Q - q

que’   yaam’atverbio. estar por. ¡Yempoho! que’ ’sa ngcalhong nengelquenamteem. ¡Campoho, que’ ’sa ngcatnehec la’onse! ¡Elyaatem’ eeque ca’a! que’ ’sa angvempeclha’. Mooc nengeltemeem caamquetque’ engvempeclha’.

que   yaamnempayvaam-aatcoc. 1 •  Paac nec lhaac cavac a’soc. – ¿Lha’ a’soc que? ¿Lha’a saat a’soc anlhocyehec lamengco-cyevey’ que? Paac nec lhaa lhong lhama enlhet. – ¿Lha’ enlhet que? ¿Vet’aa nlho lhquep a’soc acyetna lhcaa almaasen, lha’ acvesey’ que? ¿Lha’ actamha mev’actamo nac quelhvooc que? ¿Lha’ actamha ye? – Quee, acmasom aamay. Quelyeengacpooc nec lhaac maestro valay aamay. – ¿Soc laalha’ valay que? Anaata lhcaa cvet’ac acta’malma. – ¿Lha’ anaata ye? – Metaasec que. Ta’haavooc lhaac Jovencio tengma pac. Laalha’ apvaclho ye. ¿Soc lha’ actamha aplhenga nac que? ¿Lha’a lhque’ eptengya’ ye? – Quee paej. ¿So’ alhtee lha’a quelvaana’ acnaclho tengma ac seema ye? ¿Lha’ aplheena ’ye?

2 •  ¿Sas lho’ angveneclhac yaatepmaateycaap nekha’ amyep apac? – ¡Sas que! ¿Paa nlho meclhac raatyo hac? – ¡Lheep eeca ye, memyava ye! ¡Ema saat nahan aapetec! – ¡Saat acyetna ye! Eyhangvom’ saat nahan. – Peenaasquec lhaac que. Casa anla’ alhcahayaam’ que. Co’o laa ye, lhaa ptomhac enlhet aya’ha nengmasqueem.

quee   interjección. ¿Aplhengque nlho taata? – Quee, aplhengquec lhaac. ¿Paac lheep etaaveclha’? – Quee paej, actaaveeclheec lhaac. ¿Tavaasaalhquee nlho peloota? – Quee, paej mokham, caamquetque helhca la’a. ¿Tahanya’voo nlho seta’? – Quee eehe, actahanya’vooc lhaac naalhet aamay. Paej nooque la lhque’ elnaapac vaalha’ay’ acnem’ alhta. – Queee, masssom alhta yenmongaam secsoycam’ canmongaam. ¡Noc, antengyamcoc vaalha’ay’! ¿hee? ¿Paej lho lhque’ engcay’acmoc? – Quee, ¡noc! Quee, cas co’ eema’aoc, ya’acmoc henayvees, lhaa ntamhac yaaya.

queesec   a’soc acvesey’ (quel.). Angqueesec actomha taama’ ayenyem’a taam’aahac mocnelhpongaam. Queesec moyanquescama moyootma aayen’ nahan songsenghe’. Sas angelaaneessec actaalhamaavo’ as queesec nempeena yempe’oc, teves ayeeyva’aoc, queltecyavacsa’ apyesecsa’aoc, pocya’am’ apyelhna, nataamen a’soc-yelhvaseem ayenyem’a valay apquelaaney’.

queese’-epva-yaamet   a’soc acvesey’ (quel.). Queese’-epva-yaamet nenganquescama nengnelhpongaam nepqueesec apva’ yo’yaam’ angya’yaaseclha’, nataamen angelaanac alhaaye nentahanma apvesey’ apaava pquelyevey’ lhoyquela nahan nengyelhvaaseescama. Caymaalhqueec mokham antepseclhac nentamhaycam’ nengmaycam’ queese’-epva-yaamet.

que’esla’a   yaam’atverbio. pensaba, creí. Que’esla vanqueepac. Acleng’aac lhaac paa lhong. Mooc nengeltemeem ayanayque vangqueepac. Paej nooque la ngcapeensalhcac raatyo hoc, que’esla ngcapeensommalhca’. Que’esla paej camaamec’ac, vaamlha congne cvesey’ sma. ¿Co cvaam’ saat angelvata’? – Quelhvooc que. – Ya’, que’esla saat angelvatac sec’aaseclha’. Que’esla mevatae’. Tamha’ apva’actamo. Que’esla c’o slaara hac lha. Lheep nooque la’a. Ya’, lheep nooque la’a. Que’esla taata.

queeye   a’soc acvesey’ (quen.). Lhama ascoc acvesey’ queeye aptoomoo yaamet aava’ apnoo nac sava’. Sas angcoo eeca’ aava’ aplhempancoc queeye, paej elhnooc sava’. Elpasmohoc maata’ etooc lhama yaamet as queeye. Mengyacsehec epasmoc paapeyo pvahac queeye pquetcooc apqueltomha pquelpaasyam’. Engyeyveclhohoc etengyamcoc aptoycaoc as queeye. Apna’aymacoc eeca’ aptomha seeyeta’ nahan sava’.

