaan; acmovaan; apmopvaan; nengmovaan; apquelmopvaan; apmopvanca’a; apquelmopvanca’a; momovaan; camovaan; camopvaan; mongmovaan; calmopvaan; camopvanca’a; calmopvanca’a; evanque’; avanque’; apvanque’; engvanque’; apquelvanque’; apvanca’ac; apquelvanca’ac; paej avaanac; paej cavaanac; paej capvaanac; paej angvaanac; paej calepvanca’ac; paej calvanca’ac ¡Apvannnquec Antonio elyamhapsec soolyaatectama! Caymaalhqueec angaanec. Avanquec meeme canelhpong taam’aahac. ¿Vanque nlho lhquep elaaneclhac secleeta? – ¡Canya ye! Paej capvanca’ac elmeytec quelnayvoom enlhet’aoc nac a, ellavho’ ’sa maata’a. Acvet’aac lhaac enlhet apmopvaan elaanac caalo. ¡Mopppvaan elaanac lamom lha, mongmovaan angyetsec! Acvet’aac naat caamyon yaamvalay apyaamasma. Mongmovanquelha eeca’ anlhengsec. Paej lhaac avaanac selan’a lamom, eltemnaasaamquec lhaa eeca Teela, taan secya’sengvocmo. ¡Vannnquec peloota enlhet nac lha! Evanquec co’o mepque stoyqueclha na’atque cnem’. Paej capvaanac maec eyaalheng’, pelhcaec eltemhe ptom. ¡Apmopppvaan nengmenaecmascama Juan Aanec! Paej co’ ’vaanac nenlheenammalhca’, pelhcaec cayetnakhohoc eva’lhoc. Paej co’ avaanac quenmecpeyem apayvaam. Hevaanengvomoc saat lha’ hayque’. Apneec enlhet apmopvaan lengco payvaam. Apva’ac lhaac mayca’a mongmovaan apayvaam. Apvanquec apayvaam as seca’a.
2 • Evanquec saat alhong acyetna secvesey’ seyanyommalhca’. Avanquec ne’ elhte ngcalcalhcac vulon nac hay’. Avanquec alheenalhca’, paej hemyooc ma’. As yaamet acvesey’ yetaava phaapac. Avanquec catnengcamsec quelhvooc yengmen. Avanquec hengyamacsec maahat.
3 • Engvanquec angmeesec a’soc-momnaave mepque nengmasma congne nempayvaam-lhangcoc. Engvanquec angeltamham’ mepque nengyaapongcaanammalhca’.
4 • saber, poder, estar en condiciones de. ¡Engyepvancoho pcanma peheya’! ¿Lha’ acteema capvanco nac elhengsec secleeta yoonges nac aa ye? – Aptapnec ne’ elhte ngquenyemay’ac acmasca. Quelhvooc paa ngcapvaana payvaam ta’va pquetcoc. Mee, co’o saat naha’ alaanac lamom. – Heey’, calaana saat avanco nlhoho’. ¡Mongvanquehec angya’mongvomoc quenmecpeyem apayvaam! Mongvanquehec angelaanac engangcooc raatyo, vaamlha’ apmopvanca’ ellaana’. Mongvanquehec lhaac anglecoc secleeta yetcoc nac lha, taej lhaac. Mongvanquehec ne’ elhta anga’aynec meemong nac a, so nyekhe pna’atque lhne’ elhte pquellenlhaanyam’.
5 • Monlhocyehec nengmaycaana’sa almaasen mongvanco nac angya’anmongseclhac a. Cavancoho saat amya’ aclengay’. Mooc nengeltemeem calyahalhcoho. Movanquehec saat alhong acmaamec’a. Masqueec apvanco mnaecmacsec, aplhengamquec vesey’.
6 • Movanquehec saat alhong mongvanyalhco nlhoho’. Cavanquehec mongveta cyemtalhnama.
7 • Lheep seepe’, capvanquehec lheep epaalha’vomoc apquelyemnaanec apyenaycamcoo anmen nahan apqueltamongvaecmoo lhma’. Mongvanquehec angenmelham’ taata engac.
8 • Evaanengvaecmec co’o secleeta yenyeem. Vaanengvaecmec apa’ayvascama moo’aalha’va’ eyaalheng’. Mooc nengeltemeem ya’sengvaecme’. Vaanengvaecmec valay apayvaam taata. Mooc nengeltemeem queltaamongvaecme’. Acvaanengvaecmec selmaam yaateypeepa’. Evaaneescaasooc maestro sectaalhoseeycaoc.
nengmovaan amya’a adjectivo. mentir. nengellhengaanemseeycaoc: secmovaan amya’a; acmovaan amya’a; apmopvaan amya’a; nengmovaan amya’a; apquelmopvaan amya’a; apquelmopvanca’ amya’a Nengmovaan amya’a lhcaa clhoc’ac, too khalhnoo’. Acmovaan amya’ eyla lhca’. Ya’acmo tnehe pmopvaan amya’a, evata saat na’soo’. Mopppvaan amya’a lhcaa plhaanma cayemna’teem aapetec almaasen. ¡Hennntavacsoho’! Too cyampa’ac secya’sa almaasen. Paej cata’melooc antemhec nengmovaan amya’a. Ta’sec angvetac nengmovaan acpeyvomoo, mepque nengmovaan amya’a. Aplheenque’ elhta hepasmoc, paej eeca’. Mopvaan amya’a lhca la’a. Aplheenquec lhaac hepaatavatac lengco lhcac. Paej eeque v’acta’, mopvaan amya’a halhca la’a. Aalhtooc lhaa al-halhnac. Sej lhaa pqueltemnaycam’ seta’ aplheena aplhengaanyam’, mopvaan amya’ eeca’.
nengmovheeycam’ verbo. silbar. Nec, ¿lha’ acmovhaamca’ aa ye? Acmovhacmec lhaac seclhengaclha’, ayetsavaasaam’ooc vesey’. Apmovhaamquec lheep apyaalheng’ apya’saclha’ amyep, taan apquempa’a nenga’tooc seenhec, mascoo pmovheeycam’. Camovham’ohoc maata’ anaate-cmopoy’ amamye yetsay’. Anglenghoc nahan camovham’ movheem, mongvetyehe eeca’. Apvanquec nahan emovham’ ta’va’. Emovhaam’ lhaac seta’ apcanya apasmoc nengenemsaeclha neeten meemong. Acmovhaam’ co’o Sa’coc-Yaatectama seyanya ngcoolhyamoc. Apmovhaam’ lhaac taata aptooscama noolheng, taan apqueelhyacmo.
nengmoolhama a’soc acvesey’ (quel./quen.). 1 • convecino, coinquilino, vecino. nengellhengaanemseeycaoc: secmoolhama; acmoolhama; apmoolhama; nengmoolhama; selmoolhama Nengmoolhama actomha nengnaycam’oo lhamoo’ acnoo nac tengma engac, aldea engac nahan yav’aclhoho as Chaco. Quelva’actaac lheep apmoolhama. Apquellhengquec lhaac selmoolhama apquelya’sa Peesempo’o. Apmoolhama cnaat Anilise Haacoc-Aamay ayenyem’a apvaanemquescama. Apmoolhama quelhvooc valay, enlhet nahan lengco.
2 • cristianos. Jesucristo pmoolhama eeca nengeltemeem apqueltomha Tyos apquetquec. Queenooc alhta sengeltemnascama acnoo nac: Lhama nengeltemnascama Jesucristo pmoolhama apnamca’a Naava’-Amyep. Aplha’maeclhee eyla Jesucristo pmoolhama nepyesecsa quenmecpeyem.
nengmooteeycam’ verbo. estar en cuclillas. ¡Ya’acmoc elhec naalhpop, emootam’ eeca’, caltaclhec! Acmootaam’ lhaac selyetsamongsa vaetque nema ac. Elmootam’ohoc maata’a quelnayvomoo calmalhcac naapa’ta’a, naapokha’ eeca’ engya’nam’. Acvet’aac lhaac ya’a-lhangcoc mepque nengmaclha’, vaamlha nengmooteeycam’. Acmooteentaac lhaac secvet’a lhaapen, cac’ooc vesey’ engquenyec heeta’. Eeven, emootengvaclha’ a makhay’, haave saat apya’anma nenga’to’.
nengmootquescama verbo. apuntar. Apmootcasquec pelhpaa’alh apac seta’ amamye’ apmoctay’ popyet. Ya’acmoc emootsec vanteeta pac payhoo pooc, epa’nemhoc yelpa’. Eeven, ya’acmoc hengmootsec pelhpaa’alh, epa’nemhoc ahamtec. Nengmootquesquemquec yenmongaam angmoctac vaalha’ay’ nahan mooc a’soc. Acmootcasquec vanteeta semheng yo’yaam’ caa’. Paej cata’melooc angmootsam’ engmooc yenmongaam, calvapmeclhohoc canmong.
nengna’alhpooleeyquenta’ verbo. arrojarse al suelo. Ena’alhpoolentaamohoc naat valay sengelpelhteetamoo aqpqueleltaamsommaap. Mooc nengeltemeem elelpoolentaamoho’. Na’alhpoolaamquec apquenyahamco quempokhacme’ ayenmonga. Quep, na’alhpooleentaac vaalha’ay’. Mooc nengeltemeem palleentaac vaalha’ay’ nahan teyacmec vaalha’ay’ amyep. Na’alhpoolseentaac macva vaalha’ay’. Queltamhooc vesey’ etooc.
nengnaclhama verbo. coger. ¡Sepee’, engyenaat soolyaatectama, enaalh acyelhna! Yetneec maata’a nengnaalhveyaam’ antaava cyelhna nalhma’. Acnaclheec lhaac samanya, lapamcooc lhaa eeca’. ¿Lha’ alya’sa quelvaana’a? – Quelayque ngnaclhaamcoc. Mee, ¡henaalhques maamon apyelhna nac a! Mooc nengeltemeem heleeques. Sec’aaseclha lhnec nengnaclhama yaateypeepa’ acmoc. Mooc nengeltemeem nengelmaam yaateypeepa’ acmoc.
nengnaeclha’ verbo. 1 • descansar, quedarse atrás. Acnaclheec co’o stamhaycam’. ¿Quelhvoo nlho paa ngyempeclha’? – Paej, pa’ alhneclhac seclhoo’. Paej maata’a nentamhaycam’ acvaclho nengnaeclhelha’. Yetneec maata’ apquelnaeclhelha’ alumnos naalhet mokhetma acvaeclhoo a’net semaana pelten’ julio. Paej maata’a nengeltaalheseeycaoc acvaclho nlhoho nengnaeclhelha’ lhoyquela nengellavquescamaclha nengelyampay’. Alhneclhac saat lhama semaana sectamhaycam’ yo’yaam’ ata’meleclhoho’. Acyav’aclha cvesey’ eya’heemac nengmasqueem.
2 • Ta’sec saat elneclha’ apquelemha-pmamye’ nataan moya’naeclha’, yetneec moclham’a amya’a. Apnaclheec alhta alhaaye Seepe-Tes aclhenga ngquen’.
3 • Apnaclhooc lhaac aplhengaam enlhet. Mooc nengeltemeem apquelvaataasque’. Alhneclhohoc saat tengma hac acmaamec’a nlhoho’. Mooc nengeltemeem molhnehec saat.
nengna’lom verbo. llevar. Apna’loom’ apquetcooc noolheng amyep. Apla’loom’ mayca’a pac enlhet. Apna’laclheec apquetquec enlhet yo’yaam’ eltamham’ manten. Apna’loom’ apquetcooc metecteng saanga. Ena’laclha’ apna’aymacoc samanya pac, etavamcoc saat. Apna’lantaac lhaac paaya nengnamca’aclha haavoc, nalhma cvesey’ apquenyecta’. Ena’lavsangvaclha noolheng, paac co’ ayhangvomoc yengmen. Mooc nengeltemeem elyantavaclha’.
nengna’sepma verbo. tragar. Na’sepquec secleeta yetcooc yaptec. Ena’sep paana’teem, eta’meleclhac saat. Paej eyla ngcana’sapa ctom eeven, ta’navaquec lha’a. Paej cata’melooc angmeesec seca’a caramelo, ena’sapoho’, taan capvomoc. Talhneec lhaac semsec eva’lhoc secmenaecmasa, ta’ sna’sapaavoo. Paej lhaa ngcata’melooc secna’sapaclho eymaanong, cas cvesey’ eyespoc ayenyem’a naapnaclhama. Too cna’sapamcooc eymaanong, paej eeca vaalha’ay’. Engyespoc actomha actamhaycam’ sengna’sepquescama nentom.
nengna’taalmeeycam’ verbo. correr. Apna’taalmamcooc lhaac taata yo’yaam’ meta’pamquehe’. Nec, seema’, na’taalmam’oo’, laalha’ ayac’a ye. Elna’taalmam’ohoc maata’ aptavaascamcoo peloota amamye’ apquelnayvoom. Mooc nengeltemeem ena’teymam’oho’. Acna’taalmaoclhooc lhaac neptaan taata yo’yaam’ athanyeclha’. Mooc nengeltemeem actemeec yaam senengqueeycaoclha neptaan. Quelna’taalmaoclheec alumnos apquellantalhnengveeclho escuela. Acna’taalmamquec lhaac sectahanyacmo valay.
nengna’taam verbo. meter. Acna’temquec co’o tataa’ appoc vaetca’ha-yelhyavay’. Ena’tem’ volsa samanya. ¿Paa nlho’ ana’temeclhohoc ca’a? – Eehe, masqueec aymes. ¿Na’tamaclhee nlho tata’ alhangcoc? ¿Lha’ angna’temehec ca’ ye? Paac co’ ’mongcalhnec. – ¡Elheng na’sa mepque lhangcoc! Acna’tavaclheec lhaac selna’taam congne’, cac’ooc vesey’ engquenyec camamaa’. Mooc nengeltemeem aclha’tavaclhee’. Acna’tamam’ lhaac selnantalhnama amamye seclhengaam.
nengna’teymeeycam’ verbo. correr. Na’teymantaac lhaac tata’a seleevamca’a. Nec, na’teymam’ noolheng, paac lha’a ngcamamaa’. Nengna’teymaoclheec lhaac tengma naysecsa cmaamay’. ¡Que elyoho sepee’! na’teymam’ apna’aymacoc, etnengcam’ lheep lha’. Nengna’teymeeycam’ nec lhaac talhnaam’ nac hay’. Caamquetva’ac campeclhac nengnayvoom peloota.
nengnathaam verbo. 1 • ¿Apnathaac lheep aplhengaam? – Paej, mooc nem’ saat. Acnathaac co’o nentom acsavhaalhco, aptomhac seepe’. Lavquec lhaac sa’coc acnathaha yengmen acyaam. Apnathaam’ lhaac enlhet apoctacmo vaalha’ay’. Enathehec saat aptamhaycam’ enlhet lhaac, apleng’aac vesey’ aplheenacpo molvaateesquescama. Meec ne’ elhta acnathaamca’a mayca’a apquelya’ascama moo pcaoclha’. Nathaacpec lhaac calyeeta hac apmophaape. ¿Laalha’ acnathaha sa’coc que? – Lha’ha, mongya’samquehe’. Enatheescasquec lhaac meeme secta’pongveeclhoo nenlhoy’ caanson, lhapcooc vesey’ paej alhca’ac.
2 • Angvetohoc maata’a noolheng apnathaam. Mooc nengeltemeem cay’ooyam’ elhong.
nengnatheemoo verbo. Nengnatheemoo acvesey’ nenglengaycamcoo amya’a nenlheenammalhca’. Acnathaavooc lhaac seclheenalhco acyevey’ evocmo’. Nathaavooc lhaac selpa’lhemsamca’a seepe’, taan apvena. Sas mongnathoec amya’a, sas angelengyoho’ ’sa. Acnatheessooc lhaac taata aplheenammaap. Acnatheescaasooc lhaac mo’ alyacna’a tata’a hac. Angnathengvocmooc lhaac quelvaana’a quelhvooc alyamhapma naysecsa acnayvoom. Quelnathengvocmooc nec lhaac sevhen apquelnayvoom peloota mo’ acpa’ayvaasaamca’a lhama nav’a. Mooc nengeltemem apquellangvocmoo’.
nengnatnaeclha’ verbo. ponerse. Nengnatnaeclha’ actamha apayvaam enlhet nanoo’, acnoo nac: Acnatneeclheec lhaac lamom ’hac. Mooc nengeltemeem ayaasepseeclheec eyespoc.
nengnayvoom verbo. 1 • jugar. Quelnayveec seca’a acteemaclha nengmommalhca’. Sepee’, ya’acmo naayo’, engyaylhoho ’sa amya’a. Paej cayetnac acnayvoom nemesma, vaamlha’ aclom, mongvanquehec angnayvecsec. Apnayvomaclha pangcooc naat Antonio Enrique. Acnayvomoo as sectooscama yetcoc. Acnayvomoo nac Sandra yetca. Nengnayvoom nanooc naat acvesey’ alyephaha. Nataamen naat catnohoc amya’a: „Alyephaha saat angnaayo’“, cavay’aclha cnaat peloota. Apquelnayvaam’ enlhet nalhma’ angco’. Apnayvaam’ lhaac lhapcooc yaptec. Yetneec nahan maalha nengnayveeycam’ nentepquescama nengaecmaasqueclhoo quelaancam’-nepqueesec. Yetneec nengnayvoom peloota amyep escuela. Apqueltavaasaamquec enlhet peloota alnayvommalhquelha lhangcoc. Sec’aaseclha saat nengnayveeycam’ peloota. Apnayveec lheep pooc. Nengelya’yeescam’ actomha nengnayvoom engmooc. Quee, elvatees, ¡enayvacpoc! Quelnayvaalhqueec vaetque lhangcoc. Seca’ angquen’, angnayvaasquec maata’ ayetca. Apnayvaasquec apyaap Yecpa’va’. Apnayvaasquec apyapmoc noolheng.
2 • Nayveec lhaac yaamyavheene sekhalhnoo payhoo plhangcoc. Mooc nengeltemeem quepyevque’.
nengnelhpongaam verbo. Nengnelhpongaam acvesey’ acnoo nac tamam’a aahac yo’yaam’ angelaaneclhac taame etcooc alvesey’ queesec nahan taama lyevey’. Mocnelhpongaam queesec moyanquescama moolaaney’ aayen’. Mocnelhpongaam alyevey’ eeca moyanquescama moolaaney’ taama’ nahan yaama’yen’. Acnelhpongquec co’o taam’aahac yo’yaam’ alaanac aayen’ nahan yaama’yen’, lhaa ntamhac meeme. Angnelhpongquec seema taam’aahac nahan nepqueese’ epva’.
nengnelhtayqueclha’ verbo. rechazar, negarse. Enelhtaaclheec lhaac seyanyamca’ eyaalheng’. Mooc nengeltemeem apyeengeeclheec seyanyeeycam’. Acnelhtaaclheec lhaac seyanyommalhca’ ay’acsec alyamhapma ayenyem’a yetneec mooc secya’saclha’. ¡Sengggnelhtayqueclhoo eeque nhan enlhet nac a! Paac lheep angvanham’ lhama ’soc, ya’acmoc saat henelhteeclha’.
nengnelhtengaam verbo. saltar. ¡Enelhteng engyenaat tracta va’lhoc! Angnelhtengquec Seena acnaclha soolyaatectama, netnooc vesey’ ngquelyelhnac. Netnooc almakheeycam’ acyelhna soolyaatectama, eeca sas angnelhtong angnaclhec. Acnelhtaantaac lhaac naysecsa yenyeem tracta. Netnooc lhaa cnelhtaantac sectepa neeten tengma. Apnelhtengquec alhta pecman apmamye lhaapen, taan apmeta lhaapen. Nelhtaaclheec lhaac peloota secyenha naalhpop. Nelhtaantaac yenmongaam-actec secmaayesa ngyapmoc. Makhay’ angnelhtengac aclaalhco secleeta yetcoc. Nelhtengquec eema hac secyemsa. Paysemcasquec caanson ’hac alnelhtengaam yengmen. Apnelhtaam’ neeten Pedro amyep apcac’a nemesma. Apnelhtengam’ooc lhaapen nahan seenhec ayenyem’a apquelay’. Angnelhtaam’ooc sa’coc acva’actamo ngquen’ ayenyem’a ayetsavascamoo.
nengnelhtengaamoo neeten verbo. asustarse. Acnelhtengaavooc lhaac neeten ayenmonga yenmongaam. Nelhtengaavooc lhaac neeten semheng selya’yeesamca’a. Mooc nengeltemeem quelengyahaclhoo’. Nelhtengaavooc lhaac co’o neeten apquempa’a nenga’tooc seenhec. Caasooc lhaac anelhtenghoc neeten secvet’a nenga’tooc taata. Ya’acmoc elpa’lhamam’, enelhtengsec neeten eeven. Acnelhtengaavooc lhaac neeten secleng’a amya’a apmommacpo eemooc.
nengnempa’veyaam’ verbo. cazar. Nengnempa’veyaam’ acvesey’ nentengyay’ a’soc-navhac nengyamongquelhma acnoo nac popyet, lhaapen, pomaap, vaalha’ay’ nahan mooc a’soc. Nempa’veyaam’ aplhengac seta’. Apnempa’vocmec lhaac cooco ma’a nalhma’. Angnempa’vocmec lhaac quelvaana’a peyem. ¡Enempa’vom’ popyet! Que elyoho seta’, nempa’veyaam’ lha’ aptamhac, lhaa ntamhac seema seyanya. Nec, nempa’vocmec cames, ascoc antengya’ac. Catneclhehec enempa’vomoc enlhet apnempa’vaecmoo, pelhcaec elnaapoc popyet.
nengnengcanma verbo. 1 • poner. Acnengquenquec lhaac pilas alvaanyam’ neeten meesa. ¿Co lha’ anengquenehec volsa? – Epquen’ lhama as’e, congne’, angna’aymacoc saat amyep. ¿Paa nlho’ anengcanvaclhac congne silya? Caamquetva’ac yengmen. – Eehe, enengcanvaclha’. Anengquenamcoc saat seclhoy’aclha maata’a soolya’yem yo’yaam’ cavanaamoc. Caymaalhqueec maata’ apyapmaec elnengquensamcoc soolya’yem amamye yempaeclha’ escuela. Nengquenamquec naat enlhet’aoc soolya’yem apquelpasmoom mayca’a. Juan apnengquenamcoc am’aoc aamay, haave c’o, tooc ma’ sephesca’a. Apnengquenamquec tengma apquellaaney’ yaatephaymaca’aoc. Aplheenquec hengelmeesec lengco lhama-emec vaetque. Elnengquenaoc soolya’yem yo’yaam’ angelya’anmongsec. Yetneec nengnengcanma a’soc-momnaave acnem’ nengnaeclha’. Yetneec maata’a nengmaycam’ nengnengcanmaclha’ a’soc. Mooc apqueltemeem enlhet nanoo’ asoota’ nahan alhtem’.
