K - k
ka conj. Note: Encabeza subordinadas diversas con el verbo en irrealis. Awo ka (i)nnam - Quiero que venga. Ijyil ka (i)nlan - Dice que lo va a matar. T a’i’ pa ka (i)ntujw - No tiene qué comer. Je’ ’pawejlei ka (i)nnam… - No puede venir. Ka (i)nnamta… - Cuando venga/Si viene.
-ka ’eyeesen [-sæn, -sεn] v act. enseñar (intr). 3s: tika ’eyeesen.. 3p: tika ’eyeesejne’ne’.. 1+2d: aka ’eyeesena..
ka i’naltaja’ne’ ► ka’náltaja’ne’.
-ka kajlút s f. trampa para cazar. 1s: (pos) ikia kajlút.. Pl: inka kajlútis..
-ka keizit s f. pastilla, medicamento. Note: medicamento sólido, como pastilla o píldora.
s m. medicamento líquido. Note: medicamento líquido, como p. ej. jarabe. 1s: (pos) ikia keizit.. Pl: inka keizitis..
-ka kiuun v act. no creer. 3s: tika kiuun.. 1+2d: aka kiuuna..
-ka kiuune v act. no creerle [a alguien]. Yem’, tika kiuune - Se fue, no le creyó (que vendrían, y no los esperó). 3s: tika kiuune.. 1+2d: aka kiuunaa..
-ka lakieen v act. burlarse, bromear, no hablar en serio. 3s: tika lakieen.. 1+2d: aka lakieena..
-ka lakieene v act. burlarse de [alguien]. 3s: tika lakieene.. 1+2d: aka lakieenaa..
-ka lejan v act. lavar (intr). 3s: tika lejan.. 1+2d: aka lejana..
-ka ’luun ► -ka’luun.
-ka jlojnan v act. hornear (intr). 3s: tika jlojnan.. 1+2d: aka jlojnana..
-ka jluunei v act. encargar. Aka jluunei japa ’yujutiiy’ - Encargué una remera. 3s: tikajluunei.. 1+2d: aka jluunajai.. ► -jluu’.
-ka ma’a s f. mentón. 1s: (pos) ikia ma’a (*imia’a)..
ka ’naltaja’ne’ ► ka’náltaja’ne’.
-ka seejlan v act. insultar (intr), hacer amenazas ; Note: coloq.: hacer un apriete. 3s: tika seejlan.. 1+2d: aka seejlana.. ► seelaj an.
-ka teen v act. convidar. 3s: tika teen.. 1+2d: aka teena..
-ka ’teen v act. entregar víveres, donación. Note: entregar víveres, dinero, etc. en donación. 3s: tika ’teen.. 1+2d: aka ’teena..
-ka teijlan v act. hilar. 3s: tika teijlan.. 1+2d: aka teijlana..
-ka tiok s m. cuñado (hermano del esposo/a). 1s: (pos) ikia tiok.. ► –tok; itók.
-ka ’toj s f. cuñada (hermana del esposo/a). 1s: (pos) ikia ’toj.. ► ’toj; i’tój.
-ka wonata ► wonata.
-ka wonata o -ka wonta s f. sombrero, gorra, kepi. 1s: (pos) ikia wonata.. Pl: inka wonatas..
-ka wo’ s m.
-ka jwelkiy’ v act. contar, hablar, llevar un mensaje. 3s: tika jwelkiy’.. 1+2d: aka jwelkiya..
-ka jwelkijyam’ v act. contarle un chisme [a alguien]. 3s: tika jwelkijyam’.. 1+2d: aka jwelkiyajam’..
-ka jwejlan v act. contar, chismear. 3s: tika jwejlan.. 1+2d: aka jwejlana..
-ka ’yesan v act. reclamar, pedir explicaciones (normalmente con enojo). 3s: tika ’yesan.. 1+2d: aka ’yesana..
kaa’ ► -kaawe.
-kaa v tr. patear. Sikaa - Me pateó. 3s: ikiaa.. 1+2d: akajak..
-kaa’ v inact. atragantarse. 3s: ikiaa’.. 1+2d: kasikaa’..
kaa ► -kaaj’i’.
-kaai’ s m. puerta, portón. ► –aai. 1s: (pos) ikiaai’..
-kaaj’i’ v act. patear [a alguien en movimiento], hacer una zancadilla [a alguien]. Ikiaaj ijyi’i’/ajyi’i’ - Me hizo una zancadilla. 3s: ikiaaj’i’.. 1+2d: akajak’i’.. ► kaa.
-ka’alijam’ v act. Note: apretar entre las manos para romper [p. ej. un huevo]. apretar entre manos. 3s: ikia’alijam’.. 1+2d: aka’alejkiam’..