quela’   yaam’atverbio. Coh angco’. – Quela’ meya’pasa nac yengmen. Maec co’ eya’hac. – Quela’ mengyahaneeclho na pangco’. Sej selyahavoo samanya pac. – Quela’ melecveeclho nac lhama. Yetneec maata’a nenglannaycam’ seca’a: „Noc, seepe’“. Nataamen hengaatengmohoc cay’acmo nlhoho’: „Ee’ey’, paej co’ hey’aacmoc“. Moc’alhay pekham’. Nataamen antemhec: „Quela’ angcay’acmo nac lhaac. Acyampa’vooc co’o. – Quela’ apteyaasaamca’a nac cancha. Aphaapaoc macva. – Quela’ paa na ngcatooc.

quelaancam’-nepqueesec   a’soc acvesey’ (quen.). 1 • pastor. Quelaancam’-nepqueesec aptomha apta’melquescama apna’tooscama nepqueesec.

2 •  Nooc mooc quelaancam’-nepqueesec nengnayvoom nengaecmaasqueclhoo nanooc naat seclhooc apteeyacmo Jesus. Sas alhta acteyapma quelaancam’-nepqueesec anyo nac hay’, paej calhnooc anyo alhta.

quelaaney’-pooc   a’soc acvesey’ (quen.). Quelaaney’-pooc apvesey’ enlhet apyoholhma’, eeca maalha mehenta’nongcama, vaamlha senta’melquesqueyaam’, paej calhnooc apyoholhma pangco’ aptomha nengay’aclha’. Enlhet quelaaney’-pooc aptomha vaamlha’ apquelaaney’ nengmasqueem aato’ acnoo nac nemesma-ngyaap.

quelaecmasquescama   a’soc acvesey’ (quel.). película, foto, dibujo, estatua. Quelaecmasquescama cvesey’ angcooc a’soc molaaney’ acmovaan callantepsec aleeyvaam acnoo nac acteemaclha’ apvetay’ Seepe-Lhama nanooc naat nahan quelhvoo nac hay’. Quelaecmasquescama acvesey’ nahan moyaecmascama a’soc-navhac nahan enlhet ayenyem’a meemong aysecsec lhoyquela nhan yelpa’. Quelaecmasquescama nha’ acvesey’ enlhet naapa’at mocmaam. Talhnaam’ nec lhaac paa ngcalhe’ ectepsa quelaecmasquescama payhoo nempayvaam-lhangcoc.

quelamyaapa   a’soc acvesey’ (quen.). Quelamyaapa aptomha lhama naata. Sej antooc as quelamyaapa, maalha vaalha’ay’. Etavhoc yaampa’at quelamyaapa. Apna’aymacoc eeca’ ta’almehet, vaalha’ay’ nahan sapop.

quel’apa   a’soc acvesey’ (quel.). anciana. Quel’apa nengeltemeem quelvaana’ acvaanyam’. Mooc nengeltemeem seema’. Acmasom yekha’ as nempayvaam quel’apa, sas eeca’ angmom’ nempayvaam seema’. Acvet’aac lhaac quel’apa aamay aclhaalhma taaven’. Masquemquec lha’ aclhengaam quel’apa nac a, ho’sa’ mongvetay’a ngcatyesam’.

quel’apa-yaamet   a’soc acvesey’ (quel.). Quel’apa-yaamet actomha manten alvena’teem alhquepcoc nahan anamteemoo yaamet, elhnamoc eeca’ almopoy’, maalha quel’apa ’va’. Hengacsohoc angmongvomhoc apquelvaanyam’, pelhcaec nec angvanmoc angelmom’ elhnamoc.

quelaphapa   a’soc acvesey’ (quen.). anciano. Quelaphapa aptomha enlhet apvaanyam’, mooc nengeltemeem seta’. Acmasom yekha’ as nempayvaam quelaphapa, sas eeca’ angmam’ nempayvaam seta’. Quelaphapa pangcoo eyla quelhvooc seta’.

quelaphapa-pyaaya’aoc   a’soc acvesey’ (quel.). Quelaphapa-pyaaya’aoc nengeltemeem a’soc molaaney’ ayenyem’a yaamet acnoo nac molaaney’ na’atque’ ayaaya’aoc yaamet, nataamen moopeeyeen-yaamet naysecsa yo’yaam’ angelhnec vayca naysecsa nenghaanqueclha’.

quelapmaaneng   a’soc acvesey’ (quel.). Quelapmaaneng actomha lhama pa’at ayectengaamoo acnoo nac av’aoc, almopoy’ eeca’ elhnamoc. Angna’aymac eeca’ paapeyo, tahanma-plhaapen, av’aoc, pomaap-yaamet, vaetque-ctom nahan mooc.