2 • Apquelnengquenaoclheec lhaac apquelpacanma apquempaoclho enlhet’aoc. Apnengquenaclheec lhaac lente pac taata.
nengnengcanveyaam’ verbo. parar. Acmoo mooc lhaac nengnengcanveyaam’ secleeta engangca’aoc eyaalheng’ nengelvet’a nemesma aamay.
nengnengcoonma verbo. ponerse debajo de. Acsavhaam’ lhaac yo’yaam’ anengcoongnec acmaamec’a, paej lhaa eeca’ ’ta’ac, taan setaamaoclho ’sa tengma hac. Eeven, saat acmaamongvocmo, enengcoonvom’ yaamet yo’yaam’ cayeesehec vaetca’hac apac. Canengcoonvomhoc nemesma cooneng yaamet-aysecsec yo’yaam’ caylhanmoc. Enengcoonques vaampa acteyapmaclha yengmen va’alhva. Tengma engac aptomha maalha nengnengcoonveyaam’ maata’a naysecsa cmaamay’ nahan naysecsa pteeyam’ peyaam’. Acnengcoonquec lhaac moopeeyeen-yaamet acma m’aoc, nataamen alaasepvocmoo sectalhnama eeyapoc. Nooc mooc acnengcoongnee’. Acnengcoonquec co’o yaamet akhalheem secteyaasaamca’a nalhma’ naysecsa seclhengaanyam’ Enengcoon’ apmamye moopeeyeen-yaamet moctemyeescama. Apquelnengcoongnaamquec enlhet moopeeyeen-yaamet naysecsa apquenyahaycaoc apquelac’a vaetque. Acnengcoongnaam’ acteemaclha’ apmaayahay’oclha Tyos. Apvesque’, yetneec maata’ apnengcoongneeycaoc neptaan yo’yaam’ engyaasennaam’.
nengnengqueeneyaam’ verbo. Nec, eeven, a’net raatyo apnengquenacmoc.
nengnengquenaeclha’ verbo. poner a lado, dejar. Aplhengquec saat angco’, enengqueneclha saat teyaypehec apac, co’o saat altetam’ domingo. Elnengqueneclha seclhoo pqueltamhaycam’, ca’a saat seclhooc angyenamcoc.
nengnengqueneeycam’ verbo. guardar. Engvanquec angnengquenam’ actec yo’yaam’ angeneclhac mooc mokhetma lhoyquela acmaamaaclho.
nengnengquetma verbo. Nengnengquetma nengeltemeem nengleclama m’aoc acnoo nac: ¡Semaa’, yaamso’opquetaama’ ac! Paac co’ anengquetec am’aoc ahac. Quennemquec caaven secyemseem. – Enengquet que, catyapoc saat caaven. Nenta’melquescamooc angnengquetec mesquey engmenec. Paej cvesey’ cata’melooc angyaptec nahan angenmootec, elha’meclha’. Acnengquetcasquec lhaac am’aoc apac eeven yo’yaam’ alcoc.
nengvaaneeycaam verbo. 1 • crecer. Apvaanaamyec naamoc apquetcoc seyanma alhta. Apvaanaamyec Seepe-Navidad. Nooc mooc vaanaamee’. Angvaanaamyec lhaac sa’coc quelhva’ acteeyam’. Quelvaanaamyec eyetquec. Quelvaanaamyec seyanma. Nooc mooc quectengque’, quelyav’aa’. Pelhcaec cavanaamoc teves. Pelhcaec cavanaamoc quelvaana’a. Yaam acvaaneeycaam entamhac sa’coc. Quelhvoo cvaaneeycaam sa’coc nac lha. Quelyamhapquec lhaac quelvaana’ yetcoc seclha’ acvaaneeycaam. Vaaneeycaamyec lha’a seca’ apteeyam’ alhta. Vaaneeycaamye’ ’sa mepque escuela pac yoonges. Quelhvoo’ ’sa apvaanaamyooc yoonges nac hay’. Paej evaaneeycaamac yetsene-ptom, so nyekhe nanooc seyanma. Paej mokham evaanaamac seca’a. Mooc saat secleeta pac seca’a apvaanaamo. Acneec naat movaancamlha Vayna’. Paej naat co’ avaanac alaanac a’soc movaancamlha cnaat. Mevaancamlha cnaat taata apvetay’a pquelnaapommaap. Nengelvet’aac naat mongelvaancamlha’ ayapma cnem’.
2 • Eyacvaclhoho, vaanmooc mokham. Vaanmoo eyla quelhvooc yaateypeepa pac. Vaanmooc lhaac secmaam pelhmoc. Mooc nengeltemeem avanhe’. Cavanmohoc saat secmaam aapetec, avanhec vesey’ soolya’yema hac. Yaam acvaanmoo lhcaa ngmatnac vaetque. Nooc mooc yaam acyevey’.
3 • Acvaanemcasquec co’o seepe’. Apvaanemcasquec lheep apyaap. Nengvaanemquescama ’soc acvesey’ nengyavsaeclha’ acnoo nac nenlha’maasqueclha nengna’tooscama. Engvanquec antemhec nengvaanemquescama vaetque etcooc, nengaoclha’, escuela nahan tengma engac. Haave pquetca pangcooc enlhet nac a, vaamlha pvaanemquescama. Ta’sec maata’a ngcayetnam’ enga’tec nengvaanemquescama nengaoclha’, alhte ptomhac Yohoonque.
nengva’anquescama verbo. Nengva’anquescama engva’ acvesey’ nenteteem engva’ lhoyquela nempelhvalhnama yo’yaam’ calsekhehec engva’. Lhengcaasooc quelennaava’a paej cayetnac apva’anquescama apva’, quelvaana’ eeca’ ayenyem’a alvena’teem aava’. Ava’anseclhac saat eeva’, lhaa ntamhac meeme. Angva’ancasque eyla lhca’ aava’.
nengvaanyam’ verbo. 1 • viejo. Angvanacmooc seema cvaanyam’ Vanacmec meeme, so nyekhe lhama yetca. Caamquetquec cavanmoc seema’, lha’moo eeque tavaan. Cavanmohoc saate eeque la seema’, nooclha’ angcooc ne’ elhte eeca’ angvanmoc. Paej nengco’o nteemac lha, nengelvanacme’ ’sa mepque cmasom nengnaycam’. Nengvaanyam’ nengeltemeem vangquepquec mokhetma engac. Apquelvaanyam’ naat apqueltamhac syeete cristianos. Apquelvaanyam’ saat eltemeclhac apquectengaam apmamye’ nahan apquectengaam alhaaye’. Apvaanyamoo ptamhac Seepe-Lhama. Nooc mooc apvaanyacmoo. Acccvaanyam’ eyla semheng ’pac.
2 • Acccvaanyam’ eyla raatyo pac, cahaney’ sas. Alllvaanyam’ eyla lhquep teyaypehec apac. Masquemquec nengelmaycam’ amya’ alvaanyam’ acnoo nac nengelyecpelhcasommalhca’, laamosay’a, asoota’, alhtem’ nahan nengyaava’. Paej capa’ayvac raatyo, alvaanyam’ halhca la actec.
3 • Va’atsam’ actomha acyetnamaclha yengmen acvaanyam’. Caaya pvaanyam’ saat engmamye’, alhta pqueltamhac enlhet’aoc.
nengvaanyam’-yaamet a’soc acvesey’ (quel.). Nengvaanyam’-yaamet nenganquescama nengmasqueem nengapnaclhangcama. Caymaalhqueec ma’ antekhaanec, eeca’ antepelqueclhac seclhoo’. Lhoyquela sas angyemyecsec, taan nahan angyenec, quelhvooc anta’melvomoc.
nengvaapekhaam verbo. 1 • torcer, dislocar. Nengvaapekhemquec popyet alyeptetaclha’ apelhquepcoc yo’yaam’ angaasepseclhac mooc apelhquepcoc, nataamen quelhyavaam’ooc ampatmoc. Acvaapekhaac lhaac ayespoc tata’a seya’ha, paej cvesey’ sovov ahac, quenyem’ac ma’a. Alvaapekhec saat apyespa’aoc vaalha’ay’ yo’yaam’ mengyempaoclhehe’. Evaapekha yespoc vaetque etcoc, ahaycoc saat angya’temensec.
2 • Vaapekhaalhqueec lhaac eemnec sectaangvocmoo congnoo’, cas lhaac. Nengelvet’aac lhaac enlhet acvaapekhammalhca’ aptapnec, nataamen nengeleyvesa nengelaaneessaclho.
nengvaeclhoo-engmooc a’soc acvesey’ (quel.). jugar a parar. Nengvaeclhoo-engmooc acvesey’ nengnayvoom acteemaclha nengya’maascam’ engmooc. Nengvaeclhoo-engmooc saat, ¿hee? lhaa ptomhac eeven apcanya pooc.
nengvahaney’o verbo. imitar, copiar. ¡Evhaanoho pyaalheng’ apquelyataam ca’a! Vahan’ooc lhaac sa’coc angquen’ alyemyesa apaava. Acvahaneeclhooc lhaac meeme ayena peheya’. Acvahan’aac lhaac apvena eemooc apquetsapa pyaap. Ya’acmoc cavhaanohoc moo clom. Mooc nengeltemeem ya’acmoc capasmeclha’. Vaamlha lhne’ elhta ngavhanseclhohoc alpa’meeteeyca’ acmasom ataava quelvaana’a nac a. Acvahanseeclhooc eemooc acmaases secnayvoom. Cavhanques mooc actamhaycam’o yo’yaam’ catepsec a’soc ac. Vahanaamcooc lhaac seca’ aptaalhosamco mooc vaetca’hac. Vahanaamcooc lhaa nseca’a apmenaecmascama pyaap. Nengvahanaamquec naat apmenaecmascama lengco. Nengelvahanaamquec nengco’o sengellhecmooscama taasec-amya’a. Sas maata’ angelvahanamcohoc apquelteemaclha’ acta’mela apquelvaanyam’. Acvahaneeycamcooc naat apteemaclha’ aptamhaycam’o taata.
nengvanmacteem verbo. callar. Apvanmaque’ elhta seepe’ aphalhnoo molpa’ayvascama, yamasquec vesey’ apva’lhoc. Acvanmaquec lhaac na’sa sekhalhnoo apquelpa’meesma enlhet. Aclheenalhqueec lhaac naha’tooc momovaan sectamhaycam’, taan co’o secvanmaa ’sa. Acvanmongvocmec lhaac secvocmo nempayvaam-lhangcoc, paej lhaac vesey’ tengma. Sas maata’ antemhec nengvanmacteem angaylhohoc tasec-amya’a. ¡Evanma’, eeven, ya’acmoc etnehec, acmasom apayvaam! Caamoc nema ac eeven, cavanmeeclhac saat. Vanmaaclheec lhaac eemooc seclheena metalhneescama peloota talhnaam’ alhta. Ya’acmo ngcohoc caveene nseca’a, cavanmees eeque maata’a quelhvoo’, nalhma’ as’e, engyahalhnemmac neptaana.
nengvanmayqueclha’ verbo. terminar. Vanmaaclhee lhcahayaam’, paa lhca la ngcamamaa’. Vanmaaclheec acpa’ayvoom seecoc. Paej cavanmaaclhac ayenyeem eema secyemseem lhaac. Evanmeeclhohoc enlhet apleng’a apqueyveseeycam’ popyet. Vanmaaclheec acmasca eema’aoc, aclequec vesey’. Vanmaaclheec seta’ apnempa’veyaam’, apvaanyam’ cvesey’ aptamhac. Acvanmaaclheec sectamhaycam’ manten, mayca’a hac engquenyem’ac alvay’. Mooc nengeltemeem acpequeenaclhee’. Acvanmasseeclheec lhaac apquellectengmaycam’ enlhet. Mooc nengeltemeem alvaateescasque’.
nengvanmongcama a’soc acvesey’ (quel.). 1 • sueño. nengellhengaanemseeycaoc: secvanmongcama; acvanmongcama; apvanmongcama; nengvanmongcama; alvanmongcama Yetneec acteemaclha’ angcooc nengvanmongcama sengvanmeescama naysecsa nenteyanma alhta’a, mooc’alhma’a nhan acnem’ angco’. Mooc’alhma’a hengyennemsam’ohoc nengvanmongcama, angaane eeca’ na’soo’, acnoo nac secleeta alhnangggcoc nenlhoy’. Na’sooc lhaa yanaec secvanmongcama slhoy’ tengma. Moocteemaclha lhcaac secvanmongcama alhta’a lhcac. Secvanmongcama lhcac eyantamac, athanyeclhac saate eeca’, lhaa ptomhac enlhet acvanmesa alhta’a.
2 • alma. Yaavey-am’aoc actomha acmovaan camoc acvanmongcama nseca’a, nataamen caasco yempehec. Elecvaclhohoc naate eeca’ acvanmongcama nseca’a acnoo nac enlhet apyoholhma’, nataamen cata’meleclhoho’.
nengvangquepma verbo. 1 • alejarse. ¿Vangquepque nlho taata? – Vangquepquec lhaac. ¿Vangcapaclhee nlho mayca’a? Peheya pac lhaa nyekha’ as’e. – Eehe, vangcapaclhee’. Nec, vangcapacmec yengmen, camamaac saat. Vangquepquec yephopay’, paa ngcalyaptalhca’. Vangquepquec seclhaalhma aamay, acta’paamque eyla’a. Vangquepque’ ’sa oora seyempaeclha’, teetaam’ooc vesey’ pooc mayca’ apquelvay’. Vangquepquec mokham acya’anmongaam ca’a. Nanooc lhevangquepmac soolya’yem hac, sectengyay’ sectom eeque maata’ ansavhoomac. Vangquepquec mokhetma pac seta’. ¡Eeven, ya’acmoc evangqueepoho’, etyesam’ saat nenga’to’! Movangquepmoo c’o cteemac. Mooc nengeltemeem motengyay’ yavhan co’o cteemac canaec seyengquetma cmaahat. Sas maata’ antemhec mongvangquepmoo, vaamlha’ amyep engac nengelaaney’.
2 • Paej evangcapam’ taalha ta’va’, quey cvesey’. Cavangcapaycam’ quelvaana’a nac a, vaamlha cvesey’ actamhaycam’ tengma ac, paej cay’ascamac vooleyvol. Movangcapaycam’ co’ acteemac, neeclha seyanma acyav’aclha peheya’, cay’ooc engquenyec etooc noolheng. Paej laalha’ ’vangquepseeycam’ seyootma aayen’, neeclha alvay’a maata’a selmoolhama.
nengvascapma verbo. esforzarse. Vascapquec lhaac apquenyeem Severiano apquelyamaasammaap, apmamyooc lhaa pvaclha’. Vascapquec vaetque ngquennaavo’ acyenga mooc. Vascapquec co’o tengma hac naysecsa apquelhcahayaam’ peyaam’. Apvascapquec seepe’ aptom aplhoy’ paana’teem yo’yaam’ eta’melvomoc. Sas caytec nengvascapma acyetna nengelenlhaanyam’. Mooc nengeltemeem nengyemna’ayqueclhoo nahan mepque nentemesseeycam’ na’sa. Caytec saat lha’ apquelvascaapaeclha’ enlhet apqueltamhaycam’ amyep apangca’aoc, meyhec vesey’ yaateypeepa’. Queltamhooc lhaac elvaateescamoc naalhet apquelaaney’ tengma pac Juan. Meec lhaa eeca’ ayanya: „¡Evascaapeclha’!“ Mooc nengeltemeem ¡eyemne’eclhoho! Caymaalhqueec maata’ angelvascapseclhac nengelmoolhama acnoo nac nengelyaataycaoc yo’yaam’ ellenlhanmoho pquelyeplavquescama pqueltamhaycam’ acta’mela.
nengvasvaycam’ verbo. sonreír. Apvasvaam’ooc lheep apquelyahavoo apongcanma. Acvasvaam’ooc co’o secleng’a secvesey’ aalhtoo’. Apvasvaam’ooc seepe’ sectahanya’voo lhcac aamay. Apvasvaam’ooc naat pocya’am’ aplheenacpo camopvaan etnaham’. Vasvaam’ lhaa nseca’ acmongcalhna ca’a. Mooc nengeltemeem quectengmom’ atquetsec. Pelhcaec cavasavaam’ antahanyac Teela. Acvet’aac lhaac apquelmenaecmascamoo apquelvasveeycam’o, taan apquelvahaneeclho enlhet. Eeca’ as nempayvaam nengvasveeycam’ actomha cvaanyam’.
nengvatnama verbo. 1 • quemar, encender. ¿Apvatneec lheep caaleyvascama? ¿Paa nlho’ avtec veelas? – Eehe, ¡evet! Quelvatneec lhaac taalha taata. Helvatneesques no taalha, quey angco’. Acvatneec lhaac meemong aapac. Alvatneec lhaac vaetca’hac alvaanyam’. Paac co’ avatneclhac seyekhescama a’soc apaoc alhta. Acvatnaamquec lhaac nalhma’ ayekheescaoc paltoosa. Avatnamcoc saat amyep apteyacmo peyaam’. Talhnooc angvatnamcoc amyep acyevey’ lhcahayaam’, ho’sa’ secvatnaamco lhcac. Acvatneec amyep yo’yaam’ ca’alhneclhoho’. Nengelvatnemquec yelpa’ yaatephaymaca’aoc molaaney’ yo’yaam’ emakheetec. Caymaalhqueec mokham angelvatneclhac yelpa’ nengelaaney’ yaatengva’alhva yo’yaam’ cayemne’eclha’. Vatneec peyaam’ peheya’ ’va’.
2 • derrotar. Alvatneec lhaac selenmelhma peloota. Apquelva’ac lhaac aptengyay’ peloota apquelvesey’ sevhen. Nengelvatneec lhaa eeca’.
3 • Evatneeclhooc lhaac vaquero secmeescama yoonges ahac.
nengvatnapma verbo. soplar. Acvatnapquec lhaac ephehec sekhala. Vatnapquec naaha’at apquennamaam enlhet. Evatnaapohoc engvocmo’ apyoholhma’ yo’yaam’ camascoc nengmasqueem engac sengelan’a nac a. ¿Vatnapquec lheep taalha? – Paej co’ ’vatnaapac, lhempen’ lhaa ctamhac. Acvatnaapaamquec lhaac taalha seyaaleyvaasaamco. Apvatnapquec peyaam’ naaha’at. ¡Yaapeclha’ aatong! Vatnapacmooc peyaam’. Quelhcahacmec angco’, taan cavatnapammohoc alhcahayaam’ aatong. Yetneec nahan lhama ’soc acvesey’ nengvatnapma va’lhoc yo’yaam’ capa’yo’.
nengvayaam’ verbo. 1 • llegar. Mayca’a lhne epquelva’ac, lheep ne epquelquetaamac. ¿Cat lho’ apva’a? lhaa ctomhac selmalhnaamca’a mayca’a. Apva’actaac lheep apyaap. Talhnaam’ saat avata’. Saat angyenamcoc ca’a nengelva’actamo. Apva’actamo saat lheep apa’mehetsec. – Heey’. Seclha’ alva’actamo acteyacmo yengmen acmaamay’. Alva’actamo saat caltamham’. ¡Eyhangvom’! – Saat acva’actamo secleeta. ¿Paa nlho ta’hohoc enlhet nac a? – Paej, apva’actaamoo’. Mooc nengeltemeem apna’actaamoo’. Talhnacmoo alhta nengelvaclhac nengelya’saclha’, taan mehengelyecpelca apcaoclha’. ¿Vaclhee nlho lhquep moya’naeclha talhnaam’ alhta? Paej angcooc angelvaclhac escuela, quelhvooc saat cataalhosalhcac nengvesey’ acteemaclha mongvaeclha’. Paej laalha’a ngcataatsam’ secvayaam’ nepeyaam’, lhaa ntamhac seema’. Paej co’ ’vaecmoc apcaoclha’, quelhvooc co’ acvaecmoc. Acva’actemcasquec lhaac yengmen secyahangveyaam’. Apveesca’actaac alhta Pedro mayca’a pac. Acveesca’ac alhta actec moocteemaclha’ elhnamoc. Apcanyacpec lhaac enlhet evatemsec apquetca payhoo paana’teem-lhangcoc.
2 • Talhnaam’ nec paa lvohoc mayca’a tengma. Cat mev’actaamoo haavoc tengma hac. Quelhvoo’ ’sa apva’actaamooc lheep secmaclha’. Talhnaam’ saat avaclhohoc Campocya’am’.
3 • Apva’actaamooc lhaac haavoc aptengyay’ vaalha’ay’, paej lhaac elnaapac.
4 • Nengelvaclheec mokham peya’ apva’lhoc pelten’ nac hay’. Vocmec naat acnem’ aplhaanmaclha Tyos emqueesec apquetca Abram.
5 • Va’ac alhta’a. Pelhca’ acva’a secyenmaycam’. Paej alhta seclhooc cay’acmoc cavac acpayhaeclha’ eva’lhoc.
6 • Vocme eyla quilo pac yaateypeepa’. Vocmec singco anyo pac enseca’a. Vocmec singco sta’heemoo secyahangveyaam’ yaamelquet alhto’ooc lhaac. Angelvatacsec saat nengelengqueem apvocmo diez poste. Paej cavocmoc mokham acnem’ seclhengaam. Yehemeec saat angya’samcohoc acvamlha’ acyemtalhnama volsa nac lha. Yoot’ooc alhta acvocmo nneelha moya’naeclha’ alsapoonamco alaapongmaateeycaoc. Caamquetque ngcammo nneelha yengmen-’yetcooc, taan saat etyamoc peyaam’. Angahapvomhoc acvaclho apmakhetmaclha samanya. Angvenec saat soolyaatectama ayetcovhooc acvaclho acmaamay’aclha’. Nooc mooc nengvaclho acmaamay’aclha’. Acvomcasquec lhaac na’atque syentelhveyaam’ acnem’ lhaac.
7 • Va’ac neeten acnem’. Acvomcasquec congnooc maalhec secmetaam.
8 • hasta. Calhec saat ayena yaateypeepa’ acva’aectaamoo Naymen tengma pac. Acnec saat ya’teepa acvaecmoo nempeena nac a. Aclhengquec alhta naalhpop ayeenmoo aamay-neeten acvaeclhoo tengma hac Na’teema-Amyep. Aveescaclhohoc saat nav’a amyep seyanma samanya. Va’vooc lhaac yengmen neelhet sectalhna pangcalhva. Cavomhoc saat peheya hac taalha mocvatneeycaoc amyep.
9 • Atnaham’ saat acvaeclhoo ctalhnaam’. Actamhaycam’ co’o nempayvaam-lhangcoc ayeenmoo nanoo’ acvaeclhoo quelhvoo nac hay’. Ta’sec maata’ eltamham’ enlhet acvaecmoo ’yeenes. Cavaclhohoc saat alhta’ acmaamay’. Vaclhooc lhaa yetsay’ nengel-haalhenmoo raatyo. Atnaham’ saat manten acvaeclhoo ’ssavha. Ta’melcasquec ayetcoc vaetque acvaeclhoo cvaanemsa.
10 • Ta’sec saat elvatac enlhet’aoc acvaeclhoo pquetquec. Acvaeclhoo actec eyla lhquep engyahanohoc ya’teepa.
11 • buscar. Makhetquec angcooc aapetec acya’lha’ammalhca’, nengvay’ engangcooc saat. Sec’aaseclha’ actalhnaam’ nec lhaac nengelvaeclha yaateypeepa’ amyep. Eeven, hevaclhees mahaycoc lhaac, yengmen co’o pa’ aynec. Acva’actaac taava hac, paac lhaac ayentelhvomoc. Acva’actaac selna’taam lheep alhta apsayquenta’. Talhnaam’ saat avaclhac raatyo lhne’ elhta secmaeclha’. ¿Lha’ aptengya’ ye? – Sovov a’net yekhe’ acva’acta’. Mee, hesantemques poco. – Evata pangco’. ¡Sepee’, evatemques apyaap taava! paac ne ngyengcoc pehen.
