Ayvu Rapyta ñehesa’ỹijo: Ñañemoag̃uivo Mbya Guarani rekoteégui.

Ág̃a 22 jasyapy jave oñemoñepyrũta aty ñemoirũ oñembosako’íva Ayvu Rapyta oñehesa’ỹijo hag̃ua: Mbya Guarani Guairá-pegua haipyre añetegua’ỹva, karai León Cadógan rembiapo guasu. Ko atýpe oñehesa’ỹijóta umi mba’e oñe’ẽva filosofía ha angapy rehegua, umi tembiasakue ñe’ẽ ayvu rupi oñembohasava’ekue ha oñeñongatúva ko arandukápe, kóicha mayma tapicha ohecharamóva ko’ã mba’e ikatúta oñemoag̃uive guarani jeroviapýgui. Ko tembiapo omyakã ha oporoipepirũ kuñakarai Gloria Scappini.

Ko jehaipy rehegua ha mba’érepa ojehecharamo

Ayvu Rapyta ombyaty umi Mbya Guarani rembiasagua’u, ñembo’e, purahéi ha ñe’ẽngue ombohasáva umi tapicha marangatu ha arandu atyguáva, ymave ndojeikuaakaiva’ekue avavépe ha upéi oñembokuatia rire ae ojeikuaukáva ambue atygua’ỹvape. Ko’ã ñe’ẽporãme ojejuhu ñe’ẽ-anga ypykue, oñemombe’úva ko mombe’ugua’u ñemombe’u rupive, oñeikuave’ẽvo avei tape guarani jeroviapy 0ñeikũmby porã hag̃ua.

Umi Mbya Guarani oĩ Tupí-Guarani ñe’ẽaty ryepýpe ha ymave oiko Paraguái, Argentina ha Brasil rembe’ýre.Ymaite guive ha’ekuéra oñemombarete ha okañy pe colonia ha evangelización-gui, okañývo umi ka’aguy mbytére, ko’ág̃aramo opapotámava ohóvo. Ko’ã mba’e ojehúva ryepýpe, ojehechajey ha oñehesa’ỹjóvo umi mba’e porãita ohejáva ñandéve hikuái, oñeipytyvõta avei ojehecha jey hag̃ua ichupekuéra ha upekuévo oñeñangareko hag̃ua hesekuéra.

Mba’éichapa oñemboguatáta ko’ã aty

Ko’ã atýpe oñemoñe’ẽ ha oñehesa’ỹijóta oñondivepa, ojehechara’ẽvo umi Mbya Guarani reko ha guarani kuaaty rehegua. Natekotevẽiri ojeikuaa ñepyrũ mba’eve avakuaaty ha ñe’ẽ rehegua, ko’ápe oĩtahaguére tapicha katupyry oporohesape’a ha oporoipytyvõtava oñeikũmby hag̃ua. Jepémo ko aranduka ha’ete ku nahesakãmba porãiva, ko aty oipytyvõta maymavépe oñemoag̃uive hag̃ua chugui ha upéicha oikũmby hag̃ua opaite mba’e oguerekóva ipype.

Preguntas de interés

Oñemba’eporanduvéva

Roñemongeta Gloria Scappini, etnóloga ha antropóloga social recharamomby, oñemoarandu ha omba’apóva umi Estudio Americanista rehehápe. Oñemoaranduva’ekue Universidad de París X Nanterre-pe, ha hekove pukukue ojepytaso mbaretéva tembikuaareka, tekombo’e ha consultoria-pe, ypykuéra avakuaaty ohapykuehóvo.

Mba’éichapa oipytyvõ León Cadógan rembiapo Mbya Guarani cosmovisión ha jeroviapy oñeikũmby hag̃ua ko’ág̃a.

León Cadogan omba’apo ha ojepytaso mbaretéva’ekue oikuaa hag̃ua umi Mbya Guarani arandupy, ñe’ẽ ha jeroviapy, avei mba’éichapa Paraguái colonia aja ojahéi ha oiko ypykuéra rapykuéri, ko’ã mba’e ojeha hapykuere pypuku ndahaéi Amérika avakuaatýpe añónte, arandupy ryepýpe (Tierras Bajas de América del Sur ha Tupi-Guarani aty), tuicha oipytyvõ avei oñehesa’ỹijo opaite mba’e ko aty etnografía rehegua taha’e tetãpy ha tetã jerére.

Cadogan, jepémo sapy’ánte iñapañuái tembikuaarekarã ha ypykuéra derécho rehe oñangareko hag̃ua, omba’apo mbarete heta hendárupi oiko peve ichugui Curador de Indios del Guairá ary 1950-pe. Hákatu umi apañuái oguerekóva oguenohẽjey chupe upe cargo-gui. Hekove puku aja, oheja hembiasakue ha avei mba’épa iporã ojeikuaauka ha oñemyasãiva’erã, upéichante avei moõpa tekotevẽ ojeike ha oñeñoraĩrõ ojeiporukuévo avakuaaty reko. Hembiapo akóinte ojepytaso umi ypykuéra yvy ha aty rehehápe.