quelasma   a’soc acvesey’ (quel.). pez. Quelasma alvesey’ aleeyva yengmen acnoo nac menlhay, quelvaanmaat, comaata’, loolaj, yelhem, amaama nahan mooc. Yetneec alpalhquemmalhca quelasma acma alhquepcoc atqueetsec acnoo nac menlhay, quelvaanmaat actomha atqueetsec alhquepcoc. Comaata eeque paej alhquepcoc, nooc nahan mompeehe.

quelasma-appoc   a’soc acvesey’ (quel.). Quelasma-appoc actomha acvesey’ angco’ acvetammalhca’ engyempehec almoopeeycaoc. Eeca haave’ actemesquescama nengmasqueem, vaamlha’ almoopseeycaoc engyempehec ayenyem’a seca’ angquen’ actom quelasma appoc.

quelayque   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • poroto. Quelayque acvesey’ nenganma amyep yo’yaam’ antooc acyelhna altomha alvena’teem nahan actomha taap acpasmoom engyempehec. Yetneec nooc-nekha’ acteemaclha’ actec quelayque acnoo nac alyelhvaseem actec, almopoy’ actec, alpaasyam’ actec nahan yaam alyelhvaseem actec alcahaycam’. Taap sej antooc quelayque actec nengengcahay’ seevay. ¡Sec’aaseclha lhnec nengempooscay’ quelayque!

2 •  Yaamquelayque actomha moyanma alyevey’ angcooc actec acnoo nac catcay, ayaaya, soja nahan mooc.

3 •  Quelayque-nalhma’ eeca moltamhaycaoc antaava.

queleclama   a’soc acvesey’ (quel.). Queleclama acvesey’ mooc tengyay’ quentem’. Quep, quellhengquec queleclama.

queleelec   a’soc acvesey’ (quel.). Queleelec actomha yengmen-ascoc aleeyva acyetnamaclha yengmen. Eeca’ actomha atquetsec, maalha mpenec actaalhamaavo’. Cacsehe ngcapa’yoc naysecsa cmaamay’ nahan amamye cmaamay’ as queleelec. Angna’aymacoc eeca napnecteng, semye’, paha’, penec, phaaneng, colooloc, sa’alcal, peetempoc, maaleng-aasa-pcapoc nahan mooc.

quelengqueesques   a’soc acvesey’ (quel.). Quelengqueesques actomha lhama ascoc maalha seeyeta’. Sas ne’ elhta antaalhsec enga’tec as quelengqueesques yo’yaam’ mongyenmaam’ehe’. Angna’aymacoc eeca’ alvesey’ seeyeta’, sava’, queeye nahan mooc ascoc.

quelengyaamet   a’soc acvesey’ (quel.). Quelengyaamet acvesey’ angcooc a’soc-navhac ayetcoc altomha aleeyvoom vaamlha neeten yaamet. Ayelhyavay’ canamtec yaamet as quelengyaamet. Yetneec acteemaclha’ acyav’aclhoho as quelengyaamet acnoo nac yetsene. Sas angelaanohoc a’ta’aoc nahan engvanquec antemhec nentooscama. Cahaney’ hengelyaatemsec ca’a nahan caleyvesam’ chicle. Mooc angcoo eeca yetsene, vaamlhe eeca’ atquetsec as quelengyaamet.

quel-haneem   a’soc acvesey’ (quel.). trampa. Quel-haneem acvesey’ a’soc molaaney’ taava’pac yo’yaam’ angel-haanec a’soc-navhac. Mooc nengeltemeem al-haneem. Angmeec naat quel-haneem apmenec enlhet apmenyelhmoo samanya nahan peheya’, yaatyaapa nyekhe mocpequenquescama. Mongyecpelquehec calhe’ ecpequena quel-haneem vaetque aamay ac calhec ayahapseeclhoo quelhtec.

Quelhayaamet   apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Quelhayaamet acvesey’ lhama pcaoclha’ taap Casanillo. Enlhet apvesey’ Aalha’va’ay’ apcaoclha’ as Quelhayaamet. Mepquelha lhnec naat yaamet as apcaoclha nac hay’, ta’ acteema cvesey’ Quelhayaamet.

quel-hayvoom   a’soc acvesey’ (quen.). buscador de miel. Quel-hayvoom nengeltemeem tengyay’ yavhan. Quel-hayvoom nec lhaac paa tnehec seta’. Quellhengquec lhaac quel-hayvoom, talhnaam’ nec lhaac paa lvata’.

quelhcaalhec   a’soc acvesey’ (quel.). Quelhcaalhec actomha a’soc-navhac maalha cames. Mongenatsehec angvetac quelhcaalhec, almopoy’ nav’aec ahayca’aoc. Taap eeca’ almoopeeycam’ ayempehec, selhteec a cames. Engvanquec antengyac as quelhcaalhec yo’yaam’ angyenyooc ayempehec valay nahan almaasen, nataamen angvetac soolya’yem. Yaamquelhcaalhec eeca’ actomha taap acyevey’, actomha ayaoclha nalhma’. Nooc angcooc acteemaclha quelhcaalhec as yaamquelhcaalhec, vaamlha’ acyevey’ angco’.