12 • este tiempo. Nengvaamlha nac hay’ vaamlha’ acmaamay’ yengmen-’yetcooc. Paej quelhvooc mocmaycam’ pelhpaa’alh nengvaamlha nac hay’, vaamlha yenmongaam. Nengvaamlha secvetaclho, lhaa ptomhac enlhet nengelvetalhco.
nengvayaam’ taap verbo. salvado. Paej alhta calvocmoc taap soolyaatectama acyelhna apquelva’actamo mayca’a, pelhca’ alhta acsavhaalhco. Que pvayaam’ taap calyeeta lhcac selmaam. Nengvayaam’ taap nengmasqueema ’to’ acvesey’ nenta’melveyaam’. Maamec’aac maata’a, nataamen yetneec sengvomquescama taap tengma. Apvomsacpec taap lheep ayenyem’a paana’tee-ngyaap apasmoom nahan apquelyahayqueclhoo. Vomsacpec maata’a taap enlhet apa’alhquetammaap ayenyem’a molleclama nengmasqueem apva’lhoc. Apvanquec paana’tee-ngyaap hengvomsec taap nengelyahaclhoo nlhoho’. Paana’teem saat hevomsec taap. Angvetac saat nengvomsommalhca taap nengeltomha nengelyahayqueclhoo Jesus aptomha sengvomquescama taap.
nengvaycaameeycam’ verbo. 1 • girar. Noc, angelvaycamam’ saat nekha yengmen. Mooc nengeltemeem noc, anghalhyengcamoc yengmen. Acvaycaamaam’ lhaac nepyaava tengma secsavhaamca’ aatong. Apquelvaycaamaam’ apnaclheeycaoc yaateypeepa’ enlhet amyep. Apquelvaycaamaam’ Olimpia cancha pangca’aoc amamye’ apquelnayvoom. Angelvaycamoc saat peheya lhangcoc. Quelvaycacmec lhaac seema peheya lhangcoc, vanquec vesey’ catengya’. Nengelvaycaamaam’ lhaac nengco’o nengelnelhtaamca’a. Apvaycaamaam’ lhaac enlhet anmen aato’ apsavhaamca’ aamay. Apvaycaamaam’ lhaac enlhet mepque pa’ta’aoc. Acvaycaamaam’ lhaac secsavheeycam’ soolya’yema hac acteeyam’. Vaycaamaam’ maama neeten. Mooc nengeltemeem yeeyhaa’.
2 • Vaycaameentaac alhta secyeengentamo caalo yetcoc, almasom cvesey’ amancoc. Vayquemsamquec actaalhamaavo’ ayootma aayen’ seema’.
3 • Vaycalhqueec eeten congne’. Mooc nengeltemeem yeeyhaac eeten congne’. Vaycalhqueec apyethaam aymes congne lhamom-paaya seta’. Vaycalhqueec aymes socmaatse. Vaycalhqueec aleeyvaam vaateesa’ nekha pangcalhva. Vaycacpec vaalha’ay’ amyep, paa tyamoc. Vaycalhqueec ascoc. Nooc mooc quelempam’ alyeeyhaam.
nengvayqueyaam’ verbo. remover. Acvaycacmec sekhanma. Yetneec nengvayqueyaam’ nengmaycam’ yecvoo-ptom. Angvaycaamaamquec seema’ akhanma. Cavayquem’ aapetec lhaac, calmeytec. Acvaycacmec lhaac yecvoom-nentom secyemyesa yaampa’at-yengmenec, taan actomha sej. Nengvaycaameeycamquec nahan ampaalha’acseclhac yaamlhoop’actec lhoop’actec angco’ yo’yaam’ cayemna’ac.
nengvayveeycaoc verbo. 1 • hundir. Angvayvaamquec taava’pac yaamelquet. Vayveeycamquec naat ya’alva acpatyapma. Vayvaamquec lhaac semheng maalhec mocmetaam. Apvayvaamquec nec lhaa nseca’a pangcalhva congne yengmen.
2 • Vayvaamquec apquenamteem Tito. Vayvaamquec lhaac caamyon aamay ayenyem’a yelpa’. Vayvongvocmec nec lhaac seta caalo pac nalhma’.
3 • inclinarse. Acvayveentaac co’o yo’yaam’ angva’aynec volsa. Mooc nengeltemeem akhalhee’.
4 • Vayveeyquentaac acya’anmongaam taasec-amya’a. Vayveentaac yengmen pangcalhva, paac lha’a ngcaymacsec. Vayvaoclheec yephopay’ lhaac, paa ngcalyaptalhca’. Vayvaoclheec acpa’ayvoom raatyo, quelnapquec lhaa’ actec.
nengvayvomoo verbo. sufrir. Nempayvaam acvaanyam’ actomha nengvayvomoo, alhnangcoc eeca nengelengyehemoo. Mepque nneelha’ apya’ascama lengco eemooc. Eeca’ ’so yenyem’a apvayvoo maec ayenyem’a paej peheya’ apcanma amyep apac. Yetneec nengco’o maata’a nengelvayvomoo nengmasqueem, eeca yetneec nahan paana’teem. Acvayvooc lhaac alhto’ooc eeten. Mooc nengeltemeem alengyahavooc lhaac secpalhqueemoo eeten.
nengvakhay’ verbo. rodear. Angvakhac saat vaalha’ay’ amyep. Nengelvakha’ac nengco’o quelasma congne yengmen nentengyamco. Apquelvakha’ac enlhet vaetque actecyavaam. Evakha’ac lhaac enlhet selvet’a, quelhvooc vesey’ cva’acta’. Vakhengveeclheec lhaac réfere aptavaascaoc peloota. Vakhaasooc moopeeyeen-yaamet tengma pac enlhet. Mooc nengeltemeem vaana’maaseeclhooc nepyaava tengma pac nahan aphalhtemquec nepyaava tengma pac. Vakha’vooc vaalha’ay’ apquelyangcaamco nepyava macva plhangcoc.
nengveenama verbo. 1 • llorar. Apveeneec seepe congne tengma pac, ta’paamquec vesey’. Veeneec sa’coc aclhoc’a laahac. Apveeneec enlhet aplhenga pquetca. ¿Lha’ actamha acvena nac eeven que? Eeven, ya’acmoc eveenec apteyacmo nlho secleeta. Cat lheep seltemnascama eta’mensohoc aplhengquescama. Apveeneec seta’, nengmasqueem nec lhaa ngca’hac. Apvanquec ta’va’ engyaecmacsec seca’ acveenama. Quelveeneec quelvaana’a quelhvaa’ alyeeyheeycam’, quetsepquec vesey’ angquen’. Mooc nengeltemeem yapcalhque’. Eeven, paa eyla ngcaveenengvata’, haave tengma ac as’e. Veeneec lhaac sa’coc aclhenga ngquen’. Mooc nengeltemeem queleclhangvaam’ lhaac sa’coc.
2 • Veenooc naapa’at enlhet apta’paamco.
3 • Veeneec ahaycoc, aclheenalhqueec lha’a.
nengveeneeycam’ verbo. 1 • llamar, gritar. Eeven, evenam’ taata, makhetquec vaalha’ay’. Angveenaam’ ayetca ngquen’: „¡Calheng, sa’coc!“ Eeca’ ’so cvesey’ nengveeneeycam’. Acveenaam’ co’o lheep yo’yaam’ etooc aapetec mocya’lhaclhama.
2 • Acveenaam’ alhta eemooc secmaycam’ teléfono.
3 • Apquelveenaam’ yoonges aamay. Quelveeneentaac yoonges aamay. Quelveenaam’ semheng, quelta’paamquec lha’a. Veenaam’ lhaac seema’ akhala. Quelvehensamquec apquetcooc apquelnayvoom. Quelvehensamquec enlhet secleeta alenyeem. Quelvehensamquec lhaac enlhet cancha peloota actavaasommalhca’. Quelvehensam’ lhaac enlhet vaetque pac apakheem.
nengvehescam’ verbo. chillar, rechinar. Angvehesaam’ quelvaana’ acvet’a nemesma. Angvehesaam’ lhaac quelvaana’ acteyacmo secleeta. Apquelvehesaam’ enlhet ma’a alnayvommalhquelha’. Mooc nempayvaam quelveenaam’ enlhet. Quelvehesaam’ cames alnaapaalhco. Angvehesaamquec caalo amnec. Vehesaamquec yaamelquet molyacvoom yengmen.
nengvena’teem verbo. 1 • largo, alto. ¡Acccvena’teem nac amyep moyanma! Acvangcaclha eyla amyep apac lengco nac hay’. Alvena’teem nac yaamet. Alvena’teem naat tamam’a nalhma’. Apneec enlhet apvena’teem apyevey’. Acvangcoo sento hac, paej calhnooc neelhet. Ayatseeclheec lhaac mooc cadena ac secleeta hac, nataamen acvangcoo. Acvangcaasoo eyla yaamet taava lhangcoc. Vangqueeclheec alhaata’aoc teyaypehec ahac. Acvet’aac lhaac ta’va plhangcoc neeten, vangcoo eeque yaamet. Apveena’atsamca’ ’sa ptalhnama, ¡ellamtalhnaaseclha eeca’! Sas angvena’tecsohoc nengootma tengma, anlha’meclhac saate cvesey’. Acvena’atseeclheec lhaac amyep ahac, yav’aatooc vesey’. Acvena’atseeclheec lhaac poste secyecpentamaclho pooc. Acvangcaclha lhcaac moya’naeclha’ alhto’ooc lhaac.
2 • Acvangqueeycaoc naa’at semheng. Vangqueeycamquec valte hac, secleeta engquenyemay’ac alpatmeeycam’. Vangcaamcooc pelten’, caamquetquec vesey’ etlhec.
nengvennaam verbo. 1 • menospreciar, despreciar. Evennaam’ co’ eemooc momovaan atnaham’. Meec lhaac sengelvennaamca’a nengelva’actaamoo nempa’veyaam’. Paej nengvennaam as enlhet nac hay’ apya’yeem, ca’heemoo popyet. Apvennaam’ angquen’ as seca’a nac hay’, paej apayca’aoc. Venneec lhaac paana’tee-ngyaap seca’a; tes nec lhaac mokham calhcac alaahac. Paej lhaac evennaam’ acnem’ taata, cahaney’ aplhenga talhnacmoo. Vennee eyla lhquep vaampa hac, cahaney’ angyepcanmoho’. Vennengveeclheec lhaac secleeta pac yoonges nac a, ho’sa’ aptengyaclho mooc. Vennemque eyla lhquep secleeta, hengentacsohoc anteymoc. Acvennaam’ co’o sectom, tes angco’, moyepcanmehec saat. Vennaamcooc enlhet aplhoy’ soolya’yem, tes cvesey’ apquelyephongveyaam’ yaateypeepa’. Acvet’aac lhaac enlhet mevenneeycamcoo aplhoy’ apaava, so nyekhe’ apquelyaptammaap. Paej nengvennaam antooc quetsec quelayque actec, nataamen cavac sengyephescama.
2 • Acvenneescasquec lhaac amqueesec seyaayam’ sectom seta’, tes angcooc vesey’. Ya’acmo venneessec seepe quelayque actec, cayephecsec. Acvenneescasquec lhaac Sito apmomca’a yephescama hac, paej cvesey’ cata’meloo’. Acvenneescasquec lhaac poco pquetquetsec mayca’a, taan secmesa pooc. Paa eyla venneessec acya’vateem alhangcoc paala hac. Acvenneescasquec lhaac secyahangveyaam’ valte atquetsec, taan secsavhaamca’a mooc.
3 • mucho. Cavenna’ aya’hoo Seena selaaney’ lamom seyaecmascama enlhet. Cavenna’ apcac’a nemesma haavoc, so nyekhe tquetsec. Alhta ngcavenna’ apcasmesa pooc eeven. Cavennehec saat mey’asamquehec apquelmalhnaycam’ maestro, alhte ptomhac enlhet apcanya pquetca.
nengvennammalhca’ verbo. Acvennaalhqueec lhaac selyahavoo examen, yemtelhec vesey’. Nengelvennaalhqueec lhaac angelaanac yaamelquet, paej cvesey’ angelvanca’ac. Melvennammaap eleeyoc apquelvaanyam’, cahaney’ elyeploom’ apquellhengaam. Mevennammaap seca’a nac hay’ mepque payca’aoc.
nengvesey’ a’soc acvesey’ (quel.). 1 • nombre. nengellhengaanemseeycaoc: secvesey’; acvesey’; apvesey’; nengvesey’; alvesey’; alvesey’a ¿Co lha’ apvesey’ lheep? – Co’o secvesey’ Haapen’ay’. Eeven, ¿co lha’ apvesey’ lheep? ¡Elheen’ apvesey’! ¿Lha’ acvesey’ Elisardo ye? – Aa ye, apna nac Menlhanmaclha’ a. Actahanya’vooc lhaac enlhet, paatay nec lha’ apvesey’ lha. Aptahanya’vooc lhaac apvesey’oo lhamooc Abram. Teyacmec lhaac eyetca, lhaa ptomhac enlhet, yehemee eeca’ ’tengyasse pvesey’. Sec’aaseclha lhnec lhaac nempacanma nengvesey’ nengmaaya’ angenyahassec secleeta. ¿Lha’ acvesey’ apcaoclha nac hay’? – Na’teelhyeenep que. Penlha’pang nec lhaa pvesey’ anaata na lyelhvasee pmancoc lha. Yetneec acteemaclha’ apvesey’ pangcooc enlhet, sevhen, quenmecpeyem, valay, lengco. Yetneec maata’a nempayvaam nengelmaycam’ a’soc alvesey’ acnoo nac tengma, teves, semheng, metecteng, ya’alya, maec nahan mooc. Altamhooc maata’ ayeplavsec acvesey’ nengaasekhay’o engmooc.
2 • Avanhec aclengammalhca’ apvesey’ enlhet nac hay’ ayenyem’a aplheenammaap. Teepaam’ alhta aalhtooc secvesey’ secmenyelhma. Paej cata’melooc antepsam’ apvesey’ aalhtooc engmooc. Teyacmec alhta eva’lhoc secleng’a svesey’.
nengvetay’ verbo. 1 • ver, encontrar, tener. ¿Lha’ acyetna vaampa lhnec lhaac? Paej lhaac oota’ac. Meetehec a’soc a, aalhtooc angaapahacsec. Acvet’aac co’o sengyavan’ aclhenga. Aamay ava’lhoc lheep apvet’ac emnec. Acvet’aac alhta allanteyapma naapa’at valay teele. Alvet’aac lhaac enlhet aptavaasaamco peloota sectepcahangva’a cancha. Acvet’aac lhaac acmenyelha semheng aapetec. Alvetamquec lhaac popyet lhalhmalaalh nalhma’. Acvetangvocmec alhta neptaana nepeyaam’. Quelvetangvocmec alhta quelvaana’a quenmecpeyem alya’sa Lhaapangcalvoc. Angya’asquemhoc amya’a mongvetay’a nac a. Eeca’ nengvet’a engangco’, taan mongya’asquemehe’.
2 • Yetneec maata’a nengvetasquescama acpayhaeclha’ engva’lhoc engmooc. Apvetascasquec lhaac alhnangcoc secleeta pac aptemeem pooc eyaalheng’.
3 • Lhenganacmec lhaac laaney’oo-cnem’ hac. – Esavham’, eeteeclhac saat. Acvetangveeclheec lhaac sovov ’hac amyep. Acvetaclheec lhaac soolya’yem aamay. Laalha’ soolya’yem ac que. Paej lhaac ootaaclhac yephescama hac, laalha’ acya’sa.
4 • Engyetsavacsohoc enlhet eetac apquetca pquennaavo’. Yetneec mocvetay’ apvesque nengaoclha’. Mokhetma alhta, yetneec nengvetay’ ayapma cnem’. Acvetaclheec selmalhnangcama acvocmo lhama semaana seya’heem acyav’aclha nengmasqueem. Paej angvetay’ac elvoc as enlhet. Angvetac nengmasqueem, taan angya’acsec paana’teem-lhangcoc. ¿Vetay’aac lheep peheya pac? – Paej yekhe’. – Paej halhca la ngyanmac. – Quee, moo cmaamay’ saat angvenec.
5 • Angvetohoc maata’a quelvaana’ catay’ ayetca. Catay’ ayetca lhnec lhaac paa ngcamaatong vaetque.
6 • ver. Paej oota’vooc aamay emamye’, halh cvesey’ alhma’. ¡Eetoho moopeeyeen-yaamet! lhaa ntamhac seyanya Sara. ¿Lha’ acvesey’ aa ye? – Lha’ha, paej oota’voo’, caapaalhqueec alyev’a’va’. Apvet’ooc Tyos nenteyaascam’ as naalhpop. Neeclha acmasca svet’o vaetca’hac, lhaa ptomhac taata apquelvaatesa aptaalhoseeycaoc. Paej apvetay’o moopelyo yaptec, quelhvoo ngya’aynec. Paej acvetay’o acmaases seca’a nac hay’, quelhvooc calenlha’amcoc. Paej lhaac angvet’ooc haavoc moya’naeclha’, lhengamque helhca la’a. Ya’, acvet’o’ ’sla acmongvocmoo apmec ataava’. Vetacpoo nooque la lhquep aptena ’sa cooneng nempeena. Canayquec lha’ mepque tengma amyep. Acvet’ooc lheep metnahamca’a. Apvetacpooc lhaac apmenyelhmoo naysecsa moya’naeclha’. Ya’acmoc eetaassohoc pan apmopses eeven, emaayohoc quelhvoo’.
7 • Mongvetyehec quelhtengyaveyaam’, vaamlha quelyenmayaam’. Cootehec lheya ngcalhengmac nengmasqueem.
8 • Apvetangvocmooc lheep makhay’ apna apyaap. Acvetangvocmooc alhta teyapma neeten secyetna amyep. Acvetangvocmooc taap amyep. Meemong-anye’ actomha a’soc molaaney’ nengmovaan angvetangvomhoc taap. Engelvetangva’actaamooc ne’ elhta nengelaapeeycam’ toova argentina, maec ne’ elhte cvesey’ tengma pangca’aoc.
9 • Acvetangvocmooc engmamye’ yo’yaam’ catnehec ya’teescama lhma tengma engangca’aoc. Acvetangvocmooc alhta emamye’ acpayhaeclha’ eva’lhoc acyevey’ angco’. Nengvetangvaecmoo engmamye’ actomha aclhaanma engva’lhoc a’soc yo’yaam’ antepsec. Acvetangvocmooc alhte ngcatyapoc nengelna’taam engmamye’.
10 • Acvetangveeclhooc lhaac secnempa’vaecmoo cnaat maata’a seclhaangva’actamo popyet apyooc. Eveenohoc ne’ elhta enlhet apvaanyam’ eetaangvaclhohoc teemaclha nanoo’.
11 • Calhec saat alvetammalhca’ alyamhapma sábado alhta’a.
nengvetayacmoo verbo. prever. Mongenatsehec ena’teymam’ohoc noolheng nahan vaetque, acmaamay’ que nhan quelvetacmoo’. Enlhet apvaanyam’ apvanquec nahan eetaammohoc acmaamay’, haapong vesey’ aptecpaac. Mongenatsehec cavsaac sengeltaclhama nanoo’, vetacmoo eeque nhan acmaamay’.
nengvetaycamcoo verbo. ver, notar. Acvetamcooc lhaac apteyacmo enlhet apquenamteem noolheng. Acvetamcooc lhaac ayempamco vaetca’hac, eeque paej almac. Acvetamcooc lhaac apca’ayna yenec tata’a hac. Paej lhaac ootaamcoc apva’actamo taata alhta’a lhcac, acteenooc vesey’. Mooc nengeltemeem paej alquetna’ac. Engelnapquec naat nengmasqueem mepque nengelvetaycaoc. Mongvetamquehec hentaclhec seecpa, taan eeca cas alhaaye’. Ya’acmoc eetassamcoho lhong eeven.
nengyaam verbo. 1 • beber, tomar. Yengmen co’o pa’ aynec. Noc, angyenamcoc ca’a, vocmec nengyamaclha’. Sej angyenec vaalha’ay’ apyengmenec. Acyahangvocmec lhaac a’net valte, eeca lhama valte vaamlha nengyaam. ¿Mee nlho lhquep a, nengyaamoo cmaases nac a? – Quee eehe, a’net alhanaoc lhaa almac. ¿Lha’ aptengya’ ye? – Ca’a pac acyahangva’acta’. Yetneec secyahangvaycamlha ca’a lheep tengma pac. Nec, noolheng ’pac paa yhamsec seta’.
2 • Apyaamoo as enlhet nac hay’, ho’sa’ apquelpa’lhamantamo. Mooc nengeltemeem apyaamoo anmen. Quelmalhnaaclhooc pooc enlhet: „¿Apyamque nlho lhquep?“
nengyaanavay’ a’soc acvesey’ (quel.). nengellhengaanemseeycaoc: secyaanavay’; acyaanavay’; apyaanavay’; nengyaanavay’; alyaanavay’ As nempayvaam nengyaanavay’ actomha aclhaanma vaamlha nengelya’tamanma aava nengaa’at payhoo nengyaapa’. Pa’ ay’acsec haoc’ay’ tengma pac, secyaanavay’ pa’ atengya’. Sas acyaanavay’ naa’at quelvaana’a nac a. Aalhtooc apcahammacpoo netnooc apyaanavay’ yenec, mopsom que nhan. Lhenganmeeclhee eyla lhquep naapa’at. – Quee eehe, secyaanavay’ engquenyem’ac.
nengya’ancahay’ verbo. cagar en. Acya’anca’vooc lhaac caanson ’hac, eyempamquec vesey’. Ya’anca’ eyla actahanma sa’coc. Cacsehec caya’ancahac slaara engac seecoc. Paej alhta avaclhac ya’a-lhangcoc secya’anca’voo caanson ’hac, nengya’anma ’to cvesey’.
nengya’anma verbo. cagar. Ya’nee eyla nseca’a. – Eehe, apya’nee’. Mengyacsehec noolheng eya’namcoc naysecsa plhengaam. Hengya’ansohoc antooc sa’ha’ ’nec acyepetcay’ vaetque vocmo’. Nooc nahan samanya, paej eta’melooc antavho’, pelhcaec angya’neclha’. Ya’nacmec lhaac eeven, nengya’anma lha’ angca’hac. Lha’ alhta’a apya’neyaam’ seta’, nengya’anma cvesey’ ca’heemac.
nengya’anma a’soc acvesey’ (quel.). diarrea. Nengya’anma actomha acvesey’ angcooc lhama nengmasqueem. Nengya’anma eya’hac, eeca’ atengyac saat pocya’am’ apyempehec actomha nengya’anma paana’teem.
nengyaanquescama verbo. agrandar. Acyaansooc quelhvooc seyanma yaateypeepa mokhetma nac hay’. Paej cata’melooc angyaansohoc nentom vaetque tapnaoc, catlhengsec henga’hec. Ya’, acyaansoo’ ’sla pelhmoc secyataam vayca. Yaansooc apyaam ca’a seca’a nac a, cayephecsec saat. Acyaansooc sectoyqueclha yetsecsooc-nem’ lhaac. Mooc nengeltemeem acyeecahascacmooc sectom. Ya’, paej co’ alquetna’ac secyaansoo yengmen secyataam vaampa. Apyaancasquec lhaac apca’alhnascama amyep seta’, avanhec saat apcanma peheya’. Apyaancaasooc apquelaaney’ tengma pac Andrés. Mooc nengeltemeem apyaavsoo’. Eyaansoho saat aphaanqueclha’, mayca’a lhnec lhaac paa lva’. Apyaansaclheec lheep mokham tengma pac, quelvaanaamyec vesey’ apquetquec. Caymaalhqueec nengyaansaeclha’ aamay yo’yaam’ anghayvecsec nengenamteem nentahanya’a caamyon.
nengyaapa’ a’soc acvesey’ (quel.). frente. nengellhengaanemseeycaoc: neyapa’; nayaapa’; nepyaapa’; nengyaapa’; nepyaapa’a Nengyaapa’ acyetna payhoo nengaa’at neeten enga’ta’oc. Teengva’ac lhaac ascoc neyaapa’ naysecsa seclhengquescama secleeta, cas angcooc lhaac.
nengyaapongcaanammalhca’ verbo. Nengyaapongcaanammalhca’ acvesey’ nahan mongya’ascaoc nentomhaclha’. Angyaapongcaanaalhqueec quelvaana’a mepque queltelhneeycaoc, cavanquehec nec calyemyesalhca’. Acyaapongcaanaalhqueec co’o, paej cvesey’ sectom ayenyem’a mepque nentamhaycam’. Apyaapongcaanaacpec lhaac paana’tee-ngyaap apquelan’o nengmasqueem aato’. Meyaapongcaanammaap eyla lhque’ eyenmaam’, cahaney’ elhengsec tracta. – ¡Sopcanyaye! Apyaapongcaanaacpe eyla lhquep ey’acsec cancha. – Quee, acyampa’vooc co’o, vaalha’ay’ engquenyem’ac sectengya’a. Acyaapongcaanaalhqueec ay’acsec nepeyaam’, paej cvesey’ avaanac valay apayvaam. Naa yaapongcanaap na’sa engyaapahacsec apquetca escuela, caamquetque ngcavatac soolya’yem pac yaateypeepa’. Eyaapongcaanaasquec lhaac eemooc seclhenga talhnacmoo, caamquetquec vesey’ alhta’a, taan selvaatesa.
nengya’ascaameeycam’ verbo. bromear. Paej yekhe’ angya’ascaameeycam’ congne nempayvaam-lhangcoc nengeltemnaycam’. Mooc nengeltemeem paej angaapseseeycam’. Yetneec nahan acteemaclha nengya’asquesqueyaam’ engmooc, maalha nengnayveescam’ yo’yaam’ engyectengmom’. Mopvaan amya’ eyla lhquep. – Secya’asquesqueyaam’ que. Mooc nengeltemeem selyaapetquescama ye. Quelya’ascaamaam’ lhaac congne nempayvaam-lhangcoc enlhet, so nyekhe paej cata’melooc angya’ascamam’, vaamlha Tyos apayvaam nenglengay’.
nengya’ascama verbo. 1 • ir a. Almaasen pa’ ay’acsec. – Heey’, ey’aas. Mooc nengeltemeem almaasen pa’ amyaclha’. Acya’asquec co’ aamay-neeten yo’yaam’ athanyamoc naasa. Angya’asquec meeme peloota lhangcoc. ¿Lha’ ay’assehec volsa nac hay’? Yetneec nengya’asquescamaclha yaateypeepa’ engac payhoo Cooperativa. Yetneec maata’a moclavseeycam’ seca’ apquenamteeycam’ secleeta: „Haave’ as’e, tes angcoo lhma’ as’e. Ey’asques ma’a taap acyav’aclhe lhma’. Maamec’aac lhaac nengelya’saclha’ amyep. Quelya’saalhqueec lhaac paana’teem-lhangcoc ayenyem’a mollaaney’o nseca’a alhto’oo nac hay’. Apya’asquec taata caaya alyamhapma payhoo Lhaapangcalvoc. ¿Lha’a lhque’ ey’acsehe’? – Pa’ ay’acsec a, yaaya. Lengco pa’ ay’acsec mooc semaana, lhaa ptomhac haavoc. Acyeplavquec lhaac aamay acya’ascama Savaaya-Amyep. Mooc nengeltemeem aamay acyephongvaeclha Savaaya-Amyep. Eeven, ya’acmoc ey’acsohoc makhay’. Quelhtengyavacmec acya’saclha yephopay’, paa ngcapaycalhca’. Mongenatsehec angvetac soolyaatectama actong angquennaavo’, cay’acsec netnoo’. Cay’acsohoc netnooc eeten capcolha’ ayennamaam, angvetac makhay’. Netnooc lhaa cya’assac peloota.
