L - l

laja   dem f. esa, aquella. Note: esa, aquella (no visible pero vista antes por el hablante). pl hum: japu. pl no hum: jowa. m: ja.

lajájek   pron dem f. ese, aquel. Note: ese; aquel (no visible pero visto antes por el hablante). Pl: hum: japújuk. pl no hum: jawájek. m: jajek.. ► jajek.

lajájkata   pron dem f. ºltima, única. Note: la última, la única (no visible pero vista antes por el hablante). Pl: hum: japújkata. pl no hum: jowájkata. m: jajkata.. ► jajkata.

lajájta’   pron dem f. esa, aquella. Note: esa, aquella (no visible pero vista antes por el hablante). Pl: hum: japújta’. pl no hum: jawájta’. m: jajta’. ► jajta’; ja.

-laki’   v tr. jugar [a algo], burlarse [de alguien]. Alaki’ jana izíinte - Jugué a la pelota. Zilaki’ - Me hace una broma, se burla de mí. 3s: ileki’.. 1+2d: alajkik..

-lakieen   v act. jugar, bailar. 3s: tilakieen.. 1+2d: alakieena..

’lakitik   s m. madera. Note: artefacto de madera en general, como mesa, silla, etc.

s f. armario, ropero.

–lan1   v tr. matar. 3s: ilen.. 1+2d: alana..

-lan-2   v tr. quitar, sacar. 3s: ilen-.. Note: Obs: solo documentado con aplicativo.

-lana   v tr. quitar. ’Taj ilena - Lo pela, lit. “quita su piel”. 3s: ilena.. 1+2d: alanaa..

-lanei   v act. quitar, sacar. Alanei na ji’pot - Le saco la tapa. 3s: ilenei.. 1+2d: alanajai..

-la’ne’   v act. quitar o arrancar. La’ne’ powa jláij jana a’lák - Recogé los frutos del árbol. 3s: ile’ne’.. 1+2d: alana’a’..

-lajniy’   v tr. quitar(se), sacar(se). Ilejniy’ powa ’tajwéiyis - Se saca los championes. Zilajniy’ - Me sacó (cuando yo estaba en un grupo de gente). 3s: ilejni’.. 1+2d: alanajei’..

la’pi   s f. Zool: caracol, caracol. Pl: la’piwa’..

lasazi’   v. ser resbaloso. 3s: lasazi’..

-latei   v act. sentir. Iletei pa atijiy’ - Siente un dolor. 3s: iletei.. 1+2d: alatajai..

-lajwa   s m/f. animal doméstico, mascota. 1s: (pos) ilejwa.. Pl: inlajwaai..

-lajwei   v act. cerrar. Alajwei na inkaai - Abrí la puerta. 3s: ilejwei.. 1+2d: alajwajai..

lajwki’   s f. corral. Wakiees jilajwki’ - Corral de vacas. Pl: jilajwkiy..

-layi   v inact. aguantar, soportar. Je zilayi powa atés/pi ’ujyi’ne’ - No aguanto el ají (por lo picante)/el frío. 3s: ileyi.. 1+2d: kazilayaa..

layita   s f. Bot: clavel del aire, chasca (Arg), clavel del aire. Tillandsia spp.. Pl: layitas..

layo   s f radio. Pl: layoos..

-leenkine   v tr. dejar solo, apagar [un artefacto eléctrico]. ¡Zileenkiine, jiníilik! - ¡Dejame a mí, inútil! (dicho a un compañero de juego o trabajo que no es bueno en la actividad). Aleenkiine laja layo - Apagué la radio. 3s: iliinkiine.. 1+2d: aleenkiinaa..

-’leij   s m. lengua, idioma. 1s: (pos) i’lij.. Pl: in’lajáij..

-’leijwa   s m.

-’leijwaki’   s f. [’lııhw-] compañero de lengua. Note: que habla la misma lengua [que alguien], lit. “compañero de lengua”. Zi’liijwa - Que habla la misma lengua que nosotros (incl.). 1s: (pos) i’liijwa.. Pl: in’liijwas..

-leimi’   v inact. blanco. 3s: leimi’.. 1+2d: kazilimi’.. 2s: inlimi’.. 3p: leimi’. 2 s m tres (en el juego de zukiel)..

leimijiy’   s m. harina de trigo.

-leimi’zi’   v inact. tez blanca. Note: ser de tez blanca (dicho p. ej. un rubio). 3s: leimi’zi’.. 1+2d: kazilimi’zi’..

–leis    ► -’aléis.

leis    ► -leizap; -’aléizap.

-leis’i’    ► -’aléis.

-leis, -’aléis    Variante: -’eléis; -’ilís. v act. limpiar. Aléis kijwíyj - Estoy limpiando adentro (de la casa). 3s: i’zaléis.. 1+2d: aléiza.. 2s: ji’taléis..