quelhtec   a’soc acvesey’ (quel.). hojas secas. Quelhtec actomha yamta’ aava’ nahan alhquepcoc atqueetsec. Yetneec nahan quelhtec amyep acnoo nac tengma engac nepyaava’. Nec, queyvesamquec quelhtec nac a, ya’alva ya lhmoc. Paej cata’melooc antaammoc quelhtec antengyac popyet, quelhvooc saat engyenyehec.

quelhvaa’   adverbio. 1 • esta vez. Paej alhta alhnac semaana alhta, quelhvaa pa’ ’lhong. Quelhvaa’ ’sa apva’actaamooc haavoc, cat mev’aectaamoo. Quelhvaa saat camamaa’. Quelyenmacmec vesey’. Paej co’ ay’ascamac apquelmenaecmascama, quelhvaa saat ay’acsec. Quelhvoo sas, lhaa ptomhac maestro selaaneeclhoo staalhoscama. Quelhvoo saat ataamseclhoho steyanma, paej lhaac ateenac alhta’a lhcac.

2 •  Quelhvaa’, lhaa ctamhac seyanya seema’ seyacvesa stom. Mooc nengeltemeem ta’se’.

quelhvoo’   adverbio. 1 • ahora, enseguida. Quelhvooc saat avata’, lhaa ptomhac taata aplhenga, nataamen apva’actamo nhan quelhvoo’. ¿Quelhvoo nlho lhquep paa lhong? – Quee eehe, quelhvoo nac hay’. Quelhvooc saat angeenohoc nengmenaecmascama, lhaa ptomhac Juan. ¿Quelhvooc lheep paa lhong? – Yaam quelhvooc saat alhong, yengmen seclhooc pa’ ’ya’pacsec. Quelhvooc lhaa plhaatekha’ac eeven. Alan’aac alhta tata’ alhangcoc quelhvooc alhta, nataamen acva’ alnapmoo tata’ alhta’a lhcac, nataamen alhaamco alhangcoc tata’a hac. Yaam quelhvoo eyla alhta lhquep apcanma yaateypeepa pac. Sas ne ngcatooc pengyoholhma quelvaana’a, taan ne ngcatemsec quelhvoo yetca. Quelhvooc alhta acta’haavooc nataan selmaam sectom. Mooc nengeltemeem lhengaclhoho nahan mocneeten. Quelhvooc elvoc ta’va’ anglavsec. Mooc nengeltemeem pelhcaec elvoc. Yaam quelhvooc alhte plheena vatac Jacobo. Paac nec lhaac anga’neclhac quelhvooc, acnem’ nac hay’, haave sec’aaseclha’. ¿Sec’aaseclha lhquep paa lhong? – Paej, quelhvoo’, talhnaam’ nac hay’. Paej atay’ac neptaana, quelhvoo eeca’ svet’a.

2 •  Paej cata’melooc quelhvooc nenlhaatekhay’, angelyeesoho’, nataan nahan ampa’alyoho’. Vaclheec tengma pac seca’a quelhvoo pteeyam’. Acvet’aac lhaac seca’a quelhvaa cteeyam’.

quellectectec   a’soc acvesey’ (quel.). Quellectectec actomha lhama anaata, alhangcoc eeca vaamlha m’aoc. Lha’mooc angna’aymacoc as anaata nac hay’ acnoo nac casna-pyettec nahan yav’atam’aoc.

quellheep   pronombre. vosotros. ¿Paa nlho quellheep lha’ ellhong? Yetneec lhaac seleltemnascama quellheep. Paac ne’ elhta quellheep calhe’ ecnengquensa apquelvesey’ yo’yaam’ ellhavamcoc amyep apangca’aoc. Noc quellhee’ lha’, antavasamcoc peloota. ¿Co lha’ acpayhoo quellheep apquelaoclha’? ¿Quellheep lho’ escuela pangca’aoc hay’?

quellheya’   pronombre. vosotras. Quellheya lhcac nahan quelanyalhcac cala’neclha’. Paac nec lhaac quellhaa lha ngcalanyalhcac callantelhec escuela. ¿Co lha’ allhakhangvocmo slaara angca’aoc quellheya’? ¿Paa nlho quellhaa lha ngcahanaoclha’? ¿Paa nlho’ atengyassec soolyaatectama quellheya’? ¡Seca’ ayetcooc! ¿quellheya nlho nhan meeme angca’aoc angqueltamham’ manten? ¿Quellheya nlho’ angca’aoc tengma nac hay’?