2 • ¿Lha’ apya’sa taata? – Lhaa pya’sooc aa ye, tengma nac a. Cat, ya’sooc mayca’a lhcac a, tengma nac a.
3 • ¿Laalha’ acya’ascama yephescama hac alhta? ¿Lha’ acya’sa vaampa lhcac? Paej na’ ’ta’ac.
nengya’ascaoc verbo. saber. Paej co’ ay’aasaamcoc apvesey’ enlhet nac a. Acya’saamcooc co’ apteemaclha’ enlhet nac a, mehenta’melsehe’. Mongya’samquehec acnem’ camamaa’. Acya’saamcooc co’o tengma pac haavoc. ¿Lha’ atengyehec almaasen que? – ¡Ey’asamcoho pangco’! Etengya saat soolyaatectama Lengua-Pyevey’. – Moy’asamquehe eeque la c’o, soc laalha’ soolyaatectama ye. ¿Co cvaam’ saat evataec taata? – Mongya’samquehe’. ¿Lha’ acvaam’ saat evatae pyaap? – Lha’ha, paej ay’aasaamcoc apva’actamlha’. Acvet’aac lhaac seca’ apquetcooc acmoo mooc apcatcoc, paej lhaac ay’aasaamcoc aptomha apvaaneeycaam apmamye’. Acya’saamcoo nyekhe acyetna lhquep soolya’yem pac. Paej ey’aasaamcoc apquetsapa pyaap seca’a nac a, tes cvesey’ mokham. Paej lhaac ay’aasaamcoc pa’ ’lhong, pelapcaasoo’ ’sa sleng’a amya’a. Paej ay’aasaamcoc mokham, soc saat laalha’a slhaalhma ye. Paej ay’aasaamcoc, ¿quelva’a nlho mayca’a? paej mokham alna’ac. Cat secya’ascamcoo eselhnanacpoc as enlhet. Cat secya’saamcoo etyamoc eeven. ¡Mongya’ascaoc nahan apayvaam seca’a nac a! Mey’aascaoc alvesey’ a’soc enlhet nac a. Nengya’ascaoc ayenyem’a nengya’ascamcoo. Caymaalhqueec maata’ antemessec apvesque’ enlhet acma apya’ascamcoo. Mooc nengeltemeem enlhet apsavhongvaecmoo apmopvaan. Mongelya’ascamcolha cnaat lengco payvaam. Altamhooc lhaac alya’asquessamcohoc enlhet acteemaclha nenga’ansaeclha nempayvaam.
nengyaasepquescama verbo. envidiar. Apyaasepcasquec naat pooc enlhet apca’ha popyet. Eyaasepcasquec lhaac enlhet seyenaclho peheya’. Meec lhaac seyaasepsa sectalhnama phalhnangcoc. Acyaasepcasquec lheep secleeta pac alhnangcoc, caymaalhqueec co’o lha noo nac lha acma campyo oc. Mongvanquehec angyaasepsec a’soc apac engmooc, caymaalhqueec antamham’ yo’yaam’ antengyac engangco’. Eyaasepcasque eyla smovaan alaanac lamom. – Quee eehe, ¡heltemnasaoc co’o lha ye!
nengya’asqueyaam’ verbo. 1 • dudar. Nengya’asqueyaam’ acvesey’ montemesquescama na’sooc nenglengay’ amya’a. Quep, maamec’oo’. Ya’ascacmec alhta lhquep apayvaam moope’ paa ngcamamaa cnem’ nac hay’. Acya’ascacmec co’o apvay’ tengma hac lheep. Acya’ascacmec co’o paa hepaatavatac lengco, mopvaan amya’a nyekha’ as lengco. Ey’asquem’ saat apleng’a amya’ acmasom. Taap sengya’asqueyaam’ enlhet nac a. Hey’asquemho eyla lhquep, so nyekhe haave c’o smovaan amya’a.
2 • Mey’asquemehec maata’a calheec acyemnemsamca’ as enlhet. Ya’acmoc ey’ascamoc epa’yoc pelhye. Na’sooc saat caya’yenec ava’lhoc tracta. Haave mongya’asqueyaam’ apayvaam as enlhet, hengelyaapetsoho’. Mongya’asqueyaam’ acvesey’ acteemaclha’ pelhcay’ angmoc amya’a nentemesquescama na’soo’. Ta’sec saat antemhec mongya’asqueyaam’ apayvaam Tyos apquetca. Sas angyeplavsec yo’yaam’ cavanaamoc mongya’asqueyaam’ Tyos apquetca. Yetneec amya’ acta’mela yo’yaam’ antemhec mongya’asqueyaam’.
nengyaataycaoc verbo. 1 • animar, estimular. Yetneec maata’a nengelyaataycaoc engmooc apnayvoom peloota. Eyaataamquec lhaac meeme atengyac caanson ’hac aphalhnangcoc. Acyaataamquec co’o sectamongvayaam’ elenlhanmohoc escuela pac acvaecmoo nneelha’. Eyaataoc saat apyaap emoc secleeta pac, co’o saat maata’ angvenamtam’. Hengyaataamcohoc maestro angeltaamsalhcac aritmética. Paej yekhe ngcay’aacmoc elhong enlhet nac a, mocyaataaycaoc eeca’. Naysecsa ngcay’ooyam’ aptalhnama escuela yoonges ahac, acyaataamque eeca’.
2 • Apyaataaclheec enlhet aptooscama semheng noolheng aptom peheya’ ’va’.
nengyaava’ a’soc acvesey’ (quel./quen.). ayoreo. As nempayvaam nac hay’ nengyaava’, nooc mooc enlhet nanooc apqueltemeem apvesey’ quenmecpeyem nengyaava’.
nengyaava’ preposición. alrededor de. nengellhengaanemseeycaoc: neyaava’; neyaava’; nepyaava’; nengyaava’; nengyavha’a/nengyaava’a Acteyaasaam’ lhaac neyaava yengmen yetsecsooc-nem’ angco’. Angva’alhnacsec saat nepyaava tengma hac, mayca’a lhnec lhaac paa lva’. Acnem’ alhta secteyaasaamca’a neyaava’ amyep sectengyay’ seenhec. Maamec’aac nec lhaac neyaava Ya’alve-Saanga, taan congne’, paej. Apyeeyhaac lhaac yaptec sectooscama neyaava’ naysecsa sectoyqueclha’. Apnam’ enlhet nengmoolhama nengyavha’a acnoo nac sevhen, quenmecpeyem, valay nahan lengco.
nengyaaga a’soc acvesey’ (quel.). lado. nengellhengaanemseeycaoc: neyaaga; nayaaga; nepyaaga; nengyaaga; nengyaaga’aoc Nengyaaga acyetna nengyav’aclhoho cooneng congnengme’. Mooc nengeltemeem nenghekha’. Alvaanyam’ eeca’ amya’a nengyaaga.
nengyaclhaaycam’ verbo. trastear, revolver. Acyaclhaam’ co’o yaamquentem’-aahac ava’lhoc secsavhaamca’a yaasec. Mooc nengeltemeem allelhcam’. Apquelyaclhaam’ enlhet yengmen yo’yaam’ eetac quelasma. Angyaclhaamcohoc quelhtec nensavheeycam’ ya’alva. Calyaclhaam’ohoc tata’a lhoop’actec acsavheeyca’ actom. Mooc nengeltemeem calquelhaam’ohoc tata’a lhoop’actec.
nengyacvoom verbo. sacar. Acyacveec co’o yengmen yo’yaam’ aynec ca’a. Acyacveec lhaac yengmen payhoo yaamelquet. Heyacvees co’o lha stom, cat co’ apyetnaclha vayca. Heyacvaclhees yengmen a, seema valte ac, paej co’o yengmen ahac. ¿Yacvaasque nlho ptom seta’? Paej ev’actac mokham. ¡Eyaavo pangco’! lhaa ntamhac meeme seyanya aclheena nentom. Apyacveec lheep lhoop’actec aanec yo’yaam’ eypetseclhac yaamlhoop’actec. Yetneec a’soc yo’yaam’ angyacvamcoc nentom acvesey’ yecvoom-nentom.
nengyacyeescaoc verbo. repartir. Yetneec naat lhama enlhet sengyacyeescaoc caramelo lamengco-cyevey’. Acyacyeesamquec pan apquelyemnaanec. Angquelyacyeesamquec meeme angna’aymacoc yecvoom-nentom amamye’ aptoycaoc. Ayacyesamcoc saat sellhaalhma’a nengyaamoo na cmaases a. Moyacyesamquehec saat seppoyoompac molpaayeescama, elma saat apangca’voo’. Meec sengelyacyeesamco vaetca’hac amamye nengelmenaecmascama naysecsa nengelyetseeycam’.
nengyahangveyaam’ verbo. buscar agua. Acyahangvocmec co’o yaamelquet. Apyahangvocmec lheep pangcalhva. Yetneec secyahangvaycamlha lheep tengma pac ayenyem’a yetneec yaamelquet apac. Acyahamcasquec lhaac yengmen ac seema’. Soolyaatectama hac acyahamsac. Eyhangvom’ saat yo’yaam’ angya’pacsec yengmen, lhaa ntamhac meeme. Heyhamques secya’pascama. Acvet’aac lhaac enlhet apyahayaam’ aamay apsoycam’ yaatengva’alhva. Apyahayaam’ eyla lhque’. – Quee eehe, metecteng ahac acyahamsac.
nengya’hapma verbo. 1 • apretar. Apya’hapquec lheep soolyaatectama apquelyetsamonga yengmenec. Paej lhaac alquetna’ac secya’haapoo tata’ ayetcoc, taan ayetsapa. Quelya’haapooc lhaac epheoc sepayvesa mayca’a. Ya’haapoo yetca quelvaana’ alhta’a, taan acvena. Sas angya’haapoc engcaanet secleeta amnec yo’yaam’ angatsec quelhvoo’. Acya’haapaamquec lhaac eemec secleeta amnec naysecsa secyephescama. Pan saat alya’haapoc alhto’oo’. Ya’hapcasquec alhta taama yespoc seecoc apca’haclho seta’. Quelya’haapaacpec lhaac enlhet congne’ almaasen, lan’ooc lhaac vesey’. Quelya’hapquec a’ta’aoc acyenmaamca’a sa’coc.
2 • Acvet’aac lhaac vaalha’ay’ apya’hapa apquelyeena’teem neeten nempeena ’pac payhoo pangcalhva. Ya’hapque pyapmooc yaamyavheene plhangcoc.
3 • Ya’haapooc lhaac sectalhnama evocmo’, tes cvesey’. Quelya’haapooc emancoc teyaype’oc ahac atqueetsec.
4 • Angneec quelvaana’ acmovaan calya’hapamcoc aahac engcapoc nahan engyaaya’aoc actamha nlho cas. Quelya’haapaam’ alhta eeyapoc seta’, taan acta’melaclho.
nengyahayqueclha’ verbo. 1 • Nengyahayqueclha’ acvesey’ nempayhaeclhoo lhcahayaam’. Acyahaclheec lhaac sectena apquenyem’aclha peyaam’. Yahaclheec eeven alhcahayaam’, epayquem’.
2 • Yahaclheec nataan ayootma aayen’ seema’. Mooc nengeltemeem ta’haasooc nataan ayotma. Acyahassaclheec nataan aclhengaam seyootma lamom.
nengya’lhaclhama verbo. 1 • atravesar con, espetar. Angya’lha’aquec quelvaana’a seppoyoompac alpaayeescama. Mooc nengeltemeem quelyeplha’aquec engepheoc. Apya’lha’vooc apa’tec pooc enlhet naysecsa pqueltamhaycam’. ¿Makhetque nlho peheya’? ¡Eya’lha’am’!
2 • Acya’lha’aquec co’ aapetec akhaoc. ¿Lha’ angya’lha’hec que? – Eya’lha’ac tata’a pac, antooc saat. Apya’lha’aquec enlhet maapa naatelh yo’yaam’ etooc. Sej antooc vaetque aapetec mocya’lhaclhama.
nengya’mascama verbo. 1 • desalojar, perseguir. Eeven, eya’maas semheng, paa ngcapa’yo’. Mooc nengeltemeem engyaapentaam’. Eya’maas tata’a, haave tata’ engac. Acya’masquec lhaac peyem, taan aptalhnengvocmo maalhec. Eya’masquec naat vaetque clom. Eya’masam’ohoc tata’a yaptec yo’yaam’ enayvecsec. Quelya’maasaacpec lhaa nseca’ apquelnayva. Nec, peloota ngya’maasac semheng.
2 • Eya’maaseentaac lhaac eemooc, apvet’aac halhca lhcaac la spatmoo. Acya’maasaoclheec lhaac haavoc yo’yaam’ alya’mong soolya’yem pac, paej eeca’ athanyeeclha’.
nengyamasma verbo. 1 • tirar, echar. Nenga’tooc alhta anteyacmoc anaata, taan secyenyava makhay’ vaampa hac secnelhtengaamoo neeten. Eeven, ya’acmoc eyenyoom’ peloota pac. Eyemyaama peloota, amaatekhohoc saate c’o. Apyemyeeclheec lhaac eeven peloota pooc. Lheep saat engyenaat soolyaatectama yo’yaam’ elyemyentac acyelhna, coo saat almoc takha’. Yenyavaam’ amnec vaetque, taan seltaacmoo. Eyemyeclha’ ’se lha, lhaa ptomhac taata aplheena meemong aapac, alhaaye saat angva’aynec.
2 • tirar. Ayenyooc saat valte nac hay’, masqueec vesey’ alaamco lyangcalheem. – ¡Ya’acmo yenyooc, nentahaneem saat que! ¡Eeven, cayenyav chicle ac! Eeven, ¡eyensengvaclha soolyaatectama yempehec maalhec! Acyensengvocmec lhaac vaetca’hac acvaanyam’ maalhec.
3 • vender. Apyenyavquec lheep tengma pac apta’malma aptengyaeclha soolya’yem. Acyenyavquec co’o sectooscama noolheng acya’anmongaam soolya’yem. Ayenyooc saat raatyo hac, haavoc ne’ elhta paa meclha’. Acyensengveeclheec raatyo hac sectamhaycamca’aclha’ alhta, lengco hac apmaeclha’. Eyenyavcasquec raatyo hac eyaalheng’.
4 • Acyemyeeclheec lhaac sectalhnama secmaam almaasen ayenyem’a apquetquetsec. Mooc nengeltemeem acta’haasoo’.
5 • dejar atrás, abandonar. Quelyamhapquec angcooc enlhet, taan eyemyeclhac apyaap nahan engquen’. ¿Lheep nahan paa tyesam’, paa nlhoyquela elhe’ ’sa? – Eehe, alhec saat. – Heey’, pa’ ’yemyeclhac netaan. Pa’ ayemyeclhac seclhooc sectamhaycam’, ca’a saat seclhooc atengyac secyaam haavoc tengma pac. Acyemyeeclheec co’o netaan mayca’a hac, pekhaasque’ engvempeclha’. Ya’acmoc eyensengvaclhac meemong-anye’ almaasen capco saat pelhmoc, esantaamoho saat.
6 • Quelecnahaclheec lhaac, acyenyavcoo ye’. – Heey’, yengmen seclhooc pa’ ’ya’pacsec, taan saat ay’acsec co’o lha nempayvaam-lhangcoc. Acyenyavcoo ye’, lhaa ctomhac secyeecahangva’ eemooc. Paej calquetna’a cyenyavcoo yetca quelvaana’a, taan alaylhoo. Eyenyavcooc lhaac ayetsapa sectooscama cmelay’ ayenyem’a nengmasqueem ac. Mooc nengeltemeem amamye ngquetsapac.
7 • Apyamasma ptaava’ enlhet nac a. Paej cata’melooc nengyamasma entaava’. Paej cavaanac catyesam’ angcooc vaetque yetcoc acyenyava nlho’ angyapmoc. Lhama semaana alhte ntamhac secyaamasma syaam ca’a ayenyem’a seya’heem nengmasqueem.
8 • Apyenyavquec naat apquetca pyemnaanec enlhet ayenyem’a apquetsepma. Yaamasmee pyaap enlhet nac a. Mooc nengeltemeem quetsepmee pyaap.
9 • Acyensengveeclheec co’ eemooc ma’ aamay neeten, nepeyaam’ paa y’acsec. ¿Co lha’a lhque’ epyensengvaecmo soolya’yem pac ne’ elhta? – Aa ye, almaasen acyevey’, Lhaapangcalvoc. Pa’ ’yensengvatac secleeta hac hay’, naalhpop pa’ atneclha’. Mooc nengeltemeem pa’ apcanvata’. ¿Lha’ apya’assa lhquep yaateypeepa pac alhta? – Acyensengveeclheec lhaac aa ye, centro. Acyensengveeclheec co’o sectom tengma hac, seyempaclhoo kham.
nengyamay’ verbo. 1 • seco. Pelhcae ngcaymeeclha lhma’ actomha nac atquetsec acmaamay’ a. Paej eyla ymac’ac sectalhnama, paac lhaac atalhneclha’. Quelyamac’aa eyla teyaypehec selyemyescama lhcac. Sej antooc acyamay’ peheya’. Yetneec acyamay’ teves. ¡Nengyamascama lhnec aapetec! Actavquec naat popyet aphaapetec apyamay’. Nengelyamasquemquec naat ya’teepa nahan seppo. Acyamaasaamquec lhaac apaava nekha taalha yo’yaam’ eymaac quelhvoo’. Enengquen’ ayaatelha teyaypehec apac, quelyeesoo ye’. – Nekha taalha pa’ aymasamcoc que, quelhvooc pa’ alteeteclha’. Angquelyamascacmec apaava quelvaana’ alyemyeesommalhca’. ¿Lha’ alyamasa pa’ta’aoc que? Nengmasqueem lha’ angca’hac. Angacnaam’ paana’teem acyelhvaseem nengyemseem, quelhvoo ngcalyamaangva’.
2 • Quelyamaamquec soolyaatectama aava’. Yamaamquec pa’at. Yetneec acyamaycaoc yamta’a neptaan peyaam’. Quelyamac’aac aava’ apcanma, paej lheep eyasseeycamcoc.
3 • tener sed. ¿Paej lho yengmen? Acyamac’aac co’o. Apyamac’aac enlhet ayaymommalhca yengmen. Apyamay’ ca’hac noolheng.
4 • terminar. Eeven, ¡eymacsoho nengyaamoo cmaases! Mooc nengeltemeem ¡engyelhcavho! Acyamaasooc lhaac yengmen nengya’pascamaclha’. Yamaasaalhqueec yengmen, ¡eyhangvom’! Yamasquec yengmen va’alhva, ¡eyatmeclhoho! Yamasquec yengmen pangcalhva. Yamaamquec yengmen pangcalhva.
nengyamhongcama verbo. flaco. Yamhovaque eyla seecoc alhta, nooclhe elh la cmelay’. Yamhoveeclhee’ ’see kham seca’a, caasooc alhte mleclha’. Yamhongquemque eyla lhque’. – Quee eehe, nengmasqueem alhta eya’heemac. Ayamhovac saat, vaamlha cvesey’ acmaases sectom. Que elyoho, yamhovantaac engmooc. ¿Lha’ acyamhovascama lhquep que? ¿Na’sooc apyamhongcama seepe’? Paej co’ ’taayqueclha’. Yamhongcama eyla noolheng ’pac enlhet nac a. Tamhac alhta quelvaana’ acyevey’: „Secyamhongcama saat atengya’“.
nengyamlaycaoc verbo. Acvet’aac lhaac quentem’ mocyamlaayam’. Acyamlaacmec quentem’ seyekhesca’aclha’. Mooc nengeltemeem acyeengentaa’.
nengyamnaycam’ verbo. reñir, regañar. Nengyamnaycam’ acvesey’ acmasom nempayvaam teema nac anlheenec engmooc: „¡Paej apangcooc seca’a mepque payca’aoc!“; „¡Camopvaan peloota, masoo pmenec!“ Nanooc amya’ eeca mascama nahan mongaasennangcama. Apyamnaam’ lheep apquetca mengyahalhenmoo. Angyamnaam’ ataava’ quelvaana’ aclom. Acyamnaam’ co’o sectooscama semheng, neeclha aya’ha tata’a sectooscama. Acyemna’amcooc lhaac yoonges ahac, paej cvesey’ apayca’aoc. Eyemna’amcooc lhaac eemooc mov’actamo. Quelyemna’alhqueec lhaac alvaanyam’.
nengyampay’ verbo. cansado. ¿Yampa’vooc lheep? Paa y’acsec moya’naeclha’? – Eehe, cahaney’ saat ay’acsec, naysecsa secyampay’. Acyammmpa’vooc co’o, sectamhaycam’ eyampoosac. Yampa’vooc nec lhaac meeme ayenyem’a peloota acnayvoom, cavanquehec nec lhaac cahaneclha’. ¡Ema eeque vaampa! paa ngcayampac co’ ectong! Pelhca’ac lhaa pyampa’ aptamhamca’a, so nyekhe’ ayelhyavay’ manten ’yetcooc. Acyampa’voo ye’, lhaa ntamhac seema’. ¡Elengca lhpongha! lhaa ntamhac seema’. – Acyampa’ac co’o, ta’ aptomha seta’. Quelyenmaam’ooc lhaac enlhet congne nempayvaam-lhangcoc, quelyampa’vooc vesey’ apqueltamhaycam’. Engelyampoosquec mayca’ engac. Eyampoosquec seclengay’ amya’ acmasom. Mooc nengeltemeem eyastengque’.
nengya’mongaam verbo. 1 • turnar, recíproco. Angeltemnacsohoc engmooc antahanyac aamay: „Acya’mongque’“. Acya’mongaclheec lhaac taata secya’sa taap tengma, mooc nekha nooque la pya’sac.