-leis’i’, -’aléis’i’   v act. limpiar. Aléis’i’ na ’ajli’i’ - Estoy limpiando afuera. 3s: i’zaléis’i’.. 1+2d: aléiza’i’..

-leiwe   s m. hombro. 1s: (pos) iliwe..

-leizap, -’aléizap   v act. limpiar [alrededor de algo]. Aleizap jana sawo - Limpié afuera de la casa (p. ej. el patio). Aleizap na ka’ójkei’ - Le hice una canaleta a la carpa. 3s: i’zaléizap.. 1+2d: aléizajap.. ► leis.

-lej   v tr. lavar. Alej kie ’nu’uski’ - Lavé el vaso (por fuera). Alej itokio’o’ - Lavo mi cara. 3s: ilij.. 1+2d: alejek..

-lejam’    v act. lavar. Note: lavar [una superficie, p. ej. un plato, o un parte del cuerpo de otro]. Alejam’ kie teitik - Lavé el plato. Alejam’ jakie jiwej ’na yes - Le lavé el culo a mi hijo (que es chico y no se limpia solo). 3s: ilijam’.. 1+2d: alejejkiam’..

-lejei’    v act. lavar [ropa]. Alejey’ kie ’yujutiiy’ - Lavé mi camisa. 3s: ilijiy’.. 1+2d: alejejkiy’..

-leje’ne’    v act. lavar. Note: lavar [un conjunto de cosas, p. ej. los platos]. Jlam iliji’ne’ kiowa teijtiy - Está lavando los platos. 3s: iliji’ne’.. 1pi: s: alejejki’ne’..

-lej’i’   v act. limpiar. Note: limpiar frotando a lo largo [p. ej. un vaso, una jarra, un brazo, etc.]. Alej’i’ jakie ’nu’uski’ - Lavé la jarra (por dentro). Alej’i’ nowa ’woyis - Limpié la sangre (frotando a lo largo un pequeño tramo). 3s: ilij’i’..

-lejtam’    ► -’aléjtam’.

-lejtam’, -’aléjtam’    [-éhtamɁ, -éhtyamɁ]] v act. caer [en o contra una superficie], atropellar, llevarse por delante. ’Talejtam na a’nát - Se cayó en el agua. Note: atropellar, llevarse por delante [una superficie]. Wakie ’talejtam na tain - La vaca atropelló el alambre. 3s: ’taléjtam’.. 1+2d: aletajam’..

-lejte’ne’, -’aléjte’ne’   v act. caerse. 3s: ’taléjte’ne’.. 1+2d: aletaja’ne’.. ► -’alét izém’.

-lejte’ne’    ► -’aléjtam’.

-lemka’   v act. lavarse las manos. 3s: ilimka’.. 1+2d: alemkik..

-’len   v act. pintarse, tatuarse. 3s: i’lin.. 1+2d: a’lena..

’lenata o ’lenta    s m. Zool: caballo, caballo. Pl: ’lenatas o ’lentas..

’lejnaaki’   s f. Zool: mono de noche, mono de noche; ka’i pyhare. Aotus Azarai.. Pl: ’lejnaakiy..

-’lejnat   s m. tatuaje. 1s: (pos) i’lijnat.. Pl: in’lejnates..

lepe   v ser. azul. 3s: lepe.. 3p: lepeje’ne’..

–lesen    ► -’alésen.

-lesen, -’alésen,   v act. croar. ’Talésen jana tasena - El sapo croa. 3s: ’talésen.. 1+2d: alésena..

-let izém’    ► -’alét izém’.

-let izém’, -’alét izém’   v act. caer (desde lo alto). 3s: ’talét izém’.. 1+2d: aletaj izém’..

-let jum’, -’alét jum’   v act. levantar vuelo. ’Talét jum’ na ajwejneki’ - El pájaro levantó vuelo.

-let jum en, -’alét jum en [ın]   v act. saltar. ’Talet jum ’en na inewanse’ - El chico salta.

-let jum’    ► -’alét izém’.

-let jum’ en    ► -’alét jum en.

-lewe   v act/tr. dejar tarea. Note: dejar [una tarea, al esposo/a, etc.]; interrumpir. I’ziljwa’ ili’i/zilewe - Mi esposo/a me dejó. Iliwe pa jikiujmaye - Dejó su trabajo. Ka leje [lyehe] ka zumaja’ne’ - Paremos de trabajar. Ka leje kiu’ - Paremos un poco, descansemos. Zileeyuwe kiu’ - Voy a parar un poco (con idea de retomar más tarde). 3s: iliwe.. 1+2d: alaje..

–lezap    ► -’aléis.