Iporã ñanemandu’a umi Mbya Guarani ñepyrũrã ndojeheáihague tekoaty paraguaigua ndive, amo siglo XX rupi ae ojehe’a hesekuéra. Ko mba’e, avei hembiasakue ojepytaso mbaretéva colonia ha evangelización-gui, ha’ekuéra oikove rupi ka’aguýre oipytyvõ ichupekuéra hekotee omopyenda hag̃ua ha omba’apo hag̃ua avei iñarandupy rehe umi oikotevẽvéva rehehápe.

Ayvu Rapyta  oikuaaukáva ñe’ẽ jeroviapy rehegua oĩva’ekue iñongatupy, mba’épepa oipytyvõ ko aranduka jeikuaauka oñemyasãi ha oñeñangareko hag̃ua kuaapy ayvu rehegua ko’ã Mbya Guarani apytépe.

Ayvu Rapyta peteĩ tembiapo recharamomby omombe’úva jeroviapy ayvu  ha corpus mombe’ugua’u rehegua, avei oñongatúva opáichagua código ñe’ẽ rehegua umi Mbya añónte oikuaáva ha ombohasáva tekotevẽramo añónte. Ñepyrũrã oñembohasáva ko etnólogo-pe g̃uarã añónte ha ipahápe og̃uahẽva opavavépe, ko jehaipy oikotevẽ jesareko ha ñe’ẽasa porã oñeikũmby hag̃ua.

Pe Censo Indígena 2002 pegua, Bartomeu Melià,ombosako’iva’ekue oikuaauka ko’ã Mbya Guaranimegua opytaha mokõiha hendápe umi Tupí-Guarani ñe’ẽaty ryepýpe oñangareko ha oiporuvéva gueteri isy ñe’ẽ. Ko mba’e oiko jepémo ojehechakuaa ñe’ẽkõi térã mbohapy ñe’ẽ oikovéva ojoapytépe. Oikove oñondive guarani paraguayo, portugués ñe’ẽ ha ambue ypykuéra ñe’ẽ ikatu oike ijapytépe préstamo lingüístico rupive.

Mbya Guarani ñe’ẽ hekove resãi ko’ág̃a meve ojejapohaguére ijeroviapy ha ijepokuaakuéra, taha’e jeroky ha ñembo’e umíva, ayvu reko oñembojekupytýva purahéi ha ambue tyapu tee rehe, ko’ãva oñembohasa peteĩ atýgui ambue imitãvévape.

Tembiasa ko tembiapo rehegua

Ko aty aranduka ñemoñe’ẽ rehegua “Ayvu Rapyta ñemoñe’ẽ” heñói ñepyrũ pandemia aja tekotevẽ rupi ojejuhu ambue mba’e oipytyvõva ojeikokuaa hag̃ua apañuái aja. Pe cosmogonía indígena ha umi aty jeroviapy rehegua oipytyvõ mbarete oñeg̃uahẽ hag̃ua heta tapichápe, oikuaase ha oñemoaranduséva guarani precolonial rekotee reheguápe. Oñehendu opáichagua tyapu ha ñe’ẽ Mbya Guarani mba’éva, upéi oñehesa’ỹijo Cadogan rembiaporape oipytyvõ mayma henduhárape oikuaave hag̃ua heta mba’e heta mba’e antropología rehegua ha omongakuaave hag̃ua kuaapy etnolinguística rehegua.

Marandu Tekovẽva

Tembiapo: Aty ñemoñe’ẽ ha ñehesa’ỹijo rehegua, tapereko antropológico reheve. (Irundyha)

Aranduka: León Cadogan, Ayvu Rapyta: textos míticos Mbya Guaraní del Guairá mba’éva (1959 ha tenondeve oñeguenohẽva)

Mba’éichapa: Virtual

Omyakãta: Gloria Scappini, Lic. en Etnología ha Master en Antropología Social ha Sociología Comparativa oñembokatypyrýva  Estudios Americanistas-pe, avei Etnología, Prehistoria ha Etnomusicología Universidad de Paris X Nanterre, Francia-pe. Tembikuaarekahára, mbo’ehára, consultora.

Eñemboheraguapy cupo henyhẽ mboyve

Araka’épa: Arapokõi jave, 22 jasyapy 2025 guive, 14 aravo guive, 16 aravo peve (Paraguái aravo)
Ipukúta: 3 jasy- 12 arapokõi

Eñemomaranduseve ha eñemboheraguapy hag̃ua ikatu ehenói 0981 354 652 térã ehai ñandutiveve seminarioantropologicas@gmail.com-pe