2 • Quelya’mongalhqueec yaamet-nekha’a acnaycaoc. Quelya’mongalhqueec lhaac maata’a taama’ selan’a lamom ayenyem’a secya’mongsaeclha mooc taama’.
3 • Paej ne ngcata’melooc angya’mongeclhac ta’va pva’lhoc, hengeheclhohoc ne’ elhta nengmasqueem pac. Mehengya’mongehec ne’ elhta quelya’moc nac a, vaamlha guaraní apayvaam apquelyaataycam’, so lhne’ elhta apvanquec enlhet.
4 • ¿Quelya’mongsacpe ya’e? – Eehe, alya’mongsalhqueec lhaac Benito.
nengyamongquelhma verbo. matar. ¿Yamongquelhque ya’e? lhaa ntamhac seema secva’actamo tengma. – Paej, acva’actaamoo’. Acyamongcalhquec co’o. – ¿So pca’ha ye? – Popyet. Yamongquelhquec angcooc meyva, taan catnehec taap aclom. Calyamhaapoc naat vaamlha’ enlhet acma apyamongquelhma. Nengyamongquelhma nha’ acvesey’ nenga’ha nac engmooc a, acnoo nac: Yamongquelhquec nec sevhen aamay-neeten, enlhet ne pmatnac.
nengya’mongquescama engva’lhoc verbo. arrepentirse, convertir. Nengya’mongquescama engva’lhoc acvesey’ nengya’mongsaeclha mooc engva’lhoc, mooc nenteemaclha’, alhnangcoc nenteyaascam’. Nooc mooc nengya’anmongquescama engva’lhoc. Acya’mongcasquec alhta eva’lhoc, quelhvooc apneec Jesus. Apya’mongcasquec apva’lhoc yoonges nac a, vaamlha takho eeca’.
nengya’mongsaeclha’ verbo. turnar. ¡Heya’mongques! lhaa ctomhac seyanya eemooc secpeenesa secyacvoom yengmen yaamelquet. ¡Heya’mongques sectamhaycam’! ¡Heya’mongques sectahaneem! Queltamhooc nec lhaac as enlhet eya’mongseclha pvesque’. Yetepque eyla secleeta ysecsec. Ne’sa, caya’mongseclhac saat mooc. Co’o saat secya’mongseeycaoc lheep apmetaam maalhec. Nengelya’mongsommalhca lhnec lhaac nengelcakhaam alhta’a. Apquelya’mongsommaap nec lhaac maestro’aoc apqueltamhaycam’.
nengya’mongveyaam’ verbo. aprendido, usar. Acleng’aac lhaac apquelmenaecmascama enlhet apquelya’mongveyaam’ ayenyem’a valay. Pelhca’ apya’mongvocmo pooc eeven apteemaclha’. Sas apya’mongveyaam’ valay apayvaam enlhet nac a. Caymaalhqueec angya’mongvomoc apmopvaan etnaham’ valay. Yaama c’o seclengay’ valay apayvaam, paej angcoo eeca’ secya’mongaycam’. Calpayheemoo acya’mongaam enlhet apayvaam quelvaana’a nac a.
nengyantaam verbo. llevar. Cayantem’ ataava paana’teem-lhangcoc, nengmasqueem halhca la ngca’hac. Eyantemquec naat maata’a meeme escuelita yav’aclhoho alhto’oo’. Eyantem’ mayca’a nempayvaam-lhangcoc. Eeven, eyantemeclha semheng ’pac seta’, va’actaac alhta as’e. Acyantamantaac secleeta pac, yangcalhquec lhaac amnec. Eyantementa noolheng as’e. Paac co’ angvenamtam’ vaetque sectengyay’. ¿Yantamantaa nlho lhque’ epongcanma? – Cataatsam’ laalha’a, so nyekhe yaaya yetca lhcaac. Ayantamam’ saat mayca’ enlhet tengma pangca’aoc yo’yaam’ alaaneessoho’. Angyantamam’ lhaa cpongcanma quelvaana’ yetcoc. Eeven, eyantavaclha seema’, peheya saat antengyamcoc. Eeven, eyantavaclha secleeta pac seta’, vaalha’ay’ pa’ ’tengya’.
nengyangcalhcatma verbo. hacer agujero. Alyangcalhcatquec co’o meemong secmaycam’ alectelheem-yaamet. Pehen apma’aoc lhaa ngyangcalhcaatac senamteem. – Lhooya’ mepeyvoo amyep mepquelha m’aoc. Angyangcalhcatquec paltoosa nalhma’. Apyangcalhcaatooc Anesito peloota. Yangcalhcatquec lhaac eeven vaetca’hac-paasyam’ apquelteclhaa yaamet.
nengyangcanma verbo. verter, vaciar. ¿Apyangquenque nlho lhquep yengmen lhaa cmaases? Cas nac secyena hay’. Cayangcanvom’ lhaa’e, pelhmoc actahapma. Paac co’ ayhangvomoc. Ya’, yengmen nooque laa kham valte nac hay’. ¿Pa’ ayangquene’ ’sa? – Ya’acmoc, eyaatem’ aa’e, leclamaclha’-engmeoc. Apyangquenaavooc lhaac eeven apyaam vaetque nema ac yeploomoo cmaases. Yangquenaclhee’ ’sa pva’lhoc eeven valte, paej laalha’ engyelhcavcoo’.
nengyangcanmaeclha’ verbo. doblado. Yangcanmeeclheec lhaac acyeyva amamye’ acnelhtengaam. Cayangcanmeclhohoc semheng catyenec. Mooc nengeltemeem caya’yeheclhoho’ nahan caya’seclhoho’. Acyangcanmeeclhooc lhaac sectena alhta’a, quey acvesey’. Cayangcanmeclhohoc vaetca’ha-yelhyavay’ camyetec. Mooc nengeltemeem caya’seclhoho’. Quellaoclheec lhaac seepe moopa’ang-aphahac seclha’ apyangcaansaeclha pyaap. Yetneec apaava mocyangcaansaeclha mocna’taam congne yaamet-aysecsec. Angyangcaansaclheec actahanma Teresa. Apyangcaanseeclheec Juan yaamquentem’-aahac alyevey’. Mooc nengeltemeem apyespongcaameeclhee’. Quelyangcaansaclheec Claudia aava’, alvena’teem cvesey’. Mooc nengeltemeem pelhtetque’. Acyangcaanseeclheec moopeeyeen-yaamet. Yetneec sovov ayetcoc nengyangcaansaeclhoo acvesey’ sovov-pangcalvoc. Apyangcaanseeclheec lhaac taata aptalhnama apvena’teem. Alyaangquensaclheec co’ av’aoc yo’yaam’ apatmaoclhac tengma hac. Pa’ alyangcaanseclhac nepva’aec caanson ’hac, quelvangcooc lhaac vesey’.
nengyangquencahay’ verbo. verter sobre. Acyangquenca’aac lhaac acmakhetmoo yengmen malhtentep aplhangcoc. Acyangquenca’aac co’o yengmen seyanma elhnamoc. Apyangquenca’aac lhaac taata yengmen taalha yo’yaam’ caspoona’. Mooc nengeltemeem apyelhvaatcasquec yengmen taalha. Ya’acmo yangquencahac tracta yengmenec caanson ’pac, calcalhquehe’, lhaa ntamhac meeme. Sas angyangquencahac yengmen acmakhetmoo tooma’alhta lhangcoc, taan callanteypoc. Acyangquenca’vooc lhaac sectom eyvoc, lan’ooc vesey’ ayengmenec poco.
nengyangvactama verbo. asustarse. Apyangvaquec noolheng aptekhana neptaana. Angyangvaayohoc anteyesam’ nalhma’ alhta’a. Quelyangvaquec lhaac alhta’a tata’a, savaaya lhca la pva’ac. Yangvaquec lhaac semheng alhta’a lhcac, movheem lha’ angvet’ac. Yetneec naat nengyangvacteem nanooc mepquelha Tyos apayvaam. Metyesam’ehec lhapcooc enlhet nac a, eyangvaavohoc vesey’. Apyangvactamoo eyla lhque’, ho’sa’ metyanma lhapco’. Ya’acmoc eyangvacsec eeven, caveenec alhta’a. Eyangvacasquec lhaac seta’ aplheena enlhet sentom.
nengya’paclheneeycam’ verbo. Nanooc naat enlhet apnaycamca’aclha nalhma’, eya’paclhenam’ohoc naat nataamen apya’neeycaoc. Paej ne’ elhte eeque ngcata’melooc angya’paclhenec lhoop’actec. Mongelquetnehec ne’ elhte ngcayeplaamac lhoop’actec mel’aoc, taan cay’acsec engva’lhoc. Quelhvoo eeca’, yetneec apquelmaycam’ enlhet’aoc vaetca’hac mepque apquelya’paclheneeycam’. Angvetohoc nahan acya’paclheneeycam’ yecpa nekha’ ’may. Noolheng eeca paej capvaanac eya’paclhenam’. Quep, ya’paclhenam’ semheng, aaye lha’ anta’navaac.
nengya’pascama verbo. 1 • bañar. Pa’ ’ya’pacsec yengmen, coh cvesey’. ¿Lha’ apya’sa taata? – Yengmen apya’paasac. Que elyoho, lhoop’actec angya’paasac tata’a. Angya’pascasquec quelvaana’ ayetca yengmen. Mengyacsehec eya’passec aptalhnama socmaatse yoonges nac a. Pa’ ’ya’passec lheep aptooscama noolheng yengmen. Yetneec nengco’o tengma pquetcoc apvesey’ ya’pascamaclha-yengmen acma valte acsepcanmoo.
2 • Paej co’o kham aya’pascamac yengmen, etnohoc enlhet mepeeneescama ya’pasquescamaa-yengmen.
nengyapcalheem verbo. llorar. Nengelyapcalhquec nengco’o nengleng’a amya’a apquetsapa cooco’ engac. Yapcaalhaalhqueec alhta ayetsapa seema cvaanyam’. Yapcaalhooc lhaac apcaanet seca’a apquelteclhaacpoo. Mooc nengeltemeem quelveenee’. Nengyapcaalhcam’ naat naalhet aamay sengelnapma maec.
nengyapmaam verbo. ponerse. Yetneec naat apquelyapmaam seclhooc angcooc enlhet nanoo’, quelvaana’a nahan quelennaava’a, acnoo nac maaleng ayempehec yo’yaam’ elyapmeclha’. Acya’mongsaeclha eeca’ ’paava acnoo nac polyeera nahan neeten actomha quelvaana’ almaycam’. Quelennaava’ eeca’ apquelmaycam’ caanson. Pehevaeclhee eeca mocmaycam’ nengyapmaeclha’ acnoo nac sento, paej quelhvooc angvet’ac nengyapmaam angco’.
nengyaptama verbo. romper. Alyapteec lhaac aava vaetca’hac yo’yaam’ alta’mensec. Angquelyapteec seema’ apaava phaapac amamye’ acya’anma. Alyapteec pan amamye nempasmoom-acta’malma. ¡Heyaapetques naapokha pan ’pac! Maec co’ eya’hac. Ya’acmoc eyaapet nentahanma apyeptaaycam’. Yaptaacpec lhaac sectalhnama, quelhpokhemquec vesey’. Alyapteeclheec lhaac lheep tengma pac. Quelyaptaalhquee eyla yephopay’ acnem’ nac hay’. Quey saat eyaptec peyaam’. Teyacmec eva’lhoc secleng’a amya’a, maalha acyaptammalhca’ antamhac.
nengya’saascaoc verbo. 1 • plisar, plisada. Yetneec maata’ acteemaclha nengya’saascaoc naysecsa nengelaaney’ apaava. Angquelya’sessamquec quelvaana’ allan’a polyeera.
2 • Apya’saascaoc actalhnama quelvaana’a. Apya’saascaoc eyla lhca polyeera ac.
nengya’sengvaeclhoo verbo. recordarse. Elvangcacmec lhaac sectengya’aclha secya’sa almaasen. Nataamen, acya’sengveeclhoo eeca’. Ey’ascaasengveeclhooc lhaac eemooc acteemaclha’ examen acnem’ alhta. Acya’sengveeclhooc lhaac apayvaam taata aplhaanma nenta’melsommalhcoo engangco’.
nengya’sengveyaam’ verbo. aprender. Acya’sengvocmec alhta sectamhaycam’ seyanma yaateypeepa’ ayenyem’a sey’ascaasengveyaam’ taata. Yetneec naat apya’sengveyaam’ aptengyay’ popyet enlhet. Nengya’sengveyaam’ ayenyem’a nentengyay’ nengmovaan nahan nengeltaamsommalhca’ nahan nengeltaalhoseeycaoc. Seca’ apquetcoc, caymaalhqueec ey’aasengveclhohoc mokham apayvaam taap. Payhoo escuela, yetneec maata’a nengya’sengveyaam’ nentaalhoscama. Yetneec apya’sengveyaam’ aptamhaycam’ yoonges nac hay’. Ya’, haave’ apya’sengveyaam’, ya’sengvaecme’.
nengyataam verbo. 1 • verter. Apyatmeec yengmen taata yaamongvayca. ¿Lha’ ayatmehec yengmen nac hooye? pa’ ayhangvomoc. – Eyatmeclha va’alhva. Eyaatem’ yaamyavheene pyengmenec meemong-anye pac. ¿Paa nlho’ ayaatemsec yengmen ya’pascamaclha-yengmen? Makhamooc yengmen valte, ¿co lha’ ayatmehe’? – Eyaatavaclha leclamaclha’-engmeoc.
2 • Apquelyatmeec seepe’ ca’a. Eyanayquec lhaac taata alyaatemsec ca’a.
nengya’tamanma verbo. cortar. Acya’temenquec lhaac nav’a taama’. Acya’temenquec co’o meemong yo’yaam’ atnehec poste hac. Angya’temenquec meeme apaava. Mongvanquehec angya’temeenec yephopay’, peyaam’ eeca’ apvanque’. Angelya’temeenec saat seppo pelhquepcoc yo’yaam’ angeneclha’. Paej lhaac alya’temeenac yamta’ actengaoc, sec’aaseclha saat. Quelya’temeenaclheec co’o meeme caanson ’hac nepva’aec. Mooc nengeltemeem quelya’vaatsaclhee’ nahan quelyemyekhaclhee’. Acya’temeenaclheec lhaac yaamet-nekha’, vangcooc vesey’.
nengya’teyaycam’ verbo. cojear. Acya’teyaam’ooc co’o, cas acvesey’ eemnec. Angya’teyaam’ohoc caascoc entapnec. Apya’teyaycam’ apteemac eyaalheng’, noolheng ne’ elhta aptemquescamac. Nec, ya’teyaantaac Seta-Pmenec tengma hac. Haave cmasom caya’teyaam’ semheng, namquec vesey’ nooc-nekha mancoc.
nengyatmeeycam’ verbo. buscar poder. Nengyatmeeycam’ actomha acvaanyam’ amya’a, alhnangcoc eeca nengyelhpongveyaam’. Eyatmam’ohoc naat enlhet apvaanyam’ aapetec angvetec, meepop nahan manten yo’yaam’ eetac apmopvaan.
nengyav’aclhoho a’soc acvesey’ (quel.). 1 • cuerpo. nengellhengaanemseeycaoc: secyav’aclhoho; acyav’aclhoho; apyav’aclhoho; nengyav’aclhoho; alyav’aclhoho Yetneec nengco’o nengyav’aclhoho acnoo nac engyempehec, enga’ta’aoc, empa’tec, engyespoc, engectengaoc, engmancoc, engmeoc, engvocmo’, entapnaoc, engelhquepcoc, alyeptetaclha’ nahan mooc. Cas co’o secyav’aclhoho eyempehec ayenyem’a sectamhaycam’ acyemtalhnama. Apquelan’ooc lhaac paana’tee-ngyaap apyav’aclhoho enlhet apsavhaamca’a nengmasqueem pac.
2 • Quelhvoo’ ’se cvet’ac apquelyav’aclhoho toova argentina, vaamlha slengay’ naat maata’ apquelvesey’. Queltemnam’ lhaac enlhet: „Acyav’aclhoho lhcaa ngquenengva’ac movheem aatong ’hac“, lhaa ptomhac. Pa’ angvahanec peheya’ alyav’aclhoho. Mooc nengeltemeem mepque selyemyekhaeclha’.
3 • todo, todos. ¿Paa nlho’ alyemyekheclhac yav’aclhoho aapetec, paa nlhoyquela angvaymoc nekha’? Acsavhooc lhaac yav’aclhoho soolya’yem hac, maec saat engmamye’.
4 • Nengela’neeclheec lhaac nengyav’aclhoho, mepque apcaymommaap lhama. Mooc nengeltemeem nengelaanammalhcoo nahan nenlha’maclhoho. Yav’aclhoho cnem’ saat atnaham’. Yav’aclhoho pelten’ alva’aecta’ acya’anmongaam apqueltamhaycam’ maestros.
nengyavseeycam’ verbo. pobre, triste. Apcapyavseentaac apqueelhyacmo enlhet mepque apmaam aptom. Calyavsentaamohoc quelvaana’a almeetoo nlhoho’ alnantalhnama. Eyavseentaac lhaac ayenyem’a acpocteeclheec almaasen. Angcayavsam’ quelvaana’a mev’actamo ngyaap. Engyepyavsam’ohoc enlhet cav’actamo ptaava’. Apcapyavsam’ alhta enlhet capco ptamhaycam’, paej cvesey’ aptoycaoc apquetquec.
nengya’yahaycam’ verbo. darse prisa, apurarse. Acya’yaham’ lhaac alhto’ooc sectengyamca’a sellhaalhma’a yo’yaam’ angeltamham’ yaatephaymaca’aoc nengellaaney’. Acyampa’vooc co’o, cat cvesey’ secya’yahamca’a. – Quela’ apteyaasaamca’a nac. Eeven, apya’yahamca’a ’sa, elha eeque ’sa. Acmaasquec lhaac caanson ’pac apqueltamha yoonges, cac’ooc lhaac engquenyec eya’yaham’ mokham. Apya’yahantaac apqueelhyacmo seta’, laalha’ apquetsapamca’ ye. Ya’, soolya’yem pac lha’ angva’acta’. Pelhcae mpatmoc nengelmaam yaateypeepa’ nengya’yahamca’a nac a. ¡Eya’yahaoclha’! Emangcahangvaclhohoc saat almaasen.
nengya’yenaaycam’ verbo. vacilar. Eya’yenaam’ohoc anmen aato’ etyesam’ aamay ’va’lhoc. Acya’yenaam’ooc lhaac sectamhamca’a ayenyem’a maec eyeeyaasa lhma’. Nengya’yenaaycam’ nengmaycam’ nenlhaanma enlhet, a’soc eeca’ acyavhay’ acnoo nac yaamet, yavhec’aac maata’a calhe cmetma vhac. Angya’yenaam’ohoc angyenmaam’oho’. Nec, eeven, ya’yenaam’oo’, yenmaam’ lha’a.
nengyayheem verbo. paso. Yayhoo’ ptoolhna’a seta’, cas lha’ apyoc. Eeven, eyayhoho saat apma secleeta ta’la’, cataclhe pmenec. Yayhoo pna eeven nekha taalha. Eyaysam’ lhaac seyac’a nemesma. Eyayhohoc eyangcac ta’va pquetcoc neeten yaamet. Acvet’aac lhaac enlhet apyayheem, mepque nneelha lhne’ elhte cvesey’ apquenamteeycam’ noolheng. Cat apyayheem engyenyehec lhaapen. Yetneec cincuenta secyayheem selyepsaateeycaoc amyep. Lhama secyayheem eeca’ actomha lhama meetro.
nengyakheem verbo. recoger. Nengyakhaam’ nengco’o navsa acyelhna nalhma’. Mooc nengeltemeem nengelmee’. ¡Teclhecvaeclhoo eyla pyakheem aapetec vayca pva’lhoc! Nengyakhaeclhooc angelmoc yaateypeepa’ apteeyam’ naalhpop. Co’o saat angvenamtec soolyaatectama, apaalsentac saat acyelhna. – Heey’, co’o saat ayakham’, aptomhac seepe’. ¿Apyakhaam’ lheep a’soc apaoc naapokha tengma? Meec lhaa cyakhaamca’a soolya’yem nempayvaam-lhangcoc. Caaleyvascama saat calhe’ ectengya’a.
nengye’ a’soc acvesey’ (quel.). nengellhengaanemseeycaoc: neeye’; naaye’; nepye’; nengye’ Yetneec nengco’o nengye’ payhoo cooneng engekhaoc payhoo nenghekha’. Tecpaalhqueec lhaac neeye’ naysecsa sectavascama peloota, ta’ actamha cas.
nengyeclhama verbo. vomitar. Acyeclheec lhaac alhta’a, ayempamquec vesey’. Ya’acmoc emyaaseclhac neeten sa’coc, cayeclhec, yepppcaanecmooc lhaac. Acyeclheec lhaac paana’teem sectom. Yeclhecvocmec seecoc actava aapetec makhay’. Hengyeclhecsohoc angyeecahacsec nentom vaetque tapnaoc pelhmoc. Paa yeclhecse ptom pooc ta’va’ yo’yaam’ eyepcaanemsec.
nengyecpelqueem verbo. 1 • conocer, reconocer. Acyecpelcooc lheep apyaalheng’ apna ma’a Lhaapangcalvoc. ¿Apyecpelcooc lheep taata? Apnam’ enlhet molyecpelqueemoo nengaoclha’ acnoo nac apquelvesca’a. Paej lhaac ayecpelcac enlhet sepayvesa lhcac, soc lhaac laalha’ ye.
2 • Aclhengquec alhta nalhma’, taan paej seclhooc ayecpelcac acpaysacmo secvet’aclha’, taan secyecpelcoo ptomha paava. Mongyecpelquehec eytec popyet cooneng pesquesca. Paej lhaac ayecpelcac calhna laaney’oo-cnem’ ahac. Paej eyecpelcac apyangcalha caanson ’pac Zaqueo.