Quelmaalhtengyava’   apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Quelmaalhtengyava’ actomha pcaoclha’ enlhet nanooc taap Soomcom’-Yelpa’, quelhvoo eeca yaamlengco tengma pangca’aoc.

quelmaasoy’   a’soc acvesey’ (quel./quen.). muerto. ¡Quelmaasoy’ nec lhaac pooc tengma! Mooc nengeltemeem ¡quetsepquec nec lhaac enlhet pooc tengma! nahan ¡nengmasqueec nec lhaac pooc tengma! Acvet’aac lhaac quelmaasoy’ nekha’ ’may, anmen aato lha’a, apmatnaam lha’a nhan. Mooc nengeltemeem acvet’aac lhaac enlhet apmasquengvayaam’.

Quelmaatekhet   apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Quelmaatekhet actomha lhama pcaoclha lengco helep Paeclha’pe’. Lha’mooc quelhvooc lengco as Quelmaatekhet, paej naat seclhoo’, eeca’ apqueltomha lengco pangco’.

quelpa’loom   a’soc acvesey’ (quen.). caracol. aclha’maclha’: quelpa’looma’a Quelpa’loom actomha lhama ascoc aleeyva nalhma’ nahan amyep. Apvanquec engyenamtec quelpa’loom yaamet nahan tengma, paej que plhengaam. Angvetohoc maata’a quelpa’loom nataan acmaamay’. Pooc apangcoo eeca quelpa’loom maateyempehec, ya’le’ nahan acpong. Ya’le eeca’ aptomha pyevey’.

quelpasmongaam   a’soc acvesey’ (quen.). 1 • galleta. Quelpasmongaam actomha apqueltemeem enlhet nanoo’ apquelaanammaap apquenyem’a seppoyoompac acnoo nac calyeeta. Yetneec quelpasmongaam ma’ almaasen.

2 •  As nempayvaam „quelpasmongaam“ actomha nhan alpasmaeclha’ apquelvesey’ acnoo nac seese, pan, pan-apcaatec nahan apmopses.

quelpoco-phapaoc   a’soc acvesey’ (quen.). Quelpoco-phapaoc moltamhaycaoc savaaya apteyaasaamca’a nac nalhma’ a. Mongenatsehec angvetac quelpoco-phapaoc nac hay’, calsekhohoc apquepet’aoc.

queltaalhquescama   a’soc acvesey’ (quel.). tenaza. Queltaalhquescama actomha acvesey’ angco’ a’soc acyemna’teem acma am’aoc nengmaycam’ yo’yaam’ angelta’hecsec nahan anteetec moopeeyeen-yaamet. Yetneec nahan mooc angcooc queltaalhquescama acvesey’ maayet-apcaatec yo’yaam’ angyetepsec mooyamta’-ayetcooc.

queltaammeeycaoc   a’soc acvesey’ (quel.). escalera. Queltaammeeycaoc acvesey’ angcooc yo’yaam’ angmom’ naysecsa nengenamteeycam’ neeten yaamet, tengma nahan mooc a’soc. Queltaammeeycaoc eeca’ ayenyem’a yaamet-nekha molaaney’, engvanquec maata’ anga’aynam’ nengmamca’a nlhoho’. Yetneec nahan tengma apva’lhoc molaaney’ queltaammeeycaoc ayenyem’a mataymong yo’yaam’ angelquenamtamcoc nengya’ascama mooc apva’lhoc. Yetneec nahan alhnangcoc acteyapma queltaammeeycaoc yo’yaam’ hempatmoc angco’ payhooc ma’a teyaycamlha meyooyam’-neeten nepeyaam’.

quelteclheclhama   a’soc acvesey’ (quel.). Quelteclheclhama nahan acvesey’ enlhet apquelmaycam’o noolheng apcap’aoc mocna’teteem teyaype’oc yo’yaam’ elteclhaamcoc napokhav’aec noolheng.

queltecyavacsa’a   a’soc acvesey’ (quen.). Queltecyavacsa’a actomha lhama yaamet ayemha nalhma’ nahan amyep. Nengelcactemquec apelhcapoc as queltecyavacsa’a, nataamen angelhaoc apyempehec yo’yaam’ angelmoc vaamlha’ alyelhvaseem. Nataamen anghaanec hay’ acvaeclhoo acyelhvasa yengmen, taan anlhatmoc queesec. ¡Cas catnehec queesec! Engvanquec angootec aayen’ as queesec nac hay’. Sas catnehec aayen’, alyelhvaascaoc acmopoy’ catyapoc. Apna’aymacoc queltecyavacsa’a nac hay’ eeca’ apquelvesey’ yavhanma nahan pomaapen’.

queltelhneeycaoc   a’soc acvesey’ (quen.). jabón. Queltelhneeycaoc aptomha nengmaycam’ yo’yaam’ angelyemyecsec apaava nahan naysecsa nengya’pascama yengmen. Queltelhneeycaoc actomha a’soc acmovaan caya’moopac nengeltelhnamco nlho’ apaava nahan engyempehec. Acmeec co’o queltelhneeycaoc apmopses. ¿Yetnee nlhoo kham queltelhneeycaoc apnec? Pa’ alyemyesalhca’.

quelvaana’a   a’soc acvesey’ (quel.). 1 • mujer. Ta’sec saat elvatac nenga’naeclha’ enlhet nahan quelvaana’a. Mooc nengeltemeem apquelennaava’a nahan quelvaana’a. Acvet’aac lhaac valay quelvaana’a. Enlhet aptomha ataava’ as quelvaana’a, haave sevhen. Yetneec maata’a nenlhaanma quelvaana’ angna’laava actomha eeca’ acma yetca.