-ka’alijiy’ v act?. amasar. Aka’alijiy’ na leimijiy’ - Amaso la harina. 3s: ikia’alijiy’.. 1+2d: aka’alejkiy’..
kaata s m. Zool: hocó colorado, hocó colorado; hoko pytã. Tigrisoma lineatum..
ka’atiiy’ Variante: kja’atiiy’. s m. yerba mate, tereré.
ka’atiiy jleeizi’ s f. matero, recipiente para tomar mate.
-ka’atiiy’ ► kja’atiiy’.
ka’atiu’ [-tyuɁ]] v inact. ser o estar amarillo, rubio. Jlawo ka’atiu’. Sika’atiu’ - Estoy amarillo (¿pálido? por falta de sol). Ji’wole’ ka’atiu’ - Es rubio. 3s: ka’atiu’.. 1pi: kasika’atiu’.. 3p: ka’atiuu’ne’..
kaatiy’ ► a’lá’.
kaawa’ ► kjaawa’.
kaawa’ Variante: kjaawa’. s m?. totalidad, Cantidad usual o convenida. Kik kaawa’ - Eso es todo. Ajwelta paat ka kik kaawawa’ kiowa’ amtewei - Creo que así termina lo que cuento. ¿Napa kaawa’ powa ka (ji)tun? – Ja kaawa’ (an). - ¿Cuánto vas a llevar? – Lo de siempre.
-kaawe v inact. atragantarse [con algo]. Sikaawe kie inka’mat - Me atraganté con la carne. 3s: ikiaawe.. 1+2d: kasikaawa.. ► kaa’.
kai ’tos s m. leche. ¿Pu’ pa wakie’ kai ’tos? - ¿Hay leche? (p. ej. en la despensa). 1s: (pos) ikiai ’tos (referido a leche humana).. Pl: kai ’tozis (referido a paquetes o cartones)..
-’kaj s m. lengua (parte del cuerpo). 1s: (pos) i’kiaj.. Pl: in’kajas..
kaj an ► -kaj an.
-kaj an ► mkaj an; ’amkáj an; kaj an.
kaj ? Note: palabra documentada junto a ze’e en algunas expresiones. ’Yeen kaj ze’e jana makina - Mirá esa camioneta (que va por allá).
kajei’ ► -’amkáj an; -kaj an.
kajei’ in ► -kaj an.
-kajái’ v act. comprar (intr), irse a hacer compras. 3s: tikajái’.. 1+2d: akajáya..
-kajáye v act. comprar. Akajáye nowa inkas - Compré mercadería. 3s: tikajáye.. 1+2d: akajáyaa. fut 1s: sikajájyiiwe..
-kakiu’ v tr. no creer [en alguien], descreer de [alguien]. ¿Sikakiu? - ¿No me creés? 3s: ikiakiu’.. 1+2d: akajkik..
-kakiuwe v act. no creer [en algo]. Je ikiakiuwe nowa jlamtes - Cree lo que dijo. Je ikiakiuwe ja Juan - Le cree a Juan. 3s: ikiakiuwe.. 1+2d: akajkiki..
kalamélo s f. caramelo.
-kalen v tr. pintar, teñir. Sikalejnee’ na inkaai’ - Voy a pintar la puerta. Jlam’ ka inkalen/kenkalen - Va a pintar. 3s: ikialen.. 1+2d: akalena. fut 1s: sikalejnee’. fut. 1+2d: kasikalenejee’..
-kalene v act. teñir [con algo]. 3s: ikialene.. 1+2d: akalenaa..
-ka’luun v act. ser mentiroso. 3s: tika’luun.. 1+2d: aka’luuna. fut. 3s: inka’luujnee’..
-ka’lá’ s m. pierna. Note: pierna (solo la parte de la rodilla hacia abajo). 1s: (pos) ikia’lá’.. Pl: inka’láij..
kalápup s f. Zool: urutaú, urutaú; guaimingue. Nyctibius griseus..
kaláu’un s m. Zool: garcita azulada, garcita azulada; hoko’i. Butorides striatus..
kalázi’ni s f. lagartija chica. Note: (Zool) lagartija chica. Mide menos de 10cm.
kaléil’i s f. Zool: sapito panza amarilla, sapito; kururu. Bufo major.. Pl: kaléil’is..
kalénkina s m.
kalóona s f. rana pequeña. Note: (Zool) rana pequeña, de menos de 5cm, que se encuentra dentro de la arena. Pl: kalóonaal..
-kajlam’ v. ser filoso. Ikiajlam’ na sajwe’ - El cuchillo es filoso. 3s: ikiajlam’.. 3p: ikiajlam’i’. fut 3s inkajleem’..
kajlam’ ► -kajlinitam’.
