L - l
laja dem f. esa, aquella. Note: esa, aquella (no visible pero vista antes por el hablante). pl hum: japu. pl no hum: jowa. m: ja.
lajájek pron dem f. ese, aquel. Note: ese; aquel (no visible pero visto antes por el hablante). Pl: hum: japújuk. pl no hum: jawájek. m: jajek.. ► jajek.
lajájkata pron dem f. ºltima, única. Note: la última, la única (no visible pero vista antes por el hablante). Pl: hum: japújkata. pl no hum: jowájkata. m: jajkata.. ► jajkata.
lajájta’ pron dem f. esa, aquella. Note: esa, aquella (no visible pero vista antes por el hablante). Pl: hum: japújta’. pl no hum: jawájta’. m: jajta’. ► jajta’; ja.
-laki’ v tr. jugar [a algo], burlarse [de alguien]. Alaki’ jana izíinte - Jugué a la pelota. Zilaki’ - Me hace una broma, se burla de mí. 3s: ileki’.. 1+2d: alajkik..
-lakieen v act. jugar, bailar. 3s: tilakieen.. 1+2d: alakieena..
’lakitik s m. madera. Note: artefacto de madera en general, como mesa, silla, etc.
s f. armario, ropero.
–lan1 v tr. matar. 3s: ilen.. 1+2d: alana..
-lan-2 v tr. quitar, sacar. 3s: ilen-.. Note: Obs: solo documentado con aplicativo.
-lana v tr. quitar. ’Taj ilena - Lo pela, lit. “quita su piel”. 3s: ilena.. 1+2d: alanaa..
-lanei v act. quitar, sacar. Alanei na ji’pot - Le saco la tapa. 3s: ilenei.. 1+2d: alanajai..
-la’ne’ v act. quitar o arrancar. La’ne’ powa jláij jana a’lák - Recogé los frutos del árbol. 3s: ile’ne’.. 1+2d: alana’a’..
-lajniy’ v tr. quitar(se), sacar(se). Ilejniy’ powa ’tajwéiyis - Se saca los championes. Zilajniy’ - Me sacó (cuando yo estaba en un grupo de gente). 3s: ilejni’.. 1+2d: alanajei’..
la’pi s f. Zool: caracol, caracol. Pl: la’piwa’..
lasazi’ v. ser resbaloso. 3s: lasazi’..
-latei v act. sentir. Iletei pa atijiy’ - Siente un dolor. 3s: iletei.. 1+2d: alatajai..
-lajwa s m/f. animal doméstico, mascota. 1s: (pos) ilejwa.. Pl: inlajwaai..
-lajwei v act. cerrar. Alajwei na inkaai - Abrí la puerta. 3s: ilejwei.. 1+2d: alajwajai..
lajwki’ s f. corral. Wakiees jilajwki’ - Corral de vacas. Pl: jilajwkiy..
-layi v inact. aguantar, soportar. Je zilayi powa atés/pi ’ujyi’ne’ - No aguanto el ají (por lo picante)/el frío. 3s: ileyi.. 1+2d: kazilayaa..
layita s f. Bot: clavel del aire, chasca (Arg), clavel del aire. Tillandsia spp.. Pl: layitas..
layo s f radio. Pl: layoos..
-leenkine v tr. dejar solo, apagar [un artefacto eléctrico]. ¡Zileenkiine, jiníilik! - ¡Dejame a mí, inútil! (dicho a un compañero de juego o trabajo que no es bueno en la actividad). Aleenkiine laja layo - Apagué la radio. 3s: iliinkiine.. 1+2d: aleenkiinaa..
-’leij s m. lengua, idioma. 1s: (pos) i’lij.. Pl: in’lajáij..
-’leijwa s m.
-’leijwaki’ s f. [’lııhw-] compañero de lengua. Note: que habla la misma lengua [que alguien], lit. “compañero de lengua”. Zi’liijwa - Que habla la misma lengua que nosotros (incl.). 1s: (pos) i’liijwa.. Pl: in’liijwas..
-leimi’ v inact. blanco. 3s: leimi’.. 1+2d: kazilimi’.. 2s: inlimi’.. 3p: leimi’. 2 s m tres (en el juego de zukiel)..
leimijiy’ s m. harina de trigo.
-leimi’zi’ v inact. tez blanca. Note: ser de tez blanca (dicho p. ej. un rubio). 3s: leimi’zi’.. 1+2d: kazilimi’zi’..
–leis ► -’aléis.
leis ► -leizap; -’aléizap.
-leis’i’ ► -’aléis.
-leis, -’aléis Variante: -’eléis; -’ilís. v act. limpiar. Aléis kijwíyj - Estoy limpiando adentro (de la casa). 3s: i’zaléis.. 1+2d: aléiza.. 2s: ji’taléis..