2 •  Quelvaana’ yetcoc acvesey’ quelvaana’a mepque ataava’. Nanooc amya’ eeca’ apqueltemeem yaanmaan-etcoc.

quelvaana’a-yaamet   a’soc acvesey’ (quel.). Quelvaana’a-yaamet actomha yaamet ac quelvaana’a. Angmam’ as quelvaana’a-yaamet lhoyquela angelya’haapoc antepsec pa’neyaam’, taan angacnaam’ nengaa’at, maalha na’atque’ cnem’, taan hengmaayohoc quelvaana’a. Mongenatsehec angvetac as yaamet nac hay’, eeca’ actomha atqueetsec aava’.

quelvaanmaat   a’soc acvesey’ (quel.). Quelvaanmaat actomha lhama quelasma acma alhquepcoc atqueetsec. Vas alaahac as quelasma nac hay’. Lha’moo eeca’ angna’aymacoc: menlhay, mompeehe, amaama nahan mooc quelasma.

quelvayvomoo   a’soc acvesey’ (quel./quen.). Enlhet quelvayvomoo apquelvesey’ enlhet apangco’ apnaycam’ naat cooneng-acnem’. Enlhet quelvayvomoo actomha congnooc angaylhohoc elyaataam’. Apnam’ enlhet quelvayvomoo, coonamyep, coo-nalhma’, coo-naava’atsam’ nahan pooc enlhet’aoc.

quelya’anmaclha’   a’soc acvesey’ (quel.). letrina. Quelya’anmaclha’ acvesey’ tengma pquetcoc yeplom maalhec yo’yaam’ angya’anvaclhac maata’a. Mooc nengeltemeem eeca ya’a-lhangcoc. Angelaanac saat alhnangcoc quelya’anmaclha’ engac acma aatong nahan acma acpacanma.

quelyamhaapen’   a’soc acvesey’ (quel.). Quelyamhaapen’ actomha acvesey’ apca’naeclhoo pna’atque pyav’a. Mooc nengeltemeem eeca vayque-pyaap.

quelya’moc   a’soc acvesey’ (quel./quen.). sanapaná. Apnam’ quelya’moc Hemmaaset nahan Poctem’-Amyep. Mooc nengeltemeem saapa’ang. Quelya’moc actomha mooc apquelpayvaam, am calhnooc enlhet, vaamlhe eeca nooc apteemaclha’ enlhet.

quelya’yahapma’a   a’soc acvesey’ (quen.). Quelya’yahapma’a apquemha amyep neyaava lhyeenep. Yetneec apma’aoc as nahan apyelhna, vaamlhe eeca’ mevanamyehe’, eltectepamcoho’ ’sa naapokhav’aec.

quelya’yeem   a’soc acvesey’ (quen.). Quelya’yeem actomha lhama manten maalha seppo, alya’yeem eeque pva’. Yetneec apyelhna as quelya’yeem acnamco congne lhoop’actec, paej eeca’ antoomac. Quelya’yeem apyelhna yengmenec eeca nenganquescama actoome enghaycoc yo’yaam’ camasco cmasca.

quelyecmehet   a’soc acvesey’ (quel.). Quelyecmehet actomha lhama anaata acmovaan ca’aynec tata’-ayetcooc. ¡Avannnquec maata’a ngcamenyelhec as anaata nac hay’! Nooc mooc anaata apvesey’ yaatepekhang.

quelyecpelhquetma   a’soc acvesey’ (quel.). látigo. Yetneec quelyecpelhquetma yo’yaam’ angelyecpelhquetec noolheng cay’aacmo nac elhong a. Alan’aac co’o quelyecpelhquetma secmaycam’ vaetque yempehec. Actecpaam’ noolheng quelyecpelhquetma. Cas antecpaalhcac quelyecpelhquetma.

quelyepseteem-enseca’a   a’soc acvesey’ (quen.). maestro. Quelyepseteem-enseca’a apqueltemeem enlhet nanoo’ acnoo nac enlhet apquellhecmooscama nseca’a payhoo escuela. Taap eeca quelhvooc mocmaycam’ „maestro“ ayenyem’a valay apayvaam.

Quelyo’o-Paaya   apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Quelyo’o-Paaya cvesey’ lhama pcaoclha lengco pangco’ helep Paeclha’pe’ nekha Namalhtentep.