-kaj’le’ v act. empujar o mover con esfuerzo (porque es muy pesado o está muy pegado), empujar, mover con esfuerso. ¿Ka ’yeena’am’? - Je’e, akaj’le’ - ¿Te ayudo? - No, puedo moverlo (solo). Ikiajl’im’ - Me empujó. 3s: ikiaj’le’.. 1+2d: akajla’a’.. ► kajliy’.
kajlek s m. hígado. 1s: (pos) ikiajlek.. Pl: kajlei..
-kajlinitam’ v tr. afilar. 3s: ikiajlinitam’.. 1+2d: akajlinitajam’.. ► kajlam’.
kajliy’ ► -kaj’le’.
-kajliy’ v tr. sacar (con esfuerzo). Akajliy’ jana jok - Pude sacar (con esfuerzo) el poste. Sikajliy’ - Me sacó (cuando p. ej. estaba atascado). 3s: ikiajliy’.. 1+2d: akajlejei’..
-kam- v act. superar, vencer, ser mejor. 3s: ikiam-.. 1+2d: akama(j)-..
-kam apé’e’ v act. ser más alto/largo que [alguien], más alto, encima, mejor. Note: estar por encima [de alguien] en jerarquía. Ikiam zitepe’e’ - Es más alto que nosotros, está (jerárquicamente) por encima de nosotros.
-kam iyé’ v act. ser mejor [que alguien]. Ikiam i’zoye’ - Es mejor que yo.
-kame v act. ganarle [a alguien]. Aka’ma - Te gané. Akame ti alaki’ jana izíinte - Gané a la pelota. 3s: ikiame.. 1+2d: akamaa..
kam ► -kajmat.
-ka’mat s m. carne (como alimento). 1s: (pos) ikia’mat.. Pl: inka’mates..
-kamtiijnan v act. conversar. 3s: tikamtiijnan.. 1+2d: akamtiijnana..
-kamtiijnane v act conversar [con alguien]. 3s: tikamtiijnane.. 1+2d: akamtiijnanaa.. Akamtiijnane ja Juan - Conversé con Juan.
-kajmat v tr. pasar, superar. Ikiajmat apé’e pa ’eewa - Se pasó de la medida. ► -kam apé’e’. 3s: ikiajmat.. 1+2d: akajmata..
-kajme’ne’ v act. perderse, extraviarse. 3s: ikiajme’ne’.. 1+2d: akamaja’ne’.. ► kam.
-kan’tek s m.
-ka’náltaja’ne’ ► ki’náltaja’ne’.
ka’náltaja’ne’ Variante: ki’naltaja’ne’. loc adv. mañana. Note: Obs.: contracción de ka e i’naltaja’ne’. ► ka; ’nal.
ka’náltaja’ne’ tum ’sejéye loc adv. pasado mañana.
-ka’náltaja’ne’ tum ’sejéye ► ki’náltaja’ne’.
kanónijiy’ v. ser grueso. Kanónijiy jana ’yujutiiy’ - Mi remera es gruesa. 3s: kanónijiy.. 3p: kanÓniji’zi’..
-ka’piliskiy’ v act. compadecerse. 3s: tika’piliskiy’.. 1+2d: aka’piliskiya..
-kapujnan v act. cocinar (intr). 3s: tikapujnan.. 1+2d: akapujnana..
kas ► –ak.
-ka’saat ► inka’saat.
-kasen s m. pantorrilla. 1s: (pos) ikiasen.. Pl: jikasenis..
-ka’sui’zi’ v inact Arc. Note: tener una sensación en la garganta luego de comer (imposible describir la sensación). 3s: tika’sui’zi’.. 1+2d: kasika’sui’zi’. 2p: inka’suwejl’i’.. Sika’sui’zi’ kie yak - La comida me dejó una sensación en la garganta (?).
kaséi’iti s f. Zool: langosta grande, de más de 10cm, langosta verde. Pl: kaséi’itis..
kaséiwo’o s m. Zool: caráu, caráu, cuervillo cara pelada; karãu, karãu rova pytã. Aramus guarauna., Phimosus infuscatus.. Pl: kaséiwo’os..
kaséizi s f. cascabel, Zool: cascabel de la víbora, cascabel. Note: instrumento musical de los antiguos. Tu’pena jika kaséizi - Cascabel de la víbora. Pl: kaséizis..
kasémka’ni s f. Zool: atajacaminos (Arg), atajacaminos. Chordeiles spp..
kasén s f. Bot: manduví guaicurú, chañar (Arg) (fruto), manduví guaicurú.
kasénuk s f. manduví guaicurú, chañar (Arg) (árbol). Geoffroea decorticans..
kasú’se s f. Zool: armadillo, pichi peludo, armadillo; tatu poju’i. Chaetophractus vellerosus..
kat ► -kate’e’.
kat ► -ka’te’.