3 • Acyecpelqueec paa lhong taata. Cat apcactaacpo. Acyecpelqueec eemooc, paac hetvacsec. Acyecpelcooc apayvaam enlhet nac a, paa nooque la hetvacsec. Apmenyelhquec nec lhaac valay vaetque, nataan apva’a sengyecpelqueemoo yo’yaam’ eyecpelcohoc aptomha apmenyelhma. Tyos aptomha lhama pangcooc taap sengyecpelqueem. Yetneec a’soc nengyecpelqueem acvesey’ nengya’sengveyaam’ escuela. Altamhooc ayecpelcangvomoc mokham taap Tyos. Acyecpelcangvocmec co’ eemooc apteemaclha’ apmopsom. Acyecpelcangvocmec quelhvooc acmasca eyempehec, actemeem angcooc ayaneemac.
nengyecpentamaeclha’ verbo. atar. Eyecpentemeclha mooc taama’, yav’aatooc lha. Nengelyecpentamaycaoclha lhnec moopeeyeen-yaamet alyetepma. Aptamhac soycam’-amya’a: „Paej mokham cavocmo nneelha’ amya’a, altamhooc ayecpentemeclhac mokham mooc secpayvaam. Ayecpentemeclhac saat mooc seyanma yo’yaam’ cavangqueclha’. Acsavhocyec alhta sectalhnengvayaam’ escuela, taan secyecpentamaclho mokham mooc escuela.
nengyeecahascama verbo. no cumplir. Mepque nengyeecahascama lhnec lhaac nempaatavaeclha cooco’ paana’teem-lhangcoc. Enlhet apmopvaan amya’a, eyeecahacsohoc maata’ aplhaanma, nooya’ac enlhet apeyvomoo, meyeecahacsehe’. Mooc nengeltemeem na’sooc etnehec.
nengyeecahasommalhca’ verbo. excederse. Apyeecahasacpoo eyla lhquep apcanma, melyahacpoec saat. Paej cata’melooc angyeecahasalhcohoc nentom, taan hengempamcoc. Acyeecahasalhcoo eyla sectoyqueclha lhcac, cas evocmo’. Mooc nengeltemeem acyeecahascacmoo stom.
nengyeecahay’ verbo. 1 • pasar. Paej capvaanac lhaapen eyeecahac moopeeyeen-yaamet, enengcoongne’ ’sa. Paej eyla ngcay’acmoc etyamoc vaalha’ay’, engelyeeca’ ’sa. Toc volsa angyeecahacsec moopeeyeen-yaamet. – Enengcoonques que. Acyeeca’ac lhaac tengma pac haavoc seclhenganacmo, alhta’a ngquenyem’ac. Cat helyeecahamca’a lengco hoc, quelvangcaecmec lha’a tengma hac. Yetneec maata’ acteemaclha’ nengyeecahay’ engmooc aamay, taan ampayvecsec: „Acyeecahangva’ ye’“. Nooc nahan actepcahangva’ ye’. Quelyeeca’ac lhaac pomaap emamye’ aamay. Ya’, acyeeca’ ’sla aamay, alta’haycaoc quenyem’ac, actalhnengvocmoo’ ’sa melevque. Yeecahangvocmooc lhaac aamay ac aptecpongaam peloota lhquep, yeyheeclhooc vesey’. ¿La’onse nlho ntamhac? – Cat acyeeca’a la’onse, la seis yekhe paa ngcatnehec. ¡Paej nec nengyeecahay’ sengaanamaclha’!
2 • Yeeca’vooc yengmen aclan’a valte. Yeeca’vooc lhaac lhama vaampa slhoy’ ca’a. Acyeecahascaasooc lhaac secnaalhquescama soolyaatectama cmaases alteem lhaac seema’.
nengyeenavaycam’ verbo. pretextar. Acyeenavam’ooc co’o seclhenga pooc tengma, acyaapongcaanaalhquee eeque nhan atnaham’. Acyeenavam’ooc co’ acmayhaamco eepa’tec, taan mehey’acmo angvahaneclha’. Elyeenavam’ohoc yaptec eyeyhec payhoo vayca, vayque eeque nha’ apquelan’ac. Apyeenavam’ yenec apyeena’av’a yaamet, tata’ eeque nhan apvet’ac. Alyeenavam’ sectengya’a ya’alva, vaalha’ay’ eeque nha’ actengya’ac.
nengyeengaeclha’ verbo. negar, rechazar. Acyeengeeclheec lhaac apayvaam taata selmaam yaateypeepa’. Eyeengeeclheec lhaac seyanyamca’a haavoc. Mooc nengeltemeem enelhtaaclhee’. Mongvanquehec angyeengeclhac entaava’.
nengyeeseeycam’ verbo. menear. Yeesam’ lhaac aypacyec semheng seetaaclho. Acyeesamquec lhaac eeven actena congne yaama’yen’. Acyeesam’ co’o vanteera nekha cancha. Cayeesam’ohoc apcaatec quelvaana’ ayenyem’a alvena’teem aava’. Engmooc maata’ eyeesam’oho pcaatec engyaylhohoc amya’a, han’ acpeyvoo nac a. Acyeesam’ co’ eemec secpayvesa eemooc. Avhac aypacyec vaetque actomha acyeeseeycamca’aclha’.
nengyeetekhay’ verbo. Nengyeetekhay’ acvesey’ sengyeetekha’a nac engmooc a, nataamen anlheenec sengyeetekhay’ lheep. Nengyeetekhay’ eeca’ ayenyem’a nempaysaeclhoo nengyethaam engmooc. Mengyacsehec noolheng hengyeetekhamcoc naysecsa apyenyavascama caalo.
nengyeeyhaamca’a a’soc acvesey’ (quel./quen.). antepasado. nengellhengaanemseeycaoc: secyeeyhaamca’a; acyeeyhaamca’a; apyeeyhaamca’a, nengyeeyhaamca’a; selyeeyhaamca’a Nengelyeeyhaamca’a nengeltemeem engelyapmaec apquelmasquengvaecmoo nanoo’. Quetsepmeec apyaap yoonges nac a, noo eeque naapa’at apyeeyhaamca’a. Yetneec nec naat nengco’o nengelenyemay’aclha seclhooc angco’ acnoo nac Adán nahan Eva actomha nengelyeeyhaamca’a.
nengyeeyheeycam’ a’soc acvesey’ (quel./quen.). 1 • huérfano. nengellhengaanemseeycaoc: secyeeyheeycam’; acyeeyheeycam’; apyeeyheeycam’; nengyeeyheeycam’; alyeeyheeycam’ Nengyeeyheeycam’ nengeltemeem enlhet apquetsepma pyaap lhoyquela ngquen’. Nooc nahan mooc quelvaana’a apquetsepma ngyaap lhoyquela ngquen’. Mooc nengeltemeem eeca haacoc nahan cam’aatcoc. Yeeyheeycam’ apangcooc nengeltemeem acsavhommalhcoo aletsepma apyaap nahan angquen’. Acvet’aac lhaac enlhet quelhvaa’ apyeyheeycam’. Acvetaclheec alhta acyeeyheeycam’ atamsama ngquen’.
2 • Apnay’aac Juan seclhooc naat apyeeyheeycamca’a.
nengyelhammalhca’ verbo. disimular, ocultar. Seepe’, naa ylhacpoho ’sa pquelan’aclha’, elheen’ saat. Meec lhaac lheep almalhnaamca’a apmenyelhma secleeta, eeca’ apyelhacpooc lhaac. Paej lhaac aylhalhcooc ma’ selmalhnaamca’a apvomlha selnapma vaalha’ay’. Acyelhalhcooc lhaac seclhenga Lhaapangcalvoc, amyavalhcac lhaac lha’a nyekhe’. Apyelhacpooc lhaac paa lhong taata sec’aaseclha. Sas maata’a ngcatnehec mepque nengyelhammalhca’ angelaanac tengma engac. Mooc nengeltemeem mepque nempooscama. Acyelhalhcooc lhaac secleca soolya’yem pa lhangcoc taata melhna lhcac. Acyelhalhcooc lhaac secpoossa actom acmases sa’coc. Mooc nengeltemeem paej alquetnassac. A’soc acyelhammalhca’ acyetna enlhet apva’lhoc mongvet’a nengco’o, vaamlha Tyos apvanquec eeta’. Acyelhascaasooc taata seyaspoom heena’. Angvaanec co’ maata’ eyaalheng’ hemenyelhsec abc payhoo escuela, taan heylhassohoc maata’a hemeesec.
nengyelhanmoom verbo. 1 • esconderse. Pesquesca pa’ aylhanmoc, coh angcooc vesey’. Acyelhanmeec lhaac yaamet yo’yaam’ mehetehec samtaj. Caymaalhqueec maata’ angelaanohoc congne tengma engac, ayenyem’a caylhaanengvomhoc nemesma acnaycamcolha’ a’soc. Eylhaanemcasquec lhaac taata aamay nalhma’ senayvesa, paej lhaac oota’ac. Acyelhaanemcasquec lhaac eemooc, nataamen senaatvocmo neeten yaamet. Quelyelhaanemquesquemquec naat enlhet valay nalhma’ naysecsa pquelnaapommaap. Caymaalhqueec maata’ angyelhaanemsec engyempehec naysecsa eequey nengmaycam peyaam’-paava. Caylhaanemsohoc appoc tata’a naysecsa pa’at. Mooc nengeltemeem cacpocsoho’.
2 • Yetneec nahan nengnayvoom acvesey’ nengyelhaanemseeycam’ engmooc. Nengyelhaanemseeycam’ engmooc saat, ¿hee? lhaa ptomhac eeven aplanaamca’a pooc.
3 • Nengyelhanmoom acvesey’ nengyepetcangveyaam’ engmooc acnoo nac co’o sectomha secyelhanmeeycam’ Tyos aptomha sepasmoom nahan semasma. Enlhet apquetcoc apqueltamhooc maata’ eylhanmam’ apyaap yo’yaam’ emyooc. Nooc mooc enlhet aptomha mey’asqueyaam’, yetneec apyelhanmeeycam’ Tyos yo’yaam’ emyooc. Yetneec maata’ apvesque’ engangca’aoc nengnaycamca’aclha’ yo’yaam’ angyelhanmom’ aptomha senta’melquescama. Calyelhanmom’ohoc tata’ ayetcooc angyapmoc actomha nac eequey a. Acyelhanmaam’ co’ amyep ahac ayenyem’a sepasmoom. Pooc enlhet apqueltamhooc maata’ eylhanmom’ acyetna vaetca’hac apac, eeca cavanquehec capasmoc.
nengyelhnaayam’ verbo. asar, tostar. Angyelhnaacmec meeme latse’he’ actec yo’yaam’ antavamcoc. Acyelhnaacmec co’ aapetec. Mooc nengeltemeem alvatneeclhee’. Sej antooc vaetque nema ac mocyelhnaayam’. Hanquec lhaac meeme vaetque vocmo’, nataamen acyelhnaameeclho. ¿Paej lheep cay’acmoc eyelhnaamac macva? So nyekhe taap sej mocyelhnaayam’. Ayelhnaamsec saat seta vaetque ahekhec, quemhaapaam’ooc vesey’, noo pma’aoc.
nengyelhnengvayaam’ verbo. 1 • quedar enganchado. Apyelhnengvocmec naat tengyay’ yavhan neeten yaamet. Yelhnengvocmec vaetca’hac neeten yaamet, alhcahayaam’ halhca la ngyelhnengveescacmoc. Mooc nengeltemeem caasepvocmec neeten nahan yetnacmec neeten.
2 • Paac lhaac ay’acsec tengma pac seta’, nataamen acyelhnengvocmec tengma ac haatem.
3 • Sas angnam’ a, taap nac a, quelyelhnengva’voo’. Ayenquec lhaac yamta’a yo’yaam’ elyelhnengvac peyaam’.
nengyelhpongveyaam’ verbo. buscar poder. Nengyelhpongveyaam’ acvesey’ nentengyay’ nengmovaan ayenyem’a yaavey, eeca’ yetneec acya’mongsaeclha nengyelhpongveyaam’ acnoo nac nentengyay’ nengmovaan yaata’alhpong, nentamhaycam’ escuela nahan nengmenaecmascama ayenyem’a nengya’sengveyaam’ nahan nengeltaamsommalhca’. Yetneec saat angcooc nengyelhpongveyaam’, antemhec saat nengvesey’ apyoholhma’. Yelhpongvaecmec ne’ elh seta’ naapnaclhama pangca’aoc apquelvaanyam’ enlhet nanoo’. Yetneec naat secyelhpongveyaam’ mooseyaaneng-taama’-ac, mooc nengeltemeem teléfono taama’ ac, yo’yaam’ alnaangvataamohoc amya’a seclheenammalhca makhay’. Felix eeca’ apyelhpongvaecmooc acteemaclha nengelaaney’ nengmenaecmascama alhnangcoc acyeplom nootas angca’aoc.
nengyelhvaana’teem verbo. roncar. Yetneec maata’a nengyelhvaana’teem naysecsa nenteyanma. Acyelhvangcooc nec lhaac sectena alhta’a, paej eeca’ alnaamcoc. Paej nec naat cata’melooc angyelhvangcac nenteyanma nanooc nalhma’. Nataamen engyahalhnemmohoc nec naat neptaana. Nec, yelhvangcaac seta’. Mooc nengeltemeem quelpa’ayvee pvaahe’oc. Apcanayquec nec naat calhtengyavacmoc tracta lhama enlhet, pooc que nhan apyelhvangcac tengma pac.
nengyelhvaateescama verbo. mojar. Acyelhvaatcasquec co’ eemooc yengmen senayvesa lhcac. Acyelhvaatsamquec co’o yengmen seyanma. Eyelhvatees yengmen taalha, caspoonac saat. Nooc mooc eyelhvaatques. Acyelhvaatcasquec lhaac malhtentep makhetmoo yengmen, taan apqueletsapa. Yelhvaatcaasooc lhaac caanson ’pac eeven nengyaamoo acyelhvaseem ayengmenec. Mooc nengeltemeem apyangquenca’voo’.
Nengyelpa’ apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Nengyelpa’ acvesey’ lhama acyetnamaclha yengmen taap Ya’alve-Saanga.
nengyemlascama verbo. guardar. Acyemlasquec co’o ya’teepa actec nahan samanya pactec yo’yaam’ angveneclha’ acmaameeclho saat. Elma samanya pactec, engyemlaas saat, mooc anyo saate cnec.
nengyemseem verbo. herirse. Yemsee eyla lhque’, ¿lha’ actamha ye? Acyemseec co’ ayenyem’a paala sepelhyekhaam. Yemseec lhaac sectooscama semheng caamyon actooyam’. Acyemmmsooc lhaac sectecpongvocmoo eemnec mopheye’. Quelyemsam’ secleeta hac ayenyem’a yaamet alyensapaycaoc. Alvet’aac lhaac enlhet apquelyemseem, caamyon acpaalseyaam’. Cas lhaac secyemseem alhta’a lhcac, paej ateenac. Eyemsasquec lhaac teyaype’oc atqueetsec.
nengyemyescama verbo. 1 • diluir, lavar. Acyemyesquec lhaac yaampa’at-yengmenec yo’yaam’ aynec. Sej angyenec mocyemyescama limon.
2 • ¿Yemyesque nlho lhquep peheya lhnec lhaac nengelhakhaam? Alyemyesquec emancoc yengmen amamye secteyanma. Mooc nengeltemeem acleque’. Yetneec maata’ apaava apquelpaasyam’ molyemyeesqueclha’ yo’yaam’ elmoopeclha’. Paac nec lhaac elyemyecsec seta teyaypehec apac. Engvanquec maata’ angyemyecsec secleeta engac yo’yaam’ catnahamcoc acta’malma. Pa’ alyemyecsec seclhooc eeva’, lhaa ntamhac quelvaana’ yetcoc acnelhtaaclho ngquen’.
3 • Paej mokham alyemyeesalhca’, talhnaam’ saat.
nengyemyekhaam verbo. cortar. Nengelmeec lhaac queeso nempasmeeycam’. Saat ayemyekhec nekha’ a tengma. Acyemyekhaac lhaac apaava yo’yaam’ ayetne’eclhac selaaney’ caanson. Yemyekhaac lhaac eeven valay naapa’at yo’yaam’ eypetsec congne tengma. ¡Eyemyekhe yespoc tata’a, antavamcoc saat! Ya’acmoc elyemyekha samanya, epa’alhcat na’sa. Eyemyekheclha nepva’a apaava, vangcoo ye’. Yetneec maata’a nengelyemyekhaeclha’ aapetec yo’yaam’ angyamacsec. Elyemyekheclha seevay, aapetec pa’ angvengcaha’. Quelyemyekhaam’ lhaa ptalhnama eeven, meetay’o ’sa cvesey’ sovov-a’net. Apyemyekhammaap nec lhaac enlhet nac a, mataymong ’pac nec lhaac molleclama. Mooc nengeltemeem apa’alhquetammaap.
nengyenhaam verbo. arrojar. Acyenhaac naalhpop peloota, nataamen acnelhtengaavoo netnoo’. Lavque nseca’a, natamen apyenha naalhpop mahaycoc. Eyeene semheng, paa ngcalvoc. Acyenhaac lhaac lheya samanya pactec, ta’ syoot’o ahaycoc. Eyenhaac lhaac soolyaatectama cyelhna aplava nseca’a. Quelyenhaacpec apquellava nseca’ apquetcooc. Apyenhaac seepe’ va’atsam’ mataymong nekha’a, nataamen acnelhtaamco neeten yengmen. Ya’, acyenhoo’ ’sla seema’. Semheng lhaa nyekhe’ ecyenhac. ¡Eeven angyaap, heyenheesquescaclha eeque popom, payhooc a, maaset nac a! lhaa ptomhac seta’. Nec, quelyenhaacpec naalhpop seca’a, cas saat apyempehec. Nooclhe pangcoo eeca maases epelhyavam’ lhoop’actec.
nengyenmaycam’ verbo. tener sueño. Nec, mayhaac sa’coc, yenmaam’oo lhca la’a. Ho’sa’ alenlha’am’o’. Acyenmaam’ooc lhaac alhto’oo’, paej cvesey’ ateenac alhta’a. Avanquec hengyenmaassam’ nengyampay’. Apquelyenmaam’ooc lhaac enlhet apquelvaclho nempayvaam-lhangcoc. Vaamlha peloota cvesey’ apquellaancam’. Caymaalhqueec nec maata’ angellavsec nengyenmaycam’, nataamen anteynec yetsecsooc-nem’ yo’yaam’ mongyenmaam’ehec talhnaam’. Angcanayquec maata’ angquen’ etyenec ayetca yetsecsooc-nem’: „Eeven, etyen’ eeca’, meyenmaam’ehec saat nempayvaam-lhangcoc“. Nec, yenmaaclheec sa’coc. Quelyenmaalhquee’, lhaa ntamhac seema’.
nengyennemquescama verbo. mentir. Acyennemcasquec lheep, paej avaclhac tengma pac. Eyennemcasquec lhaac haavoc aplheena esantac raatyo hoc, mopvaan amya’ eeca’, too l-halhnaam’. Acyemnemcasquec lhaac seyenmelhma peloota, mooc nekha eeque nhan acya’assac peloota. Eyemnemsam’ alhta Juan paa moc secleeta hac. Angyemnemsam’ lhaac seepe’ engquen’ apqueltamhoo yeplooc apyaap nalhma’: „Maaleng saat ampatheetaaac. Paej cvesey’ lheep apquenyeem, taan paaat taata“. Acyemnemsam’ lhaac yaaya seclheena angva’hec tataa’ ac, tooc lhaa ngmeyaoc.
nengyensepma verbo. rascar. Acyensepquec lhaac eemooc secnayvesa. Angquelyensepquec angquen’ Serefina, lavquec vesey’. Paej engyavseec cames, cahaney’ hengelyensapoc. Eyensapaavooc lhaac sepayvesa haavoc. ¿Lha’a lhque’ elyensapa ye? – Pehen que. ¿Yelpa lhquep paa tengya’? – Eehe. – Heey’, heyensepques saat co’o lha’. Quelyensapalhqueec semheng, ascoc lha’a. Quelyensapacpec enlhet mey’aasaamco ptomhaclha’. Quelyensapam’ eyespoc, naapnaclhama cvesey’ eya’hac.
nengyentelhveyaam’ verbo. buscar leña. Acyentelhvocmec co’ alhpongha meemong apaoc. Sec’aaseclha lhnec saat angelyentelhvomoc seta’. Mooc nengeltemeem alhpongha saat antengyamcoc. ¿Paa nlho’ ayentelhvomoc talhnaam’? – Eyentelhvom’ que, paej yekhe’ alhpongha engac. Seta’, eyentelhvomques nec lhaac Benito, paac nec lhaac eya’anmongsec.
nengyenyavascama verbo. tirar. Acyenyavasquec co’o meemong setaamsaoclho caalo. Acyenyavasquec lhaac sectooscama noolheng cay’ooyam’ elhong. Epenacsoho saat eyenyavaas moopeeyeen-yaamet yo’yaam’ anghalhtamoc amyep. Acvet’aac lhaac tracta acyenyavascama tengma acma apmancoc. Angyenyavasquec vaetque caalo. Yenyavaasaoclheec lhaac seca’ angquen’ payhoo escuela. Paej nec lhaa ngcay’acmo ngyempeclha’. ¡Eyenyavascaclha lhnec noolheng, paac ne yentelhvomoc seta’! Yetneec maata’a nenglengay’ acyenyavascama nempayvaam ayenyem’a a’net „a“ acnoo nac nempayvaam „anaatcasque’“. Acpekhay’ eeca nempayvaam „anatcasque’“. Quelyenyavaascam’ apmancoc que nhan elhong enlhet nac a. Apvocmo lha’ angquenyemay’ac acyevey’. Quelyenyavaasaalhqueec apaava quelvaana’ almeyavcoo. Yetneec nahan nengnayvoom nengelyenyavaasommalhca nengmaycaoc taama’.
nengyengaam verbo. 1 • empujar. Ya’, acyeengoo’ ’sla lhquep. Quelyeengaacpec maata’ enlhet congne’ almaasen apmeoc. Eyheng yaamet nac lha, caya’yenec saat. Eyhengcaasooc lhaac secleeta pac eemooc. Quelyeengaacpooc nec lhaac valay aamay-neeten. Mooc nengeltemeem quelyeengaalhcooc apquelquenamteem. Acyehengvocmec lhaac caamyon acvayveeycaoc aamay. Acyehengcasquec lhaac calhtengyava mooto pac haavoc. Apyeengaamquec mooto pac Simon yo’yaam’ cavomoc neelha yelpa’. Yangcaalhengva’actaac lhaac secleeta hac, taan secyeengentamo.
2 • Yetneec maata’a nengyeengammalhca’ ayenyem’a vaamlha’ apquelpayvaam yo’yaam’ hentepsec nentamhaycam’. Yeengaacpec nec lhaa ptamhaycam’ haavoc.
3 • Yetneec nengyeengeeycaoc engquetca yo’yaam’ ey’aasengvomoc. Mooc nengeltemeem yetneec nengyaataycaoc escuela.
4 • Alyengquec co’o tata’a yelpa’. Nooc mooc alyoot’aa’.
nengyepcaanyam’ verbo. saciarse, harto. ¿Paa taaveclha’? – Paej, acyepcaanecmooc co’o yetsecsooc-nem’ lhaac nentoyqueclha’. Yepppcanacmoo eyla lhquep. Ho’sa’ acyephaavoo pvocmo’. Acyepppcaanecmoo nac samanya, acya’vataclhoho eeca’. ¿Yepcanacmec lheep, yespaamcoo nlhoyquela’a? Yetneec secyepcaanyacmoo, motaaveclhehec saat. Paej nengvennaam vayque pquetquetsec nac lha, hengyepcaanemsec. Yetneec maata’a yav’aclhoho cnem’ nengyepcaanyam’ acvaclho nac maata’a samanya pyelhna a. ¿Lha’ apyepcanacmo ye? lhaa ntamhac helmalhnaamca’a seema’. Quelyepcanmaalhquee ye’, lhaa ntamhac amya’a nengelvaatsamco nentoycaoc. Acyepcanmeeclhee nac, cat motaaveeclho.
nengyepcoonma verbo. 1 • probar, tentar, examina. Acyepcoonquec nentom akhaanemmalhca’. Sej lhaac. ¿Lha’ acvaam’ nengengcahay’ yaasec hoova? – ¡Eyepcoonaoc que! ¿Co lha’ acvaam’ angyepcoonehec peheya pac acyelhna? Alyevey’ halhca la’a. Ayaamqueta nnelha’ escuela, yetneec maata’a nengyepcoonammalhca’ yo’yaam’ angyephongvomho’. Yetneec nengyepcoonma tengyeeycaoc-amya’a yo’yaam’ angya’samcohoc acyetna almovanca’a. Apyepcoonquec lheep apya’sengveyaam’, nataamen apquellhecmosa nseca’ ayetcooc. Pa’ ’yepcoonec noolheng ’pac, sas eylaa lha’ apqueltaameescama. Mooc nengeltemeem pa’ ’yetsam’ noolheng ’pac. Angelyepcoonec saat apvesque nac hay’ yo’yaam’ etnaham’ nengyesecsa. Apmaaya’ac lhaac enlhet secleeta hac, taan aptemessa cooneng acya’anmongaam. Eyepcoonque lhca la’a. Tes eyla lyaave nac hay’. – Tes angcoo ye’. Eyepcoonsam’ lha, mooc nac lha. Pa’ ’yepcoonsam’ seclhooc sovov ’pac lheep, paej ahamtec hay’. Yetneec alhta secyepcoonseeycam’ senamteem secleeta pac. Saaas alhta. Mooc nengeltemeem yetneec alhta secyetseeycam’.