-leis’i’, -’aléis’i’ v act. limpiar. Aléis’i’ na ’ajli’i’ - Estoy limpiando afuera. 3s: i’zaléis’i’.. 1+2d: aléiza’i’..
-leiwe s m. hombro. 1s: (pos) iliwe..
-leizap, -’aléizap v act. limpiar [alrededor de algo]. Aleizap jana sawo - Limpié afuera de la casa (p. ej. el patio). Aleizap na ka’ójkei’ - Le hice una canaleta a la carpa. 3s: i’zaléizap.. 1+2d: aléizajap.. ► leis.
-lej v tr. lavar. Alej kie ’nu’uski’ - Lavé el vaso (por fuera). Alej itokio’o’ - Lavo mi cara. 3s: ilij.. 1+2d: alejek..
-lejam’ v act. lavar. Note: lavar [una superficie, p. ej. un plato, o un parte del cuerpo de otro]. Alejam’ kie teitik - Lavé el plato. Alejam’ jakie jiwej ’na yes - Le lavé el culo a mi hijo (que es chico y no se limpia solo). 3s: ilijam’.. 1+2d: alejejkiam’..
-lejei’ v act. lavar [ropa]. Alejey’ kie ’yujutiiy’ - Lavé mi camisa. 3s: ilijiy’.. 1+2d: alejejkiy’..
-leje’ne’ v act. lavar. Note: lavar [un conjunto de cosas, p. ej. los platos]. Jlam iliji’ne’ kiowa teijtiy - Está lavando los platos. 3s: iliji’ne’.. 1pi: s: alejejki’ne’..
-lej’i’ v act. limpiar. Note: limpiar frotando a lo largo [p. ej. un vaso, una jarra, un brazo, etc.]. Alej’i’ jakie ’nu’uski’ - Lavé la jarra (por dentro). Alej’i’ nowa ’woyis - Limpié la sangre (frotando a lo largo un pequeño tramo). 3s: ilij’i’..
-lejtam’ ► -’aléjtam’.
-lejtam’, -’aléjtam’ [-éhtamɁ, -éhtyamɁ]] v act. caer [en o contra una superficie], atropellar, llevarse por delante. ’Talejtam na a’nát - Se cayó en el agua. Note: atropellar, llevarse por delante [una superficie]. Wakie ’talejtam na tain - La vaca atropelló el alambre. 3s: ’taléjtam’.. 1+2d: aletajam’..
-lejte’ne’, -’aléjte’ne’ v act. caerse. 3s: ’taléjte’ne’.. 1+2d: aletaja’ne’.. ► -’alét izém’.
-lejte’ne’ ► -’aléjtam’.
-lemka’ v act. lavarse las manos. 3s: ilimka’.. 1+2d: alemkik..
-’len v act. pintarse, tatuarse. 3s: i’lin.. 1+2d: a’lena..
’lenata o ’lenta s m. Zool: caballo, caballo. Pl: ’lenatas o ’lentas..
’lejnaaki’ s f. Zool: mono de noche, mono de noche; ka’i pyhare. Aotus Azarai.. Pl: ’lejnaakiy..
-’lejnat s m. tatuaje. 1s: (pos) i’lijnat.. Pl: in’lejnates..
lepe v ser. azul. 3s: lepe.. 3p: lepeje’ne’..
–lesen ► -’alésen.
-lesen, -’alésen, v act. croar. ’Talésen jana tasena - El sapo croa. 3s: ’talésen.. 1+2d: alésena..
-let izém’ ► -’alét izém’.
-let izém’, -’alét izém’ v act. caer (desde lo alto). 3s: ’talét izém’.. 1+2d: aletaj izém’..
-let jum’, -’alét jum’ v act. levantar vuelo. ’Talét jum’ na ajwejneki’ - El pájaro levantó vuelo.
-let jum en, -’alét jum en [ın] v act. saltar. ’Talet jum ’en na inewanse’ - El chico salta.
-let jum’ ► -’alét izém’.
-let jum’ en ► -’alét jum en.
-lewe v act/tr. dejar tarea. Note: dejar [una tarea, al esposo/a, etc.]; interrumpir. I’ziljwa’ ili’i/zilewe - Mi esposo/a me dejó. Iliwe pa jikiujmaye - Dejó su trabajo. Ka leje [lyehe] ka zumaja’ne’ - Paremos de trabajar. Ka leje kiu’ - Paremos un poco, descansemos. Zileeyuwe kiu’ - Voy a parar un poco (con idea de retomar más tarde). 3s: iliwe.. 1+2d: alaje..
–lezap ► -’aléis.