-kat v tr. contagiar. Ikiat pi injwa’mat - Contagia la enfermedad. 3s: ikiat.. 1+2d: akata..
-ka’te’ v act?. transmitir, difundir. Ikia’te’ powa’ yemtes - Transmitió mis palabras. 3s: ikia’te’.. 1+2d: akata’a’.. ► kat.
-kate’e’ v act?. alargar. Kate’e’ pa tain - Alargá el cable. 3s: ikiate’e’.. 1+2d: akataa’a.. ► kat.
-katejlan v act. coser (intr). 3s: tikatejlan.. 1+2d: akatejlana..
ka’táj s pl. basura. A’loj jowa ka’táj - Hay mucha basura.
katáki’ s f. mosca. Pl: katákiy..
katés s f. estrella. Pl: kataséij..
katézite s f. luz artificial, linterna. Pl: katézites..
-kató’ s m codo. 1s: (pos) ikiató’.. Pl: inkatól..
katús s f. Bot: sacha pera (fruto; Arg), sacha pera. ► katúsuk.
katúskaleyik s m. Bot: bejuco, liana, bejuco. Note: liana (nombre de diversas especies de lianas, cf. Scarpa 2010)
katúsuk s f. Bot: sacha pera (árbol; Arg), sacha pera. Acanthosyris falcata.. Pl: katúskiy..
-kawolei’ v act. realizar la ceremonia de duelo. 3s: tikawolei’.. 1+2d: akawoleya..
ka’wuk s f. Bot: cina cina, espinillo, brea del agua (Arg). Parkinsonia aculeata..
-kawujnan v act. quemar campo. 3s: tikawujnan.. 1+2d: akawujnana..
-ka’wuu ► jika’wuu.
kajwis s pl. tambor que utilizaban las mujeres. 1s: (pos) ikiajwis..
kajwitak s f. Bot: planta de tuna, quimil (Arg), planta de tuna. Opuntia quimilo.. Note: Su futo se come con iwázi’.
kajwkájw Variante: kojwkájw. s m. Zool: bandurria mora, bandurria mora; kurukáu. Theriscus caudatus.. Pl: kajkájwis..
kajwójwis s pl. pulmones.
-kayi s m. huella, rastro. 1s: (pos) ikiayi.. Pl: inkajyeei..
kayéeta s m. Zool: pato doméstico, pato doméstico. Pl: kayéetas..
kayéj s m. Zool: pato de monte o criollo, barco; ype guasu. Cairina moschata.. Pl: kayées..
-kazili s pl. tripas, intestino. 1s: (pos) ikiazili..
-kazit v act. estar parado, pararse. 3s: tikazit.. 1+2d: akazita..
ka’ójkei’ s m. carpa. Pl: ka’ójkeyis..
-kei’ s m costumbre. 1s: (pos) ikíy’.. Pl: inkeyis..
-keinizen v act. cantar. 3s: tikeinizen. 1+2d: akeinizena..
-keipijiy’ v act?. frotar, fregar [ropa]. 3s: ikipijiy’.. 1+2d: akeipejkiy’..
-kei’zijin v act. andar rápido. 3s: iki’zijin.. 1+2d: akei’zijina..
-kela v act. dar ánimo. Ikil’i - Me da ánimo. 3s: ikila.. 1+2d: akelaa..
-kelaja v act. convencer [de algo]. Kelaja pa’at ka inkiujme’ne’. - Convencelo de que trabaje. 3s: ikilaja..
-kemtiki’ s f. bala [de alguien]. 1s: (pos) ikimtiki’. pos. 3s: (pos) jikemtiki’.. ► jlemtiki’.
’kie’ adv. ► in’kie’.
kie dem m. ese, aquel. Note: alejándose o ya alejado del hablante, ingerido, destruido o muerto. Pl: hum: kiepu. pl no hum: kiowa. f: jakie..
kie’ ► -kieei’.
kie’ v inact. romperse [alguien] una parte. 3s: ize’.. 1+2d: kazikie’..
-kie’ ► -kieei’.
kie’e ► -kieje’ne’.
-kie’e’ v act tocar. 3s: ize’e’.. 1+2d: akieje’ki’.. Ká akiej’im’ - No me toques. Ká akie’e’ - No lo toques.
-kieei’ v inact. romperse, quebrarse. Note: [una parte del cuerpo, una rama, etc.] ’Yelséna ka inkieey kie jikioi’ - Casi se rompe la mano/el antebrazo. Izeei’ jana in’wet - Se rompió la silla. 3s: izeei’.. Note: Obs: solo documentado en tercera persona. ► -kie’.