2 • Yetneec maata’a nenglengay’ angyapmoc sengyepcoonma yo’yaam’ henlhengaanemsec acnoo nac apqueltamhooc lhaac valay aynec anmen, eeca’ ’so cvesey’ sengyepcoonma. Caymaalhqueec maata’ angelnapalhcac sengyepcoonma yo’yaam’ monselhnanalhquehe’. Sas nec angelmalhnaavohoc yo’yaam’ cavhehec sengyepcoonma.
nengyephongveyaam’ verbo. 1 • aparecer, salir. Actecpaam’ lhaac aatong, taan apyephongva’actamo seta’. Yephongva’ac lhaac vaamlha pyepacyec yaatyaapa plhangcoc. Cayephongvoho cnem’ alyaptaalhco nac yephopay’ a. Yephongva’vooc lhaac eyvoc apyaptaacpo caanson ’hac. Aalhtooc ecpocsec apteemaclha’ enlhet, cahaney’ saat cayephongvata’. Nengelyephongveesca’aectaac alhta moclham’a alvaanyam’ nempayvaam. Alhto’ooc lhaa ayempaclhac manten, taan secyephongvocmo emamyooc nav’a amyep. Acyeplavquec lhaac aamay alhnangcoc, nataamen secyephongvocmo amyep. ¿Lha’ acpayhoo acyephongvaecmo aamay nac hay’? – Yephongvaecmooc aa ye, Nengyelpa’.
2 • ¿Yephongvaecmoo nlho lhquep examen? – Eehe, acyephongvaecmoo ye’.
3 • Acyav’aclha lhnec lhaac apquelyephongvocmoc soolya’yem seta’ ayenyem’a yaateypeepa’, tamhaycam’ooc vesey’. Eyetsam’ saat elyephongvom’ lheep lha’. ¡Taa, hemees saat teyaypehec ahac! – Saat selyephongvocmoo ye.
nengyephovayaam’ verbo. envolver. Acyephovacmec co’o vaetca’hac secmaam apaava. Cayephovomques apaava seese aplhoy’ lhaac mayca’ engac. ¡Eyephovom’ saat vaetca’hac raatyo pac yo’yaam’ cayeesehe’! ¿Paa nlho’ ayephovomoc vaetca’hac queltelhneeycaoc apmaam? lhaa ptomhac Benito. – Heyephovomques que. Cayephomeclhoho kham, lhaa ctomhac seyanya alaan’o apaava meeme.
nengyeplom verbo. 1 • seguir. Paac lheep ayeplooc almaasen yo’yaam’ calhohoc apyempehec elpatmentac apquelmaam. Ayeplooc saat haavoc apya’sa lengco yo’yaam’ atnaham’. Maases eyeploom’ apyaap seca’a nac a, meyaamasmoo. Ayeplaclhac saat lheep apya’sa Lhaapangcalvoc. Acyeplaclheec seta tengma pac. Yetneec alyeplaayam’ quelyenmayaam’ yengmen acmaamay’.
2 • ¿Olimpia nlho lhquep apyeplomaclha’?
3 • Acyevey’ seca’a nac hay’, angyaama’ angyeploomac aamay.
4 • Engvanquec angyeploom’ neyaava nalhma’ yo’yaam’ antengyac popyet. Acyeplantaac lhaac aamay ’yetcoc lhyeenep, taan secvetangva’a nemesma. Angyeplaclhac moopeeyeen-yaamet nac hay’, taan angyephongvomoc Savaaya-Amyep.
5 • Yeplavcooc lhaac am’aoc teyaypehec ahac, taan secleca. Quelyeplaacmooc ayetcooc secmaam secleeta lhnangcoc. Eyeplavques volsa apyaata’. Etengyassec saat lheep lha soolyaatectama. Quelyeplavcooc lhaac actec raatyo smaam.
6 • Mongenatsehec catyamoc aava yaamet, taan cayeplavhoc catyapoc elhnamoc a taap. Yenmaam’ lhaac eeven, taan acyeplavcoo cveenama. Sas maata’ angaasekhohoc nenganma, taan cayeplavho cpayhaeclha’ engva’lhoc nengvet’a cyelhna.
7 • cumplir. Yetneec saat angcooc nengyeplavquescama sengaanamaclha’, montavasalhquehec saat. Ayeplavsec saat acnoo apteemaclha Jesus. Altamhooc ayeplavsec maata’a moy’asqueyaam’ Jesus. Ta’sec saat elyeplavsec apquetcooc apquellhaanma apquelyaata’a. Eyeplavques que nhan aplhaanma lhcac, melheenacpehec saat apmopvaan amya’a.
8 • con, mientras, aunque. Aclhengque’ elhta yeploomoo cmaamay’. Aplhengquec lhaac lheep yeploomoo ptamhaycam’, apyemyeeclhee’ ’sa neptaan. Yeploomoo cas eemnec alhta seclhenga. Actamham’ lhaac yeploomoo mehey’ooyam’. Nengellan’aac alhta ya’a-lhangcoc yeploomoo acyemna’tee lhma’. Aya’haclheec lhaac elhnamoc yeploomoo cta’malma. Quetsepquec lhaac semheng ahac yeploomoo lhnangcoo’. Meec lhaac seyaapahasa yeplom mehey’ooyam’. Coh cvesey’ ayac’ac. Mooc nengeltemeem naysecsa mehey’ooyam’. Emaamec’aac lhaac naalhet aamay yeplom peyaam’, nataamen secyelhaanengvocmo yaamet. Tavquec lhaa nseca’a chicle yeploomoo lhangcoc. Nengellan’aac alhta ya’pascamaclha-yengmen yeplom nempaclhanma neeten. Acmeec alhta valte yeplom ayapma nahan alhaata’aoc.
nengyepsatma verbo. fijar. Nengyepsatquescama nengeltemeem nempongquenquescama acnem’ apva’aecta’ engmooc lhoyquela apyetnamaclha caaya. Engelyepsatcasquec Tyos nengetsepmaclha’ acnem’. Ayepsatsec saat lheep evatac pooc pelten’ saat. Antengyamcoc saat meemong nalhma’. – ¿Soc saat acnem’ angyepsetsehec que? Ayepsetec saat sábado yo’yaam’ alhong. Yetneec apyepsaatamaclha Tyos yo’yaam’ evatac saat. Apyepsatquec naat Tyos cuatro anyo secteyaascam’, alhte ptomhac Seepe-Lhama. Nengyepsetquesquemquec alhta acnem’ caaya-cyelhna yo’yaam’ ampequeenec. Angyepsetsec saat acnem’ ac caaya paana’teem-lhangcoc. Nengyepsetquescama actomha acvaanyam’ nempayvaam.
nengyepteteem verbo. 1 • Pa’ alyeptehetsamcoc nempeena yo’yaam’ caletsapoc. Yeptehetcasquec moopeeyeen-yaamet mocteteem soolyaatectama actong. Mooc nengeltemeem yetnamaclhooc moopeeyeen-yaamet soolyaatectama actong. Cayepteetohoc anteetec moopeeyeen-yaamet yaamet.
2 • Nengyepteteem nengeltemeem acteemaclha nengyeseem cooneng. Yetneec naat apyepteteem enlhet nanoo’. Acyepteteem eyla ntengya’ac lheya’.
nengyepvaatamoo verbo. despacio, tranquilo. Yepvaatacmooc aclhengayaam’ yengmen. Mooc nengeltemeem ta’melsacmooc aclhengayaam’. Yepvaatoo’ pna. Mooc nengeltemeem ta’melsoo’ pna. Eeca’ ’so nempayvaam nac hay’ nengyepvaatamoo actomha coo nalhma payvaam.
nengyepvaateeycam’ verbo. ganar fácilmente. Acyepvaataam’ co’o secma a’soc apac lheep, nooya’ac pooc enlhet, cayhec a’soc apac. Nengelyepvaateeycam’ angvetac apaava meyemna’teem Lhaapangcalvoc, ho’sa’a selma alhte pna’atque’. Ya’acmoc lheep etvacsec peloota, eyepvatacpoc, paej lheep capvaanac. Alyepvaataam’ lhaac camopyementa vaalha’ay’. Quelyepvaataam’ pooc seepe’. Apyevey’ cvesey’, taan tes pooc. Paac ne’ elhta helyepvatam’ Ernesto Klaasen, taej cvesey’ apyempehec. Quelyepvaataam’ lhaac tataa’ appoc cames acnaycaoc naalhpop. Quelyepvaataacpec lheep, lhaa ntamhac amya’ aplheenacpo seta’ apyenyava cayemna’teem yenmongaam pac.
nengyesecsa preposición. 1 • entre, en el medio. nengellhengaanemseeycaoc: naysecsa; nepyesecsa; nengyesecsa; naysecso’; naysecsa’voo’ Apneec valay nepyesecsa enlhet aptamhaycam’ maestro. Apnam’ nengyesecsa sevhen. Caymaalhqueec nentamhaycam’ nepyesecsa engna’aymacoc. Yetneec acta’mela apquelcaycaoc nepyesecsa enlhet. Epalees melon nepyesecsa samanya apnamco nac lha. Cahaneng’ eylhec samanya naysecsa manten. Ca’namquec a’net acpehec payhoo tengma hac, lapacho saate eeca’ acnec naysecsa. Yephongva’ac lhaac apcaatec nemesma naysecsa yengmen payhoo pangcalhva. Maamec’aac nengyesecsa pelten’ nac hay’.
2 • Epquen’ vayca lha, naysecsa.
3 • Yetneec yaamelquet naysecsooc amyep. Mooc nengeltemeem naata’looc amyep. Naysecsa ngyetnac yaamelquet amyep. Epquen’ poco naysecsooc meesa.
4 • mientras, aunque. Apva’actaac lhaac haavoc naysecsa nengyaam ca’a. Actamham’ lhaac manten naysecsa cmaamay’. Acva’actaac lhaac naysecsooc acmaamay’ tengma hac. Naysecsa sectaalhoseeycaoc, etepcasquec co’o maestro Acmocta’ac lhaac sapop secyoot’o naysecsa seclhengaam. Nengeltamham’ alhta nengelaaney’ yaatephaymaca’aoc naysecsa cmaahat. Apva’ac lhaac mayca’a naysecsooc sectamhaycam’. Lhaa ptomhac aplhengquescama moya’naeclha’: „Aleltemnacsec saat naysecsa apquelva’aecta’“.
5 • Aclhengquec naysecsa molteemoo. Naysecsa acma aptoycaoc alnapa nengmasqueem enlhet’aoc. Aplavquec nec naat pocya’am’ naysecsa moyaasekhay’o. Apqueltemnam’ alhta apvaanyam’: „Cahaney’ naat secteyanmeeycamco taata naysecsa apquetsepma“, alhte ptomhac.
nengyeseem verbo. peinado, cabello cortado. Acmasom eyla lhque’ epyeseem. ¿Lha’ actengyasquescama ye? ¿Yeseem lho lhquep quelhvoo’? – Quee paej, vaamlha secyaanavay’ lhaac. ¿Lha’ ey’acsehe’? – Secyeseem pa’ atengyangvaclhac haavoc tengma pac. Me’ elhta altengyassa apquelyeseem pangco’ apquelmenyelheeycamcoo. Acmoo mooc eyla apquelyeseema’a apquetcooc nac a. Eyeesaasquec co’ etaava’. Mooc nengeltemeem etengyascasquec secyeseem. Yetneec maata’ apyeseescama aptooscama nepqueesec valay yo’yaam’ emom’ apva’.
nengyespaycamcoo verbo. querer más. Acyespaamcoo nyekhe sectom yavhan, mongvetyehe eeca’ antengya’. ¿Yespaamcoo ya’e? lhaa ntamhac meeme almalhnaamca’a mayca’a. Cahaney’ lhaac secyespaamcoo seclhengaam, so nyekhe secyampa’voo, nataamen seyempaclho. ¡Acyespaamcoo’! lhaa ptomhac eeven apqueltamhaclhoo ptom.
nengyespongcama verbo. gustar, agradar. Acyespaquec apqueltemnaycam’ enlhet nac a, paej cvesey’ alnay’ac. Yespaquec seca’a petcac, sej acvesey’. Acyespaquec lheep apayvaam ayenyem’a sas angco’. Acyespaquec nentom acmaases ayenyem’a alhnangcoc secvetay’. Yespaalhqueec maata’a quelvaana’ actamhaycam’o amyep acpasmoom ataava’. Angyespaquec quelvaana’a lhcac acvet’a nempayvaam-lhangcoc engac. ¿Apyespaque ya lhquep escuela pac? Apvanquec maata’ eyespaac maestro acyetna nlho nensavhomoo apcaneem antalhocsec. Hengelmalhnaam’ohoc maata’a lengco: „¿Apyespaque nlho lhque’ eptamhaycam’?“ Yetneec angcooc nengyespongcama nengelcakhaam amyep, nataamen angvetac saat acyeecahangvaecmoo acya’anmongaam. Avanhec secyespongcama secvetay’ apquelnempa’vaecmoo enlhet. Acyespaquec lhaac apquelmenaecmascama mayca’a ayenyem’a enlhet apayvaam. Nooc mooc lecaavooc eva’lhoc apquelmenaecmascama. Eyespongcamquec naat lengco hac ayenyem’a sectamhaycam’o, nataamen sepaatav’aectamo maata’a.
nengyespongqueyaam’ verbo. arrollar. Eyespongquemho saat taama’ volsa pac secleeta ta’la’, catyemehec saat. Apyespongcacmec taata moopeeyeen-yaamet meemong yo’yaam’ engyahalhtamoc amyep apac. Acyespongcacmec eepa’tec apaava, quey cvesey’. Acyespongcacmec taama etcoc soolyaatectama selyamhapsa mooc. Yespongcaameeclheec aava quelvaana’ acteteem taama’. Meec acyespongcaamaamco yamtaama’ acyelhvaseem taava’pac nentahaneem. Acyespongcaamaamquec co’o taama’ apaava secyephovayaam’ vaetca’hac. Quelyespongcalhqueec amancoc tata’a taama’, eleeques. Quelyespongcalhqueec taama’, paej lhaac avaanac allaoclha’. Mooc nengeltemeem na’teetaalhquee’.
nengyesvoom verbo. orinar. Yetneec maata’a nengyesvoom ca’ ’yengmenec nengyaam ayenyem’a sengyephescama. Pekhaasooc angcooc aasa engac, nataamen angyeeso’. Pa’ ’yeeso’, aptomhac haavoc. Paej ne ngcata’melooc angyeesoc amyep, eeca’ engvanquec angyeesengvaclhac ma’a ya’a-lhangcoc. Pa’ ’yesveessec seclhooc sa’coc, taan saat catyenec. Cayetnamoc naasa naalhet aamay, nataamen elyesvamcoc enlhet nahan valay. ¡Noc, angyesvamcoc! lhaa ptomhac eeven selannaamca’a. Lha’alhta’a lhcaac secyesveeycaoc, cat cvesey’ stava samanya talhnaam’ alhta. Paej angvetay’ac eyesvamco’ ’sa noolheng naysecsa apyenyavascama caalo, eeca’ eyeena’vomhoc seclhoo’.
nengyethaam verbo. soltar un pedo. As nempayvaam nengyethaam actomha nengmaycam’ vaamlha’ acnoo nac: Acyethooc lhaac seyactaalhco, taan ma’ seyasmesa. Nec, yethaac sa’coc, paac lha’a ngcaya’nec. Yethooc lhaac seepe’ apquenyaha aamay. Apyethaamquec noolheng naysecsa plhengaam. Yepcaanecmoo lhca la’a. Lha’alhta’a lhcaa pyetheeycaoc seta’, quempamquec vesey’. Hengyetheessamcohoc quelayque actec, nooc nahan peheya’. Hengyetheessohoc engmooc hengacteessec naysecsa nengma.
nengyetnama verbo. 1 • estar acostado, estar. Paac co’ aytec, yampa’ac eeyapoc, lhaa ntamhac meeme. Too cyetnac, paej ateenac, maec vesey’ eya’hac. Acyetneec alhta congne’ acmaamec’a, amyep cvesey’ maata’ acyetnamac. Yetneec seema’ congne tengma ac. Apyetneec seepe cooneng pesquesca. Angyetnee eyla lhcac nemesma aamay. Namcooc lhaac a’net tata’a hac yo’yaam’ calpasmom’ alyeetecpongquescama appoc. Namque’ ’sa yetnamaclha-neeten yoonges ahac, paej eltamham’. Nangvocmec ne’ elhta seca’ ayetcooc paana’teem-lhangcoc actavcamco yaam’alyev’a’va’. Elhnangvomoc ne’ elhta saat nengmasqueem aata’aoc paana’teem-lhangcoc. Maases cayetnatac cooneng nengyetnamaclha semheng nac lha. ¿Lha’ acya’sa seecoc? Ya’, yetnaclhee nooque la pesquesca.
2 • ¿Lha’ acyetna vaampa? – ¡Lhaa ngyetnac lhaam que! ¿Lha’ acyetna selmaam lhaac pilas? Paac co’ alatseclhac lenteeno hoc. – Han’ acyetna a neeten meesa. ¿Lha’ acyetnacmo alhpehec? Pa’ atnaham’ manten. ¿Yetnee nlho pelhmoc? – Neeten asoota lhcaa ngyetnac queee. ¿Lheep lho ngyetnac pilas hac lhaac selmaam? Elllvangcacmec co’o. ¿Lha’a poco amam’ehec que? – Aa ye, apyetna lhcac a, neeten meesa. Secleeta pac pa’ angvenamtec. – Paej cayetnac, meec lhaa anamta. Paej co’o ngcayetnac sovov-a’net ahac, tooc elmalhnaam’ enlhet lhaac. Yetnee nyekhe’, pooc tengma eeque ngya’sac. Namquec lhaac poco neeten meesa. Alhpongha lhcaa cmongcalhnac, lhaa ptomhac seta’. – Han’ acnaoc lha, elma pangco’. ¿Lha’ acnamco slaara hac lhaac? – Han’ acnaoc lhaa’e. Congne eylaa lha’ angnamco slaara hac. ¿Namque nlhoo kham poste amyep? – Namquec lhaac. ¿Yetnemque nlho cnaat seclhooc yengmen pangcalhva nac hay’? – Yetnemquec naat seclhoo’, lhoop’actec eeca’ anglaaney’ac. Yetnacmec alhta escuela pooc tengma. Nangva’actaac ne’ elhta quelhvooc secleeta yetcooc almaasen, talyer alhta seclhoo ngnaycamcoc. Yetna’ac lhaac aatelh eemnec apmakha taalha eeven, taan sekhala.
3 • Yetna’ac caamyon, paac lha’a ngcahayo’. Nangva’aectamlha c’o macateero aatong ahac, so nyekhe paej co’o soolya’yema hac. Yetnacmec lhaac tracta aamay, paac vesey’ eyeesoc avtep. ¿Yetnacme eyla caalo pac? – Quee eehe, quenteec lhaac amnec. Yetnacmec lhaac laaney’oo-cnem’ ahac, ca’haac lha’ actec. Yetnacmec lhaa pqueltemnaycam’ enlhet alsapoonamco alaapongmaateeycaoc.
nengyetna’teem verbo. coser. Nengyetna’teem acvesey’ nengelaaney’ apaava nentalhnama acnoo nac peyaam’-paava, nengmaycam’ eeca quetaama’. Mee, cayetna’ac saat caanson ahac apquelvaclhammaap. – Heey’, talhnaam’ saat ayetna’ac. Angyetna’aquec quelvaana’a caanson. Apyetna’aquec lheep peloota. Acyetna’aquec lhaac co’ apaava apyaptammaap. Calhec nec lhaac saat acyetna’aclho polyeera apyevey’ secmaam. Meec nec lhaac acyetna’aclho apvocmo’ enlhet apa’alhquetammaap. Meec lhaac acyetna’aclho apaava secmaam caanson molaaney’.
nengyetnakhaameeycaoc verbo. estar de costado. Acyetnakhaamaamquec lhaac sectena alhta’a. Cayetnakhamamcohoc nahan semheng catyenec, nooc mooc noolheng. Eyetnakhamam’ohoc nahan maama pya’yeem engyempam’. Acyetnakhaamaamquec lhaac secteengveeclho lhoop’actec senamteem mooto, taan mongventa. Yetnakhaamaamquec lhaac na’sa acya’yena tracta va’lhoc, paej lhaac calpoolaoclha’. Yetnakhaameeclheec caamyon, toolhna’ac nec lhaac. Mooc nengeltemeem ya’yenque’. Naa yetnakhaamsaoc na’sa eeven. – ¿Naaca lha’a nhan? – Yepcaanecmoo nac que.
nengyetquescama verbo. 1 • comparar. Acvet’aac alhta lhama ’soc. ¿Soc la ayetsehec queee? Apvanque eyla mnaecmacsec. Mongmovaan angyetsec. Meec lhaac acyetsa valay Juan. Acyetcasquec lhaac sapop seepe’ seclheena mengya’anqueem pooc teema nac sapop a.