Quemhaclha-Yaanava   apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Quemhaclha-Yaanava acvesey’ lhama lhyeenep apcaoclha lengco pangco’. Quemhaclha cnaat yaanava as ava’lhoc nac hay’, taan acteema cvesey’ Quemhaclha-Yaanava.

Quemhantaava-Amyep   apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Quemhantaava-Amyep acvesey’ lhama pcaoclha’ enlhet nanoo’ payhoo lengco pangco’. Enlhet naat seclhooc apcaoclha hay’, quelhvoo eeca lengco.

Quemha-Paapeyo   apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Quemha-Paapeyo actomha cvesey’ lhama amyep congne Ya’alve-Saanga nekha Lhepelhpaa’alh. Quemhaclha cnaat lha’a paapeyo, ho’sa’ acteema cvesey’ Quemha-Paapeyo.

Quemha-Paatelh   apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Quemha-Paatelh acvesey’ lhama pcaoclha’ enlhet nannnoo’ mepquelha lengco payhoo Lhaapangcalvoc.

quemha’va’   a’soc acvesey’ (quel.). jaguar. Quemha’va cnaat apquelteem enlhet nanooc a’soc-navhac acvesey’ neptaana. Taap naat apquelay’ enlhet as quemha’va’ ayenyem’a acyevey’ angco’.

quempokhacme’   a’soc acvesey’ (quen.). guerrero. Quempokhacme lhcaa ctahanya’ac. Quellhengquec lhaac quempokhacme’ enlhet, quenmecpeyem paa lempokha’. Apquellhengaam nec lhaac valay veinte quempokhacme’ yo’yaam’ engyempokhac yaamvalay.

quenaavet   a’soc acvesey’ (quel.). Quenaavet actomha lhama ascoc acpaasyam’ acmasca yettec hengmocta’. Quenaavet avanquec maata’a ngcatlhec congne ya’a-lhangcoc nahan mooc maalhec yo’yaam’ calaanengvomoc alhangcoc. Mooc angcoo eeca’ altomha alvesey’ tohom, va’he, maha’ nahan mooc.

quen’ay’   a’soc acvesey’ (quel.). tía. Quen’ay’ engac nengeltemeem meeme engac angyaalho’ nahan angyaalheng’. Mooc nengeltemeem mooc meeme engac. Paac ay’acsec a, quen’ay’ ahac tengma ac. Angneec co’o quen’ay’ pooc tengma. ¿Va’actaa nlho lhquep quen’ay’ pac?

Quenekha-Pa’at   apcaoclha’ acvesey’ (quel.). Pozo Amarillo. Quenekha-Pa’at acvesey’ enlhet apcaoclha’ payhoo m’a cooneng-acnem’. Aplha’mooc enlhet Quenekha-Pa’at nahan toova. Apneec nahan cooco’ Quenekha-Pa’at. Lha’moo eeca’ apquelaoclha’ as Quenekha-Pa’at. Nenga’tooc nahan quelya’moc apcaoclha’ acvesey’ Hemmaaset.

quenhec   a’soc acvesey’ (quel.). Quenhec acvesey’ lhama yaamet ayemha nalhma’ nahan amyep. Sej antooc as quenhec, eeca’ altomha yaam alyevey’ acyelhna, paej calhnooc navsa. Mooc angcoo eeca navsa nahan yaayet.

quenmecpeyem   a’soc acvesey’ (quel./quen.). ayoreo. Apqueleeyvomquec naat nanooc quenmecpeyem nalhma’ apnoo nac enlhet coo-nalhma’. Quelhvoo eeca’ apcaoclha pangcooc acvesey’ Campo Loro nahan Montecito. Enlhet apqueltemeem nanooc nengyaava’ as quenmecpeyem. Engmooc quelhvooc quenmecpeyem nahan nengmoolhama.

quensa’ac   yaam’atverbio. Quensa’ac actomha angcoc maalha nengyemnemseeycam’ engmooc ayenyem’a nengnayvoom acnoo nac: Alpayheem eyla lhque’ slaara pac. Quensa’ac metecteng. Ayaayemcaasooc lhaac acmaycam’ a’soc eeven congne’ almaasen. – Quela’ mevaclhesa nac, lhaa ntamhac meeme. – Quensa’ac secsantamo lhcac. Quelllya’melammaap eyla taata. Quensa’ac pensec. Alta’heem eyla mancoc eeven. Quensa’ac ta’va pmancoc. Ta’melsoo eyla apna taata. Quensa’ac aplhengquec lhaac.

quentem’   a’soc acvesey’ (quel.). 1 •  Yetneec nalhma quentem’ actomha alvena’teem aava’ nahan alvena’teem am’aoc. Aptomquec naat enlhet as quentem’ angco’. Sas angelaanac na’haapa engac quentem’ aahac. Mooc angcoo eeca quentem’ hang nahan tamam’a.