-kieejtam’ v act. partir en dos con las manos. Izeejtam’ na a’lá’ - Rompió el palo (al medio, tomándolo con las dos manos). 3s: izeejtam’.. 1+2d: akieetajam’..
-kieejtiy’ v act romper. 3s: izeejtiy’.. 1+2d: akieetejei’.. Izeejtiy’ kie jliyéek - Rompió la rama (p. ej. tirando hacia abajo hasta arrancarla del árbol). Izeejtiy’ jakie in’wet - Rompió la silla (p. ej. golpeándola contra el piso). ► -kieei’; kie’.
-kieejtam’ ► -nakasam’.
-kieejtiy’ ► -nakasam’.
kieezuk s f. Bot: Burro micuna (Arg), Burro micuna. Grabowskia duplicata.. Note: Es un árbol sin fruto comestible ni utilidad conocida entre los manjúi. Pl: kieezukiy..
kiejek pron dem m. ese, aquel. Note: (alejándose o ya alejado del hablante, ingerido, destruido o muerto). Pl: hum: kiepújuk. pl no hum: kiowájek. f: jakiéjek.. ► kie.
-kieje’ne’ v tr. agarrar, tomar. Izeje’ne’ pa jikioi’ - Lo toma de la mano, le agarra la mano. Zikieje’ne’ - Me agarra. 3s: izeje’ne’.. 1+2d: akiejejki’ne’.. ► kie’e.
kiejkata pron dem m. el último, el único. Note: (alejándose o ya alejado del hablante, ingerido, destruido o muerto). Pl: hum: kiepújkata. pl no hum: kiowájkata. f: jakiéjkata..
kiejkata’i’ loc adv. cada. Kilái tjuya kiejkata’i’ ta uu’ne’ - Me desperté a cada hora. Jlumas kiejkata’i’ - Cada mañana. Note: palabra que indica continuidad de una situación, aproximadamente equivalente a seguir más gerundio: Kiejkata’i’ ti izu’jme’ne’ - Sigue trabajando.
kiejta’ pron dem m. ese, aquel. Note: (alejándose o ya alejado del hablante, ingerido, destruido o muerto). Pl: hum: kiepújta’. pl no hum: kiowájta’. f: jakiéjta’.. ► kie.
kiejét s f. Bot:) tuna del ucle (Arg), tuna del ucle.
kiejétuk s f. cactus, ucle (Arg). Cereus forbesii.. Pl: kiejétkiy..
kie’la s m. Zool: lagartija de unos 15cm, lagartija. Pl: kie’las..
-kienis s f. testículo. 1s: (pos) izenis.. Pl: inkienizis..
-kien’tiyee’ s f. riñón. 1s: (pos) izen’tiyee.. Pl: inkien’tiyeel.. Sin: jwaláizi’..
-kien’tiyee’ ► jwaláizi’.
-kies s m. cola. 1s: (pos) izes..
-kiesama v tr. rascar. Iyit kiesama - Se rasca. 3s: izesama.. 1+2d: akiesajmek..
-kiet v inact. ser o estar rojo. 3s: izet.. 1+2d: kazikieta..
kieté’e ► kité’e.
kieté’e Variante: kité’e. adv?. así (?) Iyo kieté’e - Hizo así; dijo así (?).
-kieyine v act. usar. Akieyinaa na alái’ - Usamos el hacha.
v tr. disparar o tirar [a algo] [con algo]. Jwensikie’ izeyine kie ojwo’ - Le tiró a la paloma con escopeta. 3s: izeyine.. 1+2d: akieyinaa..
-kieyu’ s m. espalda. 1s: (pos) izeyu’.. Pl: inkieyul..
-kieyu we’lek s f. columna vertebral. Pl: kieyu we’léij..
kie’ói’ ► kio’ói’.
kie’ói’ Variante: kio’oi’. s m. Bot: batata (tubérculo), batata. ► kie’óyik.
kie’óyik Variante: kio’óyik. s f. batata (planta). Ipomoea batatas..
ki’i s f. Zool: cotorrita, cotorra cata (Arg), cotorrita; tu’i karanda’y. Myopsitta monachus.. Pl: ki’iwa’..
ki’i kak s f. Garabato negro, Garabato macho. Note: (Bot) Garabato negro o garabato macho Acacia furcatispina.. Note: La cotorra (ki’i) come su fruto.
kijíl’ s m.
kik ► kiek.