2 • probar. ¿Apyetsacpoo nlho caanson aphalhnangcoc lhaac? – Quee eehe, acyetsalhcooc lhaac. Eyetsoho pmenec teyaypehec secmeescama lhcac. Yekhe yetsoho amnec secleeta ayempehec nac lha. ¿Noo eylaa lha’ amnec secleeta yempehec nac lha? Pa’ ayetsamcohoc seclho’. ¿Paa nlho’ alaanac pan? – Cayetsaoc eeca seclhooc seppoyoompac. Yo’yaam’ angya’samcohoc acnooclha’ nengyetseeycaoc a’soc.
nengyetsaeclha’ verbo. vengar, devolver. Ta’se eeca setvasa, ayetseclhac saat. Acyetsaclheec lhaac seclheenammalhca’. Paej cata’melooc angyetseclhac masengnayveescama, cayangvomho’. Ya’acmoc eltaammoc semheng, cayetseclha’. Mooc nengeltemeem calyeheclha’. Ayetsesseclhac saat sectemeeme eemooc apmatnaam, naat aptomhac enlhet. Acyetsaclheec co’o maata’a seyaapeeycam’ yaaya acyevey’. Mooc nengeltemeem acnaaseeclhooc mooc heyaapeeycam’.
nengyetseeycam’ verbo. procurar, intentar, probar. Ayetsam’ saat avaclhac tengma pac alhta’a nac hay’. Angelyetsam’ saat angelyephongvomhoc examen anyo nac hay’. Apyetsam’ aplhengaam apmenec enlhet apquenteem. Eyetsam’ emnaecmaas. Acyetsam’ lhaac seyetsaeclha secleeta yetcoc. Paej lhaa eeque ngcalhnoo’. Apyetsam’ apa’ayvoom yaptec apquetcoc. ¿Sas lho angengcahac naatekhet antaava? – ¡Eyetsam’ que! Acyetsam’ lhaac secleeta hac alhnangcoc. Pa’ ’yetsam’ mooc alyaave, paej calhnooc hay’. Mooc nengeltemeem pa’ ’yepcoonsam’.
nengyetseeycaoc verbo. imitar. Yetsamque eyla vaampa hac lheep vaampa pac. Mooc nengeltemeem noo eyla mooc. Yetsamquec lheep naapa’at angquen’. ¿Eyetsamque ya secmalemse? Mooc nengeltemeem ¿elhnaasoo ya’e? Yetsamque eyla staalhoscama lhquep. Mooc nengeltemeem vahanamcoo’. Yetsamquec ta’va’ ayectengmaycam’ seema’. Mooc nengeltemeem apnaasoo’. Yetneec maata’a nengyetseeycaoc nengya’mongaam mooc apayvaam nempayvaam engangco’ acnoo nac valay apayvaam. Mooc nengeltemeem yetneec nengneescamcoo. Yetsamque’ ’sa apya’monga valay apayvaam enlhet nac a.
nengyetyapma a’soc acvesey’ (quel.). Nengyetyapma acvesey’ lhama nengmasqueem. Mooc acvesey’ as nengmasqueem nac hay’ nengmasquee cmopoy’. Mongenatsehec henga’hec as nengmasqueem, catyeengvac engectong, nataamen catooc engheepetec, enghahac nahan alhcapoc, taan calcalhcac engectong.
nengyeyhaeclha’ verbo. fuerte. Acyayheeclhooc co’o secmenaecmascama. Eyeyheclhoho tecpong peloota. Yayheeclhoo’ cvena nseca’a, teyacmec lha’a secleeta. Ya’acmoc eyeyheclhoho lyaataam’, asquepme’. Aptenquec cooco’. Acyeyheeclhooc seyengca maaset apvahac, taej apangcooc vesey’. Yayheeclhooc ayelhtengyava caamyon, toc lha’ acpataam, so nyekhe sas aamay-acpaasyam’. ¿Paa nlho ayayheclhohoc raatyo? Paej angleng’oo’. Pa’ ayayheclhac secteteem taama noolheng apyespoc, melquehec saat.
nengyo’yaam’ verbo. ir a. Acya’acmooc co’o seta tengma pac. Cay’ammoho saat seepe’ engquen’, yetneec lha’a caa’ ac. Ay’ammohoc saat amyep ahac. Mooc nengeltemeem pa’ atyaanengvomho’. Nengyo’oyacmoo lhnec lhaac alyeengammalhcoo caamyon. ¿Ey’ooctaa ya’e? Apyo’octaamooc lhaac apquetca enlhet. Nengya’av’ooc naat Cacique Antón seclhooc angcooc Ya’alve Saanga, nataamen apquelyantaveeclho apna’aymacoc yo’yaam’ elhnam’. Nengelya’av’aac nengco’o alyamhapma nengelleng’a alhta. Apquelva’ac lhaac mayca’ apquelya’vay’ caaya engangca’aoc. ¡Ey’aoclhoho lhquep lha laahac paana’teem-lhangcoc! Yetneec nengyo’oyqueclhelha nenga’naeclha nempayvaam-lhangcoc. Apyo’oclheec apepma Francisco. Acya’aoclheec lhaac tengma pac taata. Ay’aoclhac saat seyanyommalhca’ alhta. Ey’aamsoho eeque pyaap seyanma samanya, so nyekhe’ apteeyacmo peyam’, cahaney’ sas apva’.
nengyoosekhay’ verbo. orinar sobre. Paej cata’melooc angyoosekhac nenganma nahan nepyaava tengma engac, caymaalhqueec angyeesengvaclhac ya’a-lhangcoc. Yoosekha’ac lhaac semheng paava-pcaatec ahac. Eyeesokha’ac lhaac eeven quelhvooc sectalhnaeclha caanson ’hac. Ya’, caasoo’ ’sla ayeesokhoho’, paej na’ ’ta’ac emamye’.
nengyootey’o verbo. 1 • alcanzar, acertar. Acyoot’ooc alhta secmoctay’ lhaapen. Apvanquec taata eyootohoc vaalha’ay’, aplemsee pangco’. Angyootey’ooc alhta acyenhama seema’ semheng. Ta’sec saat angyootassohoc angengcoc meemong hay’, tres metro nac hay’.
2 • Angyoot’ooc ayaatengmaycaoc mocyepcoonma amamye ya’pasquescama yengmen quelvaana’a nac hay’.
3 • Cayootohoc saat emakheetec pan apva’actamo pyaap. Yoot’ooc apva’actamo acmasca cmaamay’.
nengootma verbo. tejer. Angcootquec aayen’ ac seema’ molteem alhta. ¡He’! Seyootma lhcac laa ye, paej apeenaasac. Mayca’ angquenyem’ac. Angcootquec quelvaana’a peyaam’-paava nepqueesec apva’. Cootquec aplhangcoc popom. Cootquec tengma ac anaata acvesey’ seye. Yetneec alhta apcootma seta tengma pac. Quep, cootacpec tengma, caamquetque ngcaecmacsec.
nepeyaam’ a’soc acvesey’ (quel.). 1 • sur, Asunción. Nepeyaam’ acvesey’ quenyem’aclha’ peyaam’. ¿Lha’ acpayhoo pquelyenmomlha lhnec lhaac? – Aa’e, nepeyaam’.
2 • Nepeyaam’ actomha tengma pvaanyam’ valay pcaoclha’. Apnam’ nahan engna’aymacoc toolhay nepeyaam’. Nepeyaam’ saat nengco’ angelya’acsec. Antengyassec saat apaava melyemna’teem almaasen. Nepeyaam’ maata’ alenyemay’aclha’ yav’aclhoho a’soc acnoo nac caamyon, nentom, teyaype’oc nahan mooc a’soc. Nengeleeyveec alhta nepeyaam’ taap acnoo nac Ca’acupé nahan Ca’aguazú.
nepqueesec a’soc acvesey’ (quen.). obesa. A’soc-navhac nentooscama camopyementa apvesey’ nepqueesec. Nepqueesec apva’ actomha nengmaycam’ yo’yaam’ angelaanac nentahanma apyemtalhnama. Sas nahan nentahanma nepqueesec apyempehec. Sej antooc aphaapetec nepqueesec. ¡Sas antemhec nentooscama nepqueesec! Pooc apangcoo eeca nepqueesec yaata’ay’.
nepqueesec-yaamet a’soc acvesey’ (quel.). Nepqueesec-yaamet actomha lhama manten ayemha amyep, alyelhvaseem eeca’ elhnamoc. Yetneec ne’ elh nahan mooc manten acvesey’ nepqueesec yaamet.
neptaana a’soc acvesey’ (quen.). jaguar. Neptaana aptomha a’soc-navhac apcaoclha nalhma’. Aplom pangcooc neptaana, apvanquec etooc enlhet. Apvanquec maata’ etengyac apyamongquelhma neptaana acnoo nac vaetque etcoc, enlhet nahan mooc a’soc-navhac. Yav’aclhoho a’soc-navhac alay’ neptaana acnoo nac meyva, cahaney’ caa’. Mooseec ne’ elhta anga’hec neptaana, nataamen hengemhaoclhohoc aphangaoc alhta’a. Apna’aymacoc eeca’ altomha meyva, quelhcaalhec nahan yaamquelhcaalhec.
neptaana-yaamet a’soc acvesey’ (quel.). Neptaana-yaamet actomha lhama manten ayemha nalhma’, alya’yeem eeca’ aava’. Mongenatsehec angvetac as neptaana-yaamet, paej eeca’ actengaoc, vaamlha’ acyeploycam’ yaamet avhac, nataamen cactong na’sa neeten yaamet. As manten nac hay’ actomha lhne’ elhta naapnaclhama yenmelhma.
nepva’alhva a’soc acvesey’ (quel.). sopa de carne. Nepva’alhva nengeltemeem popyet aphaanemmaap vaamlha phaapetec atqueetsec acnoo nac apekhaoc, aphekhec, yepheem pac nahan apcapoc. Acmoo mooc sej antooc popyet nepva’alhva nahan paava phaapetec nepva’alhva. Selhteec anlheenec a’soc-navhac angquelvaan akhaanemmalhca’, vaamlha taap aclheenammalhca’ a’soc-navhac altomha quelennaava’a. Evenam’ohoc naat pooc enlhet nanoo’: „¡Eemooc, elheng as’e, makhetquec nepva’alhva, eyhangvata pyengmenec!“ naate tnoho’.
ne’sa yaam’atverbio. 1 • eso no más, igual no más. Acpa’alhcaatooc alhta va’alhva hac, nataamen seclheenalhco: „Ne’sa eeca’, apvetep apangcoo ye’“. Aplheenacpec lhaac lheep apmopsom. – Ne’sa ’sa, nooclha’ angcooc nenlheenammalhca nengmasom. Maamec’aa ye’, mongelmehec saat yaateypeepa’. Ne’sa ’sa, mooc nem’ saat angelmoc. Ne’sa saat camamaa’, peheya cvesey’ co’ ayanmac. Mooc nengeltemeem camaamaac saat ac ma’a.
2 • Apcaanet poco ntamhac sectom, nataamen eyacvaaseeclhooc mokham meeme. Selyaataamca’a c’o: „Ne’sa, yepcanacmooc co’o“. Mooc nengeltemeem ta’sec lha.
netna’a adverbio. en caballo, vaquero. Acvet’aac lhaac netna’ enlhet’aoc. Mooc nengeltemeem vaamlha noolhe’ epcap’aoc. Enlhet apqueltamhaycam’ estancia, vaamlha’ apqueleeyvaam netna’a, haave naalhpa’aoc, vaamlha noolheng acap’aoc apquelquenamteeycam’.
netnoo’ adverbio. 1 • alto. aclha’maclha’: netna’voo’ Netnoo eyla nengmaclha secleeta pac. Netnoo eyla cyelhna soolyaatectama nac lha. Paej avocmoc. Netnooc angcooc acyetnamaclha yephopay’. Quelaymaalhqueec vaamlha cyelhna mangco netna’vooc alyelhnama. Netnooc lhaa cpequeenac paana’teem yo’yaam’ memongvomhoec seca’a. Netnooc angelyohoc naapa’at enlhet apvena’teem. Ayelhneec lhaac netnooc vayca yo’yaam’ cammehec semheng. Quelmeyaclheec lhaac netnooc apmancoc aptoolhna’a taata yelpa’. Acvet’aac lhaac taava’pac monemquescama acya’ascama netnoo’. Anamteec naat engquelhe netnooc payhoo nepeyaam’. Angya’acsec nepeyaam’, nataamen angvetac tengma netnooc apangca’voo’. Mooc nengeltemeem apquelvena’teem.
2 • Netnooc nem’ nengellhengac nengco’o payhoo Lhaapangcalvoc, melhtakhaec vesey’ quelhvooc eyaalheng’.
Neyalvaata’ apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Neyalvaata’ actomha nhan lengco pangcoo pcaoclha’ helep Paeclha’pe’. Yetneec alvaata’ as apcaoclha nac hay’. Tengma pangca’aoc naat enlhet nanooc Neyalvaata’ acnoo nac Melquetna’ay’, Lengua-Pyevey’, Maeclha’ay’-Pmayheem, Haacoc-Nengmasqueem nahan pooc enlhet’aoc.
neyoolhma’ adverbio. en la orilla del bosque. Acvet’aac lhaac popyet apyangca neyoolhma’, nataamen secmocta’a. Quenmeec nemta neyoolhma’. Mooc nengeltemeem nekha nalhma’. ¿Co lha’ apeyvoo pqueelhyacmo? – Lhaa cpeyvooc a, neyoolhma’, lhaa ptomhac seta’.
nekha’ preposición. 1 • pedazo, una parte. nengellhengaanemseeycaoc: nekha’; naapokha’; nekha’a; naapokha’a Nentavcamquec lhaac moc naapokha’a samanya. Almeec lhaac yaamet-nekha’a yo’yaam’ alaanac yaamet-aysecsec. Altemeec alhta apaava naapokha’a, paej eeca’ elvay’ac. Lha’mooc lhaac meemong-anye nekha’a nekha’ aamay, anmen aata’aoc halhca la apquelpa’alhcaatac. Sej antooc sa’ha’ actec nekha’a. Yetneec nahan nempayvaam-nekha’a acnoo nac seng-quen-melh nahan ne-ngel-yec-pelh-ca-som-malh-ca’.
2 • Naapokha’ apquellhengac enlhet, naapokha’a paej. Mooc nengeltemeem quellhengquec apna’aymacoc enlhet. Pelhca’ apquelta’haclho naapokha’ enlhet alvaatsalhco moya’naeclha’, paej laalha’ etavcaoclhac alyamhapma ’to’. Nenghekha’a saat angelya’acsec amyep nac a. Almaasquec lhaac naapokha samanya taata, paej nec lhaac samanya pac. Mee, co’o saat nekha lamom ac. Etsaclha nekha soolyaatectama. Co’o saat nekha yengmen, aya’pacsec saate c’oo lha’.
nekha’ a’soc acvesey’ (quel.). 1 • lado. nengellhengaanemseeycaoc: nehekha’; nekha’; naapokha’; nenghekha’; nekhav’aec; naapokhav’aec Nenghekha’ acyetna nengyav’aclhoho payhoo engvocmo’. Apquelan’ooc lhaac paana’tee-ngyaap nehekha’. Angmatneec lhaac vaetque, aclhoc’aac co’o nekha’. Ya’yenquec lhaac lhama naapokha tengma. ¿Peeneesquemque nlho tengma pac? – Paej, vaamlha’ a’net naapokhav’aec. Toc angenamtec nekha’ engquelhe. Naapokha lhcaa clhoc’ac seppoyoompac molpaayeescama, paej lhaac angvaasennaac. Lecaalhqueec lhama nekha’ amyep ahac.
2 • Atengyac saat sectamhaycam’ mooc nekha’. Paej maata’a ngcalhnooc mooc nenteemaclha’ apnaycam’ mooc nekha’.
3 • a lado de. Nekha meesa lhcaa cpequeenac volsa. Nekha’ angcooc aamay co’o tengma hac. Ayenquec co’ elhnamoc naapokha tengma. Nekha’ ’may lhaa cpeyvoo’ yo’yaam’ meheyeengehec caamyon. Apyetneec lhaac peyem nekha’ aamay. Acteyaasaam’ alhte c’o nekha yengmen acnem’ alhta. Apneec Jesus engmamye’, nentaan, tekhenlhet nahan nenghekhav’aec. Apneec nehekha taata. Mooc nengeltemeem apneec nenga’tooc tengma hac nahan secpehesommalhca’.
noc interjección. ¡ven! As nempayvaam nac hay’ „noc“ actomha nengmaycam’ acteemaclha nenglannaycam’ engmooc acnoo nac: ¡Noc, antengyamcoc vaalha’ay’! Antavasamcoc peloota, ¿noc ya’e? ¡Noc, angya’acsec cancha! – Nooc ma’a, acyampa’vooc co’o. Angelya’acsec nempayvaam-lhangcoc, ¡noc! – Alhaaye saat co’o, paej apeenaasac mokham. ¡Noc, haavoc tengma pac! vaalha’ay’ lha’ apquelnaapac. ¡Noc, angyenamcoc ca’a! ¡Noc, angna’teynec! ¡Noc, angeltamham’! ¡Noc, ¿hee? angelpasmoc taata!
noho’ yaam’atverbio. Noho’ ngmaamec’aac nepeyaam’, halh yephopay’. Cayenhoec vesey’ ngcamamaa’. Mooc nengeltemeem tamha’ ngmaamec’aa’. Noho’ nteyaasaam’ meeme almaasen, mascoc saat calhec acpatmeeyquenta nentom, naalhpop cvesey’.
nooca’ nempayvaam-aatcoc. Haaneeclhee nooca’. Apva’actaa nooca lhquep. Sas nooca’, ayanayquec lhaa acmasom. Paej nooque la vangqueepac lheep. So lhnec lhaac paa lhong quelhvoo’. As nempayvaam actomha maalha acyamascama engva’lhoc. Lheep nooque la lha, lhaa ctamhac secpayvesa eemooc. Nooque la pmac lheep hay’, tengma nac hay’. As nempayvaam actomha maalh nengya’sengvaeclhoo. Nooque la pmac lheep raatyo pac almaasen nac hay’, paej lhaac ay’aasaamcoc acyetnamaclha’. Nooque la nenteemac anghaaneclhac hay’. Paej cvesey’ angvahanaeclha’. ¿Paa nooque la lhque’ elhong nepeyaam’? Soc laalha’ smesa mahaycoc lhaac que. Ya’, taata nooque la’a. Mooc nengeltemeem taata nac lhaa eeque la’a. ¿Paa nooque la saat lheep elhong sec’aaseclha’? – Aa ye, camaamec’a nlhoho’. Paej nooc laalha’ emac aapetec, so nyekhe seltemnasa lhcac. As nempayvaam actomha maalh masengyemna’aycamcoo. Ayanayquec paej ev’actac taata. Apva’actaa nooc laalha’a. Nooque laalha’ anteemac vaetque cmopoy’ a. Seclengay’ maata’a moocteemaclha’ acpa’ayvoom. Paej lhaac ay’aasaamcoc acyetnaclha secleeta hac. Nooque laalha’ acpoosac a, taap elhnamoc. ¿Co lha’ apquelya’sa sellhaalhma’a lhcac? Ya’, nooc laalha’ apquelya’sac a, mooc aamay. Almeec lhaa slaara hac, nooc lhaac eemnec. Taan secvaclho tengma, secyetsoo emnec, atqueetsec nooque laalha’a.
nooclha yaam’atverbio. Maec co’ eya’hac. – Nooclhe lhcaa ptaaveeclhee’. Tes apangcooc peyaam’-paava nac hay’. – Nooclhe la lhque’ epnoo’. ¿Lha’ apya’sa taata? – Nooclhe lhcaac la plhengque’. Ay’ooclhohoc saat seta’. – Nooclhe la paej elhnac. ¿Lha’ acyetnaecmo laaney’oo-cnem’ hac alhta? Nooclhe elh la ngyetnamac hoova. ¿Yetnee nlho ca’a? – Nooclhe la paej ca’a. ¿Lha’ acyeetaamca’a m’aa ye? – Nooclha cames aatcoc. Noc, angelnaclhac pesquesca nac a. – Nooclha vanhec pesquesca hoova.
nooclha’ yaam’atverbio. siempre así. Nooclha’ angcooc apqueltemnaycam’ enlhet nac ma’a, acvangcaclha’. Nooclha’ angcoo clom semheng nac lha. Etaclhemque’ elhta. Cataclhec saat lheep lha’ acvet’a nlhoho’. Nooclha pangcooc haapepa’tec seca’a nac lha. Lha pangcooc acma pquenyeem enlhet nac lha. Nengleng’aac maata’ apvesey’. Nooclha pangcooc ta’va’ maases eya’mongvomoc nengelyaataycam’, nengectengmaycam’ nahan nengmovheeycam’. Meyavcooc lhaac caa’ ac eyaamelhco’. – Lha’ angcooc quelvaana’a nac ma’a. Angempaaseclhohoc saat moc lham’a grupo, eeca’ acnooclha’ angcooc saat apquelmenaecmascama.
nooc-nekha’ numeral. cuatro. nengellhengaanemseeycaoc: nooc-nekha’; nooc-naapokha’; nooc-nenghekha’ Yetneec acteemaclha nengelyepsaateeycaoc ayeenmoo lhama, a’net, na’atque’, nooc-nekha’. Nooc-nekha’ almac aplhanaoc seppoyoompac. Alnapquec lhaac nooc-naapokha vaalha’ay’. Nooc-nenghekha saat angellhong nepeyaam’. Mooc nengeltemeem en cuatro saat angellhong.
nooho nempayvaam-aatcoc. 1 • Na’soo eylaa lha’ apyetna apaava melyemna’teem almaasen. – Ey’aas nooho, ey’asamcohoc saat. Pekhaam’ eylaa lha’ antengyac vaalha’ay’ haavoc, ¡eltemnaas nooho, seepe’! ¿Co la atnehe’ alcoc ayetcoc secleeta hac? – Emom’ no lyaave nac as, nooc lha’a, tes lha’a nhan. ¿Paej lho lhcaa ngcata’melooc acya’vateem yaamet ac alhpehec apac? Eyetsam’ no as’e secmomca’a lhcac.
2 • Saaas eyla peloota lhnangcoc, ¡yekhe no, paac co’ alaanoho’! Mooc nengeltemeem ¡hemees nooho! ¡Yekhe no! pa’ alaanohoc lamom ’pac. \sn
3 • ¿Co laalha’ acteema versículo lhnec lhaac, ¡angelaanoho nooho! Noc, angelya’ammoho no soolyaatectama vhac nac a, tac halhca laa kha’ acyelhna. ¡Noc, angeltahanam’ no Ayval! Ayetsoho no c’o eemnec teyaypehec apac, alvangcoo lhca la’a. Ay’acse na c’o seema tengma ac, nee eylaa lha’a. Paej co’o ngcata’melooc yephescama hac. Almalhnaam’ no haavoc, sas eylaa lha’ yephescama pac. Mooc nengeltemeem almalhnaam’ anmo’.
noolheng a’soc acvesey’ (quen.). 1 • caballo. Noolheng actomha lhama ’soc-navhac moctooscama yo’yaam’ calhe’ ecmomca’a acnoo nac nengelcakhaam, apyenyavascama caalo nahan monamteem. Pooc enlhet apayvaam apqueltemeem quelmascama. Aplha’mooc naat noolheng apangca’aoc enlhet, quelhvoo eeca selhtee’. Caymaalhquee eequee kham angectengseclhac yo’yaam’ angelmom’ mokham ayenyem’a taap sempasmoom as noolheng.
2 • Yaatnoolheng eeca’ molteem acnoo nac vangcayespoc nahan mooc a’soc aleeyvaam makhay’, moo pcaoclha’. Noolheng apangcoo eeca’ apqueleeyva nengaoclha’.
noolheng-’pascoc a’soc acvesey’ (quel.). Noolheng-’pascoc actomha acvesey’ lhama naata acyaatectama anamteeycam’o maata’ apcapoc noolheng. Mooc angcoo eeca’ anaata cvesey’ yettavha’, vaamlhe eeque cyevey’.
noolhe’-pva’ a’soc acvesey’ (quel.). pincel. Noolhe’-pva’ actomha acvesey’ angcooc lhaama a’soc molaaney’ yo’yaam’ calhe’ ecmomca’a teyaype’oc alpaysemsaeclha’ nahan moyacnaaycam’ pintura. Yetneec naat apquelya’tamanma enlhet noolheng apva’ yo’yaam’ etlhaoc almaasen. Nataamen calhe’ elan’a a’soc acvesey’ noolhe’-pva’ payhoo nepeyaam’.
noolhe’-pyespoc a’soc acvesey’ (quel.). arnés. aclha’maclha’: noolhe’-pyespa’aoc Noolhe’-pyespoc acvesey’ a’soc molaaney’ ayenyem’a vaetque yempehec yo’yaam’ calhe’ eyaasepsa apyespoc noolheng apyenyavascama caalo. Apneec maata’a lhama enlhet apmopvaan elaanac acteemaclha noolhe’-pyespa’aoc. Yetneec nooc-nekha’ acteemaclha molaaney’ noolhe’-pyespa’aoc acnoo nac noolhe’-pyespoc, queltahanquescama, noolhe’-paatong nahan taama’ angca’aoc alvena’teem yo’yaam’ elpaycamamcoc apvetep.
nooya’ac conjunción. no es igual que. Paej que nhan capvaanac maahat enlhet nac a, nooya’ac co’o, evannnque’. Taej que nha’ apyempehec seca’a nac lha, toomooc vesey’ quelayque actec, nooya’ac lheep, paej etoomac. Saaas nengco’o nengeneeycaoc soolyaatectama, nooya’ac enlhet camopvaan eta’melsec, caylhehe pcanma. Nooc mooc calhnooc enlhet camopvaan eta’melsec. Acvaclheec lhaac ayeenooclha seyenyahasquescama secleeta, nooya’ac lhaac eemooc, quelya’saclheec lhaac. Sas maata’ angaasekhohoc engmooc. Nooya’ac mongaasekha’voo, catlhoec nengma. Quelhyavaam’ooc angengcoc meemong taava acma hamtec. Nooya’ac angmom’ taava mepque hamtec, hengelteepahana’.