2 •  Yetneec a’net acteemaclha yaamquentem’. Lhama actomha yaamquentem’ atqueetsec ayemha amyep yo’yaam’ angacnaam’ nengyemseem nahan nenghaleem.

3 •  Mooc eeca yaamquentem’ alyevey’ alenyemay’ mooc nekha’ actomha acmasom calelhpa’hac engyempehec ayengmenec. Aahac eeca’ as yaamquentem’ nac hay’ molaaney’ yaamquentem’-aahac nahan taama’ alyevey’.

quep   interjección. 1 • ¡mirá! Queeep, acta’melsaclheec secleeta hac, tooc lhaac lheep evennaam’. Quep, quectengquec seyanma soolyaatectama. ¡Que! lhengacmec nengelquenamteem nec lhaac. ¡Que, quelhcahacme’! taap saat sec’aaseclha’.

2 •  Que elyoho secmetaam lhaac, congnoo ntamhac. Taa, que elyoho, yaptaacpec caanson ahac. – Quep, altemnasquec lhaac eta’melsec caanson ’pac. Aplhengque helhca la haavoc, que elaanoho ngcapco tengma. ¡Que engyaylhoho! quelhtengyevque’. Ahekha’aoc ya lhmoc paa ngcatyamoc.

3 •  ¿Lha’ amhehec que? – Quep lha. ¿Co lha’a saat ena’teynehec mayca’a? – Quep aaso, congne’ escuela. ¿Co lha’ acyetna sovov? – Quep acyetna lha.

quepmahaycoc   a’soc acvesey’ (quel.). Quepmahaycoc acvesey’ a’soc actamha yenmongaam-acte yempehec nengatquescamaclha’ nahan actamha acteengvaycamlha yohong ac yenmongaam. Yetneec naat apquelaaney’ pangcooc yengmongaam-actec apac enlhet apmaycam’ savov acte yempe’oc, taan engyatsec quepmahaycoc hay’, taan elhatmoc aanec, taan actec a taap, taan engyaapoc vaetca’hac aatong. Nengvaamlha nac hay’, yetneec quelhvooc nengmaam yenmongaam-actec molpeeneescama moclha’taam actec nahan quepmahaycoc.

quetaama’   a’soc acvesey’ (quel.). aguja. Quetaama’ actomha acma a’tec nengatquescamaclha yamyaateypeepa’. Quetaame etcoc yo’yaam’ angmom’ nengelyetna’meeycam’ nentalhnama, quetaama cyevey’ eeca’ actomha yo’yaam’ angelyetna’mom’ yaamquentem’-aahac yo’yaam’ anlhatmoc yaateypeepa’.

quetecma   a’soc acvesey’ (quen.). Quetecma acvesey’ angco’ acma apma’aoc sensa’vaateeycaoc. Cantamcohoc nec apma’aoc angnengquetec. Sej nec antooc apyelhna as quetecma. Apna’aymacoc eeca soolpayheeycaoc, satavayaamet nahan mooc.

quetqueem   a’soc acvesey’ (quel.). carrera. Quetqueem acvesey’ nengelyamaasammalhca’ nahan nengelmangqueesommalhca nengenyeem. Yetneec naat maata’a quetqueem pangca’aoc enlhet nanoo’ ayeenmoo Lhaapangcalvoc acvaeclhoo Vellejey. Aaso quetqueem nac hay’ actomha yo’yaam’ calhec acyecpelcoo enlhet apyemna’teem apquenyeem. Quetqueem saat angelaanac, vaamlha secleeta nengenyahasquescama, capco saat eequey.

quey   a’soc acvesey’ (quel.). frío. Quey lhaac seclhenga alhto’ooc angcooc sectengya’a vaalha’ay’. Quey alhta acnem’ alhta, cahaney’ secyena ca’ acmalhqueemoo. Quey yekhe yengmen aya’pacsec, pa’ ’meelhensec seclho’. Elvet taalha, quey co’ eyempehec. Nooc mooc quey co’o. Queyyy angcooc alhta’a lhcac, taan secyangcanmeeclhoo stena. As nempayvaam „quey“ nengmaycam’ maata’a nenglengamcoo nlhoho’ acmalhqueemoo, taan antemhec: „¡Quey!“ lhoyquela „¡Quey angco’!“ Mooc angcoo eeca nempayvaam nac hay’ „eequey“.

quilo   a’soc acvesey’ (quel.). kilo. Quilo actomha yo’yaam’ angya’samcohoc acvamlha’ acyemtalhnama lhama ’soc. As nempayvaam „quilo“ ayenyem’a valay apayvaam. ¿Lha’ acva’ acteema quilo yaateypeepa pac? ¿Lha’ acvaam’ quilo apquetca quelhvoo pteeyam’? A’net quilo lhcaa lmac ca’a. Apmeec lhaac lhama quilo aapetec taata.