-kikie v tr. darle un capirotazo. Note: (=golpecito con el dedo) [a alguien]. Zikikie - Me dio un capirotazo. 3s: izikie.. 1+2d: akijkik..
kik Variante: kiek. pron dem m. eso, así. Note: Forma breve de kiejek. Kik iyooi - Así dijo. Kik kaawa’ - Eso es todo. ► kiejek.
-kilei v act. tener una espina clavada. 3s: kilei.. 1+2d: akilajai..
kilei ► -kijlam’.
kilái’ s m. sol.
kilái tuya Variante: kilái tjuya. s f. reloj, hora. 1s: (pos) ikia kilái tuya.. Pl: kilái tuyas..
kiláyi’ o kiláyu’ s m.
-kilé’ s m. hermano o primo mayor. 1s: (pos) izilé’, (yem) ona.. Pl: -kiléwat.. ► ona.
kilé’ni ► kilí’ni.
-kilílik s m. Zool: halconcito, halconcito; kiri kiri’i. Falco sparverius..
kilí’ni s m. Zool: venado, guazuncho, corzuela (Arg), venado; guasu; Mazama spp.. Pl: kilí’nis..
kijl s m. gripe, resfrío.
-kijla’a’ v inact. estar apurado. 3s: kijla’a’.. 1+2d: kazikijlekie’e’..
-kijlam’1 v act?. abrir, reventar [una ampolla]. Akijlam’ jana a’woyee’ - Te abro la ampolla (para sacar el pus). 3s: izijlam’..
-kijlam’2 v act. tener pus. Note: tener una infección purulenta (típicamente por una espina). 3s: kijlam’.. 1+2d: akilajam’.. ► kilei.
kijlayik ► kijleek.
kijleek ► kijlayik.
kijleek Variante: kijlayik; kijliyik. s f. Bot: coronillo, quebracho colorado, quebracho colorado santiagueño, coronillo. Schinopsis lorentzii. Note: (cf. Scarpa 2010).
kijles s pl. flemas. 1s: (pos) ikia kijles.. Note: Obs: es el plural de kijl.
kijlezep s m. Note: tiempo en que florece el quebracho colorado (kijleek).
kijliyik ► kijleek.
-kijlámiy’ v inact. hacer ruido, hacer bullicio. Note: [p. ej. niños, perros, etc.] 3s: kijlámiy’.. 1+2d: kazikijlámiy’; kazikijlámiya..
kime s m. tres. Note: (en el juego del zukiel).
-ki’mejnan ► -ki’wejnan.
-kin v tr. enviar, mandar [a alguien]. Papa zikin ka jyi’lam’ - Papá me mandó a que avise. 3s: izin.. 1+2d: akina..
-kinei v tr. enviar. Note: [a alguien] [a un lugar lejano]. Akinei ja yes ja izí’ - Mandé a mi hijo al (otro) pueblo. 3s: izinei.. 1+2d: akinajai..
kinize s m. Zool: espátula rosada, espátula rosada; guyratĩ pytã. Platalea ajaja..
ki’náltaja’ne’ ► -ka’náltaja’ne’.
kiníjle’i s m. lagartija amarillenta. Note: (Zool) lagartija de unos 5cm, amarillenta. Pl: kiníjle’is, kiníjle’es..
kinú’la’ s m. cuenta para hacer collares, collar. Pl: kinú’la’..
kijne’e s m. Zool: pecarí de collar, chancho o jabalí rosillo (Arg), pecarí de collar; kure’i; Pecari tajacu.. Pl: kijne’es..
-kioi’ s m. mano, antebrazo. 1s: (pos) izoi’.. Pl: inkiyéij..
kiol’ s f. langosta pequeña. Note: (Zool) langosta pequeña, de menos de 10cm. Pl: kiolis..
-kiopna’a v (imp) Arc. hacé fuerza!
-kiowe s m. medio, interior, abdomen, panza. A’nát jikiowajam’ - En medio del agua. Yi’ jikiowe’e’ - Está en el medio. Jikiowe atijiy’ - Le duele adentro, en el abdomen. 1s: (pos) izowe..
kiowéj s m. madriguera, agujero en tierra. Note: agujero en la tierra usado por animales como madriguera o nido. Pl: kiowéij..
kiojyijtiy’ v inact. pesado. ¡Inkiojyijtiy’! - ¡Sos pesado! 3s: kiojyijtiy’.. 1+2d: kazikiojyijtiy’..
kio’ói’ ► kie’ói’.
kite’ ► kitek .
kitek ► kitek .
kitek Variante: kitik. s f. Bot: zapallo (planta), zapallo. Cucurbita maxima..
kiti’ ► kite’.
kitik ► kitek.
kite’ Variante: kiti’. s f ge (Bot) zapallo (fruto). zapallo. ► kitek.