’lináj   s m/f. Zool: tapir, anta (Arg), tapir; mborevi. Tapirus terrestris.. Pl: ’lináas..

-lkanki’    ► -’alkánki’ .

-lkanki’, -’alkánki’   s f. planta sembrada (no salvaje). 1s: (pos) ’yelkánki’.. Pl: ’nalkánkiy..

–lkajnan    ► -’alkájnan.

-lkajnan, -’alkájnan v act sembrar (intr.)   3s: ’talkájnan.. 1+2d: alkájnana..

-lkiun’    ► -’ilkiún’.

-lkiun’, -’ilkiún’   v act. andar, deambular, ir de viaje. Note: andar, deambular, ir de viaje [personas, animales o vehículos]. Wui pa ajnáj ’tilkiún’ pa ’usta - La lechuza anda solo de noche. 3s: ’tilkiún’.. 1+2d: alkiuna..

-’lkiujne’ne’, -’ilkiújne’ne’   v act. caminar [personas]. 3s: ’tilkiújne’ne’.. 1+2d: alkiunaja’ne’..

-lkiujne’ne’    ► -’ilkiún’.

–lkos    ► -’alkós.

-lkos, -’alkós   v act. gatear. 3s: ’talkós.. 1+2d: alkósa..

-lo’    ► -aló’ o -’aló’.

-loj   s f. ombligo. 1s: (pos) iloj..

-’loj   v inact. ser mucho/a(s). Wiyí’ a’loj - Es/hay mucho caraguatá. 3s: a’loj.. 1+2d: kazi’loj..

-’lonijtam’   v tr. aumentar cantidad, multiplicar. Note: aumentar la cantidad [de algo], pasar a tener mucho [de algo]. Alonijtam’ nowa ilejwaai. - Se multiplicaron mis animales. 3s: i’lonijtam’.. 1+2d: a’lonitajam’..

-’lonijtiy’   v tr. cargar mucha cantidad [de algo]. A’lonijtiy’ nowa neini - Cargué mucha galleta (en la bolsa). 3s: i’lonijtiy’..

-’lonit   v tr. llevar, traer. Note: llevar, traer o tomar mucha cantidad [de algo]. A’lonit nowa akajáye - Compré muchas cosas. ’Lonit nowa ilóota - Llevá mucha sandía (de mi chacra). A’lonit nowa ikia pilaas - Compré muchas pilas. 3s: i’lonit.. 1+2d: a’lonita..

-’lonit’i’   v act. Note: llevar, traer o tomar mucha cantidad [de algo largo]. 3s: i’lonit’i’.. A’lonit’i’ nowa ijyujpates/a’láij - Traje mucha leña/palos.

-loki’   s f. mandíbula. 1s: (pos) iloki’, eloki’..

-’loo’we’   v act. chocar [contra algo]. Makina i’loo’we’ jana a’lák - El camión chocó contra el árbol. 3s: i’loo’we’.. 1+2d: a’loo’ki’..

-’loojwam’   v act. atravesar, pasar a través [de algo]. I’loojwam’ nowa a’láij - Pasó a través de los árboles. 3s: i’loojwam’.. 1+2d: a’loojkiam’..

-’loojwe’ne’   v tr. moler, machacar. I’loojwe’ne’ jakie neini - Molió la galleta. 3s: i’loojwe’ne’.. 1+2d: a’loojkin’e’..

-’loojwiy’   v act?. moler o machacar en un mortero. 3s: i’loojwiy’..

lopop   s?. parpadeo de una luz. ► eti lopop.

lota’ik     ► lotayik.

lotayik    ► lota’ik .

-lo’, -e’ló’   Variante: eló’. s m. mejilla. 1s: (pos) i’zeló’, iló’, yeló’.. 2s: (pos) alo’.. Pl: ji’elós, jilos..

luj o lus   s f. luz.

’lu’lú’   s f. ave piciforme. Note: (Zool) ave no identificada de unos 5cm, similar al carpintero, posiblemente Picumnus sp. u otra ave piciforme.

-lu’pe’   v inact. estar satisfecho de comida. 3s: ilu’pe’.. 1+2d: kazilu’pek..

-lu’powe   v inact. estar satisfecho [de comida]. Zilu’powe kie ajú’na - Estoy satisfecho de miel. 3s: ilu’powe.. 1+2d: kazilu’powe, kazilu’peki..

–luse   s m. escopeta, rifle. 1s: (pos) iluse.. Pl: jiluziis..

-luse a’lá’   s m. arco.

-luse jlas   s m. revólver.

luta   s m. saria, chuña patas rojas; sarĩa pytã. Note: (Zool) saria o chuña (Arg.) patas rojas Cariama cristata.. Pl: lutaas..

’luu   s m. Zool: culebra, víbora (genérico), culebra. Pl: ’luus..