’lináj s m/f. Zool: tapir, anta (Arg), tapir; mborevi. Tapirus terrestris.. Pl: ’lináas..
-lkanki’ ► -’alkánki’ .
-lkanki’, -’alkánki’ s f. planta sembrada (no salvaje). 1s: (pos) ’yelkánki’.. Pl: ’nalkánkiy..
–lkajnan ► -’alkájnan.
-lkajnan, -’alkájnan v act sembrar (intr.) 3s: ’talkájnan.. 1+2d: alkájnana..
-lkiun’ ► -’ilkiún’.
-lkiun’, -’ilkiún’ v act. andar, deambular, ir de viaje. Note: andar, deambular, ir de viaje [personas, animales o vehículos]. Wui pa ajnáj ’tilkiún’ pa ’usta - La lechuza anda solo de noche. 3s: ’tilkiún’.. 1+2d: alkiuna..
-’lkiujne’ne’, -’ilkiújne’ne’ v act. caminar [personas]. 3s: ’tilkiújne’ne’.. 1+2d: alkiunaja’ne’..
-lkiujne’ne’ ► -’ilkiún’.
–lkos ► -’alkós.
-lkos, -’alkós v act. gatear. 3s: ’talkós.. 1+2d: alkósa..
-lo’ ► -aló’ o -’aló’.
-loj s f. ombligo. 1s: (pos) iloj..
-’loj v inact. ser mucho/a(s). Wiyí’ a’loj - Es/hay mucho caraguatá. 3s: a’loj.. 1+2d: kazi’loj..
-’lonijtam’ v tr. aumentar cantidad, multiplicar. Note: aumentar la cantidad [de algo], pasar a tener mucho [de algo]. Alonijtam’ nowa ilejwaai. - Se multiplicaron mis animales. 3s: i’lonijtam’.. 1+2d: a’lonitajam’..
-’lonijtiy’ v tr. cargar mucha cantidad [de algo]. A’lonijtiy’ nowa neini - Cargué mucha galleta (en la bolsa). 3s: i’lonijtiy’..
-’lonit v tr. llevar, traer. Note: llevar, traer o tomar mucha cantidad [de algo]. A’lonit nowa akajáye - Compré muchas cosas. ’Lonit nowa ilóota - Llevá mucha sandía (de mi chacra). A’lonit nowa ikia pilaas - Compré muchas pilas. 3s: i’lonit.. 1+2d: a’lonita..
-’lonit’i’ v act. Note: llevar, traer o tomar mucha cantidad [de algo largo]. 3s: i’lonit’i’.. A’lonit’i’ nowa ijyujpates/a’láij - Traje mucha leña/palos.
-loki’ s f. mandíbula. 1s: (pos) iloki’, eloki’..
-’loo’we’ v act. chocar [contra algo]. Makina i’loo’we’ jana a’lák - El camión chocó contra el árbol. 3s: i’loo’we’.. 1+2d: a’loo’ki’..
-’loojwam’ v act. atravesar, pasar a través [de algo]. I’loojwam’ nowa a’láij - Pasó a través de los árboles. 3s: i’loojwam’.. 1+2d: a’loojkiam’..
-’loojwe’ne’ v tr. moler, machacar. I’loojwe’ne’ jakie neini - Molió la galleta. 3s: i’loojwe’ne’.. 1+2d: a’loojkin’e’..
-’loojwiy’ v act?. moler o machacar en un mortero. 3s: i’loojwiy’..
lopop s?. parpadeo de una luz. ► eti lopop.
lota’ik ► lotayik.
lotayik ► lota’ik .
-lo’, -e’ló’ Variante: eló’. s m. mejilla. 1s: (pos) i’zeló’, iló’, yeló’.. 2s: (pos) alo’.. Pl: ji’elós, jilos..
luj o lus s f. luz.
’lu’lú’ s f. ave piciforme. Note: (Zool) ave no identificada de unos 5cm, similar al carpintero, posiblemente Picumnus sp. u otra ave piciforme.
-lu’pe’ v inact. estar satisfecho de comida. 3s: ilu’pe’.. 1+2d: kazilu’pek..
-lu’powe v inact. estar satisfecho [de comida]. Zilu’powe kie ajú’na - Estoy satisfecho de miel. 3s: ilu’powe.. 1+2d: kazilu’powe, kazilu’peki..
–luse s m. escopeta, rifle. 1s: (pos) iluse.. Pl: jiluziis..
-luse a’lá’ s m. arco.
-luse jlas s m. revólver.
luta s m. saria, chuña patas rojas; sarĩa pytã. Note: (Zool) saria o chuña (Arg.) patas rojas Cariama cristata.. Pl: lutaas..
’luu s m. Zool: culebra, víbora (genérico), culebra. Pl: ’luus..