-kité’ s f. hermana mayor. 1s: (pos) (yem) ta’a.. Pl: inkitéwot.. ► ta’a.
kité’e ► kieté’e.
kitéj s m. cauce. Pl: kitées.. A’nát yi’i’ na kitéj - Hay agua en el cauce.
kití’ne ► kití’ni.
kití’ni ► kití’ne.
kitíta s m. pendiente (ascendente o descendente). Pl: kitítas..
kitíta’a s f. Bot: algarroba (fruto del kitítak), algarroba; algarro para’i. Pl: kitíta’a, kitíta’as..
kitítak s f. algarrobo overo, quiscataco, guaschín (Arg); Prosopis elata.. Pl: kitítakiy..
kiu’ ► zu’.
kiujúk s f. Bot: palo blanco, palo blanco; yvyra morotĩ. Calycophyllum multiflorum..
-kiultijniy’ v. sonar un trueno. 3s: izultijniy’. fut. 3s: inkiultijniiy’..
-kiultijni’zi’ v. sonar varios truenos.
-kiujla v act?. responder. Note: responder (intr.) cara a cara [a alguien]. Izujl’i - Me respondió. 3s: izujla.. 1+2d: akiujlaa..
-kiujlaaja v act. responder afirmativamente. Izujlej’im’ - Me dijo que sí. 3s: izujlaaja.. 1+2d: akiujlejkieaja..
-kiujlei v act. responder. Note: responder (intr.) [a alguien] a distancia, p. ej. por teléfono. 3s: izujlei.. 1+2d: akiujlajai..
-kium- v act. agarrar, manipular? 3s: izum-.. 1+2d: akiuma-.. Note: Obs: solo documentado con aplicativo.
-kiuma v act. trabajar [en algo]. Izuma pa jlejkie ’wet - Trabaja en su chacra. 3s: izuma.. 1+2d: akiumaa..
-kiumaje’ne’ v act. usar. Akiumaje’ne’ nowa tatéij jluutis - Estoy usando los anteojos.
-kiumet s m. posesión, propiedad. Note: posesión, cosa que es propiedad [de alguien]. Muy frecuentemente se refiere a ropa. 1s: (pos) izumet.. Pl: inkiujmates, inkiumtes.. Note: Obs: más frecuentemente en plural.
-kiu’me’ v act. agarrar, tocar, manipular. Ká akiu’me’ - No (lo) toques (dicho p. ej. a un niño que juega con un cable). 3s: izu’me’.. 1+2d: akiuma’a’..
-kiujme’ne’ v act. trabajar. 3s: izujme’ne’.. 1+2d: akiumaa’ne’.. ► -kium-.
kiujmaye ► inkiujmaye intákajei.
kiujnat s m. cuarto o pierna de animal cazado.
kius- ► kiuziy’.
kius- v. haber calor, estar caliente. Note: Obs: no se documenta sin aplicativo.
kiusam’ v. tener calor. Note: tener calor [una persona o animal], lit “haber calor [en alguien]”. 3s: kiusam’. 1s: kius’im’..
kiuse’ne’ v. hacer calor. 3s: kiuse’ne’. fut: kiusee’ne’..
kiutanuk o kiutanuk ► kiutenek.
-kiute v act. cruzarse con, encontrarse con. Akiute jla’a makina - Me crucé con un camión (p. ej. cuando iba por el camino). Izut’i - Se encontró conmigo. 3s: izute.. 1+2d: akiutaa..
kiutenek ► kiutanuk o kiutanuk.
kiutenek Variante: kiutunuk; kiutanuk; kiutanek. s f. Bot: garabato (Arg), garabato. Acacia praecox.. Note: Abejas como la nakiwota jiwoki y la ju’na wo se alimentan de él. Pl: kiutenkiy..
-kiutiyik s m. hamaca. 1s: (pos) izutiyik.. Pl: inkiutijyiy..
kiutunuk ► kiutenek.
-kiujwane v tr. compartir [comida] [con alguien]. Akiujwane kie inka’mat ja Jwan. - Comparto la carne con Juan. 3s: izujwane.. 1+2d: akiujwanaa..
kiuziy’ v. estar caliente, calor. Note: estar caliente [p. ej. agua o comida] lit. “haber calor [en algo]”. Ka kiusatajai’, ’sojmate’e’ - Cuando esté caliente (la pava) la voy a apagar.
s m. mate caliente (por oposición al tereré). ► kius-.
kiu’ (tras i zu’) adv. un rato, un poco, (con negación) todavía. Zileeyuwe kiu’ - Voy a parar un rato. Note: Adverbio atenuador, a veces traducible como “un poco”. Aajpe’ne’ kiu’ - Esperá (un poco). Je’ ’naazis kiu’ - Todavía no llegaron. ► je’ej kiu’.
-ki’wejnan Variante: ki’mejnan. v inact. estar embarazada o preñada. 3s: izi’wejnan.. 1+2d: kaziki’wejnana..
-kiwet v act. perdonar, omitir castigo. Note: perdonar u omitir un castigo o agresión. 3s: iziwet.. 1+2d: akiweta..
-kiweta v act. Note: perdonar u omitir un castigo o agresión [a alguien]. 3s: iziweta.. 1+2d: akiwetaa.. Iziwet’im’ - Me perdonó (me iba a pegar pero no lo hizo).
–kiweta v inact. tener miedo. Note: tener miedo [de que ocurra algo]. Zikiweta ka (a’)ek - Tenía miedo de que te fueras. 3s: iziweta.. 1+2d: kazikiwetaa..
-kijwa s m.
-kijwan v tr. vivir junto, vecino. Note: vivir [junto a alguien], ser vecino [de alguien]. Akijwan na Juan - Soy vecino de Juan. 3s: izijwan.. 1+2d: akijwana..
kijwá’se s m. Zool: zorrino, zorrino; jaguane. Conepatus chinga.. Pl: kijwá’ses..
–kijwan ► -kijwa.
kijwíyj ► zijwíjy.
kijwíyj (tras i zijwíjy) adp. dentro [de algo], debajo [de algo o alguien], adentro. En kijwíyj jana sawo - Ponelo adentro de la casa. A’nát kiuziy’ pa tajl zikijwíy - Manantiales, lit. “agua caliente que sale de debajo de nosotros”[Gén 36:24]. \ps adv. Atoon kijwíyj - Lo arrastré adentro (de la casa).
-kiye’ s f. nieta. Pl: inkizes.. 1s: (pos) iziye’..
-kiyes s m nieto. Pl: inkizes.. 1s: (pos) iziyes..
kizí’ s m. suelo duro, tierra dura. Pl: kizíl..
ki’í’ m. Zool: caburé chico; cabure’i. Glaucidium brasilianum. Note: (Gerzenstein 1983).
kja’atiiy’ ► -ka’atiiy’.
kjaawa’ ► kaawa’.
-kjan v act. cavar, hacer un pozo. 3s: tikjan.. 1+2d: akjana. fut 1s: sikjajneeyu’..
-kojwa s m.
kojwkájw ► kajwkájw.
kui’ in ► -kujyet.
-kui’ in v act. vomitar. 3s: ikiui’ in.. 1+2d: akiuyaj an..
kuki s f. galletita. Pl: kukiis..
-ku’lajnat s m. sartén, paila. 1s: (pos) ikiu’lajnat.. Sin: ku’lajnatii, ku’ujlana ’wet..
-ku’lajnatiiy’ Variante: kiu’lentiiy’. [-Ɂlæn-])] s f. sartén; paila. 1s: (pos) ikiu’lajnatiiy’.. Pl: inku’lajnatiiyis.. Sin: ku’lajnat, ku’ujlana ’wet.
ku’lajnat ► -ku’ujlan.
ku’lajnat ► -ku’lajnat.
ku’lajnatii ► -ku’lajnat.
ku’lajnatiiy’ ► -ku’ujlan.
-kujnan v tr. dar de comer, alimentar. Akujnan jana ilejwa - Le doy de comer a mi animal. Zikujnan - Me dio de comer. 3s: ikiujnan.. 1+2d: akujnana..
–kus ► -’akús.
-kus jletek ► -’akús.
-kusei s m. añapa, algarrobo (parte descartada), yerba usada. Note: parte del algarrobo que se descarta, (Arg.) añapa. 1s: (pos) ikiusei’.. ► jlusei.
-ku’ujlan v tr?. freír. 3s: tiku’ujlan.. 1+2d: aku’ujlana..
-ku’ujlana ’wet s m. sartén, paila. 1s: (pos) ikiu’ujlana ’wet.. Pl: ku’ujlana ’wetes.. Sin: ku’lajnatiiy’, ku’lajnat..
ku’ujlana ’wet ► -ku’lajnat.
-kujyet s m. vómito. 1s: (pos) ikiujyet.. ► kui’ in.
kuzi ► ijnílsata.
kuzi s m. Zool: chancho doméstico, chancho doméstico; kure. Sus scrofa.. Pl: kuziis.. 1s: (pos) ilejwaj kuzi.. Sin: ijnílsata.
-kús, ’akús s m. rodilla. 1s: (pos) ’yakús.. Pl: ’nakúzis..
-kus jletek, -’akús jletek s f. rótula. Pl: ’nakús jlejtiy, ’nakús jletikiy..